Ukukaanya Imipepele Ilelo
Icipande 18 Mu Lupapulo lwa Universal Declaration of Human Rights, 1948 citila: “Umuntu onse alikwate nsambu sha buntungwa bwa kuitontonkanishisha, ubwa kampingu, no bwa mipepele; ishi nsambu shisanshamo ubuntungwa bwa kwalula imipepele yakwe nelyo icisumino, kabili lintu ali eka nelyo ali pamo na bambi mu bwikashi na lintu ali pa cintubwingi nelyo apashili abantu, alikwato buntungwa bwa kulangisha imipepele yakwe nelyo icisumino ukupitila mu kusambilisha, mu micitile, mu kupepa no kusefya.”
BUSHE mulaipakisho buntungwa bwa mipepele mu calo mwikala? Ifyalo ifingi fyalisuminisha ici cishinte cishaiwamina, icasanshiwamo imiku iingi mu fipangano fya fyalo. Nangu cibe fyo, citunganishiwo kuti ilelo mu fyalo ifingi umwaba ukukaanya no musobolola, abantu ukucila pa mabilioni yabili tabaipakisha ubuntungwa bwa mipepele. Lubali lumbi, abengi bekala mu fyalo umwaba imishobo iingi, imitundu iingi, nelyo imipepele iingi umo amafunde yapeelo buntungwa kabili umwaba intambi shisuminisho buntungwa.
Nalyo line, na muli ifi fifulo ubuntungwa bwa mipepele ubwa bamo bulatiinishiwa. Angelo d’Almeida Ribeiro, uwali kale Kalemba Waibela uwasontelwe na UN Commission on Human Rights, atile: “Umusobolola wa mipepele nelyo ifisumino waliseeka sana mu fya makwebo, mu fya bwikashi, mu fya mapolitiki na mwi sonde lyonse.” Mu citabo ca Freedom of Religion and Belief—A World Report, icalembelwe mu 1997, bakalemba Kevin Boyle na Juliet Sheen batila: “Ku mpela ya ba 1990, ukupakasa imipepele inono [no] kubinda ifisumino no musobolola ushaibipila . . . filacitwa cila bushiku.”
Nangu cibe fyo, te mipepele fye inono isoobololwa. Profesa Abdelfattah Amor, Kalemba Waibela uwa Religious Intolerance (Ukukaanya Imipepele), uwa UN Commission on Human Rights, asoso kuti “imipepele iili yonse kuti yasoobololwa.” Nalimo uko mwikala, ukukaanya imipepele ne mpatila fifwile fyaliseeka.
Imisango Yalekanalekana iya Musobolola
Umusobolola wa mipepele waba mu misango iingi. Ifyalo fimo fyalisalapo imipepele imo fye no kuilenga ukuba imipepele ya Buteko. Ifyalo fimbi fyalipanga amafunde ayabinda imibombele ya mipepele imo. Ifyalo fimo fyalipanga amafunde ayashibomfiwa bwino. Ku ca kumwenako ifunde balefwaya ukupanga ku Israele ku kukanda umuntu uwaleta mu calo, ukupulinta, ukwananya, nelyo ukusangwa ne fitabo nelyo ifyebo “umuli amashiwi ya kubeleleka abantu ukwalula imipepele yabo,” talyakalebomfiwa bwino. Te ca kupapa ukuti inyunshipepala ya International Herald Tribune ishimiko kuti: “Mu Israele, Inte sha kwa Yehova shalipakaswa no kusanswa.” Mu musumba wa Lod impelwa mano sha mipepele shalitobele Ing’anda ya Bufumu imiku itatu no kuyonaula imiku ibili. Bakapokola balikeene ukucitapo cimo.
Icitabo ca Freedom of Religion and Belief icilumbula ifya kumwenako fimbi ifya kukaanya imipepele citila: “Bucisanguka na bacisanguka te mfundo fye isha ku kale. . . . Ukukaana, ukupakasa no kusoobolola abantu aba mikalile yaibela ficili e milandu ikalamba ilenga ukukaanya imipepele. Ifya kumwenako fimo ni baAhmadis mu Pakistan na [baBaha’i] mu Egypt, Iran, na Malaysia e lyo ne Nte sha kwa Yehova mu fyalo ifingi mu Bulaya bwa ku Kabanga, mu Greece na mu Singapore.” Cine cine, ubuntungwa bwa mipepele buletiinishiwa mu ncende ishingi isha mwi sonde.
Pa kulanda pali ubu bwafya, Federico Mayor, umukalamba wa United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organisation, abilishe ukuti ku ntanshi abantunse “tabakaleyangwako no mutima onse. . . . Ubuntungwa ubuliko nomba bwaliluminisha ulupato.” Pa kulanda pali aya masakamika, umukalamba wa Human Rights Centre pa University of Essex ku United Kingdom, atile: “Ubushininkisho bonse bulangililo kuti ukukaanya imipepele . . . kulefulilako muno nshiku takulecepelako.” Ukukaanya kwa musango yo ukulefulilako kuletiinisha ubuntungwa bwa mipepele, nalimo kuletiinisha no buntungwa bwenu ubwa mipepele. Mulandu nshi ubuntungwa bwa mipepele bwacindamina nga nshi?
Cinshi Cili mu Busanso?
Uwasoma ifya bwikashi Bryan Wilson mu citabo cakwe ica Human Values in a Changing World atila: “Ubuntungwa bwa mipepele e cintu icikalamba cifwaikwa pa kuti ubwikashi bwingalubuka. . . . Ukwabulo buntungwa bwa mipepele ne nsambu sha kusalanganya icisumino takwingaba insambu sha kampingu kabili takwingaba amaisosele yene yene.” Kabili, nga fintu icilye ca ku France nomba line casumine ukuti, “ubuntungwa bwa cisumino ni cimo ica fikalamba pa buntungwa bwa bantu.” E co, nampo nga mulapepa nelyo iyo, mulingile ukwangwako ku kucingilila ubuntungwa bwa mipepele.
Na kabili, icalo icicincintila ubuntungwa bwa mipepele tacishimikwa bwino kabili cilasuulwa ku fyalo fimbi. Lipoti uwalandilwe mu 1997 pa kukumana kwa fyalo 54 ifya mu kabungwe ka Organization for Security and Cooperation ku Bulaya atile: “Ubuntungwa bwa mipepele bwaba ni cimo ica fyakatamisha pa nsambu ishingi sha bantu, kabili bwalicindamisha ku bantunse. Akabungwe akacincintila, nelyo akasuminisha ukucincintila insambu sha musango yu te kuti kaibikepo pa fyalo fya mulinganya ifya maisosele ificindika insambu shikalamba isha bantu.”
Ubuntungwa bwa mipepele bwaba nge ciputulwa ca mufula wa cikuulwa. Ubuntungwa bumbi ubwa bekashi, ubwa mapolitiki, ubwa ntambi, no bwa makwebo bwalikuulwa pali ici ciputulwa. Nga ca kuti umufula waonaika, icikuulwa conse kuti cawa. Profesa Francesco Margiotta-Broglio mu kulungatika atile: “Ubuntungwa bwa [mipepele] nga bwacincintilwa, ninshi ubuntungwa bumbi e bukakonkapo ukucincintilwa.” Pa kuti ubuntungwa bumbi bucingililwe, ubuntungwa bwa mipepele bukabilwa ukucingililwa intanshi.
Pa kwishiba bwino ifya kucingilila icintu, calikatama ukucumfwikisha. Ni kwi ubuntungwa bwa mipepele bwatuntwike? Bwatendeke shani, kabili mafya nshi yaliko?
[Icikope pe bula 4]
Ukukaanya imipepele kwatendeke kale