Watchtower LAIBRARE YA PA INTANETI
Watchtower
LAIBRARE YA PA INTANETI
Cibemba
  • BAIBOLO
  • IMPAPULO
  • UKULONGANA
  • g99 December amabu. 18-23
  • Ukukusha Abana Mu Afrika Mu Nshita Shayafya

Vidio mulefwaya tamuli

Mukwai yafilwa ukutambika

  • Ukukusha Abana Mu Afrika Mu Nshita Shayafya
  • Loleni!—1999
  • Utumitwe utunono
  • Ifipalileko
  • Ukuya ku Afrika, no Kuupwa
  • Twakuukila ku Southern Rhodesia
  • Ine na Bertie Twapooswa mu Cifungo
  • Umulimo Wesu uwa Kushimikila pa Numa ya Nkondo
  • Ukupeelwa Umulimo Upya uwa Kushimikila
  • Ukuitwala mu Kapoosa Mweo
  • Ukupaalwa no Lupwa Lusuma
  • Nalimona Uko Ulekula mu Southern Africa
    Ulupungu lwa kwa Kalinda—1990
  • Ukukoshiwa ku Bwananyina bwa mwi Sonde Lyonse
    Ulupungu lwa kwa Kalinda—2002
  • Ukukulila pamo no kuteyanya kwa kwa Yehova mu South Africa
    Ulupungu lwa kwa Kalinda—1993
  • Ukuipakisha nga Nshi ‘Ubumi Pali Nomba’!
    The Ulupungu lwa kwa Kalinda—2005
Moneni na Fimbi
Loleni!—1999
g99 December amabu. 18-23

Ukukusha Abana Mu Afrika Mu Nshita Shayafya

NGA FINTU CASHIMIKWA NA CARMEN MCLUCKIE

Cali ni mu 1941. Inkondo ya Calo iya 2 yaile ilepya ngo mulilo. Nafumine ku Australia kabili pali yo nshita nali ne myaka 23, lelo ine no mwana wandi uwa myeshi fye isano twali mu cifungo mu Gwelo, Southern Rhodesia (iyitwa Gweru, ku Zimbabwe). Umulume wandi ali mu cifungo mu Salisbury (iyo iyitwa Harare). Abana besu bambi babili umo uwakwete imyaka ibili na umbi itatu balesungwa fye ku bana bandi babili aba kusangamo abali mu myaka ya bupungwe. Lekeni nondolole ifyo naisangile muli ubu bwafya.

NALEIKALA na bamayo na batata pa cabu ca Kembla, mupepi na makilomita 50 lwa ku kuso ke tauni lya Sydney, mu Australia. Mu 1924, Clare Honisett atandalile bamayo no kubepusha nga ca kuti balyumfwikishe ubupilibulo bwe pepo lya We Shifwe. Clare alondolwele fintu capilibwile ukushisha ishina lya kwa Lesa, kabili lyene alandile pa fyo Ubufumu bukafikilisha ukufwaya kwa kwa Lesa pe sonde. (Mateo 6:9, 10) Ico capapwishe bamayo. Te mulandu no kukaanya kwa batata, bamayo batendeke ukusokota icine cashika ica mu Baibolo.

Mu kwangufyanya, twakuukile mupepi na ku Sydney. Ukufuma kulya ine na bamayo twaleenda bakilomita basano pa kuyafika ku kulongana kwa Basambi ba Baibolo, nga fintu Inte sha kwa Yehova shaleitwa pali yo nshita. Nangu ca kuti batata tababalile ababa Inte, basuminishe ukuti tulesambilila Baibolo mu mwesu. Abaice ba batata, baMax na baOscar Seidel baishileba Inte, e lyo na bamo aba mu lupwa lwa baMax capamo na baice bandi, Terry na Mylda.

Mu 1930 Watch Tower Society yashitile ubwato bwalepa amamita 16, ubo bwainikwe pa numa ukuti Lightbearer (Kasenda wa Lubuuto). Pa myaka ibili ubu bwato bwaleshiika mupepi na pa mwesu mu lulamba lwa mumana wa Georges. Palya e po balebulungishisha pa kuti Inte sha kwa Yehova shingabubomfya pa kuyashimikila pa fishi fya Indonesia. Ine no mwaice wandi Coral twalewamyako limo limo akamuputule ka kusendamamo e lyo na pa muulu wa bwato, kabili twaleashimako ilaiti lya pa muulu wa bwato ku kuyaipailako utushishi twitwa prawn.

Ukuya ku Afrika, no Kuupwa

Pa kati ka ba 1930, Australia yaliculile sana pa mulandu wa kubwelela pa nshi mu fya bunonshi, kabili ine na bamayo twaishile ku South Africa ku kumona nga e ko ulupwa lwesu lwingasanga ubwikalo. Twalilembelwe kalata wa kutulondolola ukufuma kwi ofeshi lya Watch Tower mu Australia ilya Nte sha kwa Yehova uwa kuyapeela George Phillips, uyo pali ilya nshita aleangalila umulimo wa kushimikila ku kapinda ka ku kulyo aka Afrika. George aletulolela pa cabu ca mu Cape Town. Aikete icitabo ca Watch Tower Society icaleti Riches pa kuti twingamwishiba. Bulya bwine bushiku, pa June 6, 1936, atulondolwele kuli bamunyina basano abalebombela pa maofeshi ya Watch Tower mu South Africa, ukusanshako na Robert A. McLuckie.a Ilyo no mwaka taulapwa, ine na Bertie, nga fintu bonse twalemwita, twalyupene.

Abafyashi ba bashikulu kwa Bertie baWilliam McLuckie baishile ku Afrika mu 1817 ukufuma ku Paisley, Scotland. Mu nyendo shabo isha kubalilapo, baWilliam babele cibusa na Robert Moffat, uwatampile ukulemba ululimi lwa ciTswana no kupilibula Baibolo mu ciTswana.b Muli shilya nshiku baWilliam na banabo baRobert Schoon e basungu fye bacetekelwe kuli Mzilikazi, umushilika walumbuka uwa mfumu ya lulumbi iya baZulu, Shaka. E co, baWilliam na baRobert e bo fye Mzilikazi asuminishe ukwingila mu cipango cakwe, apo nomba pabela umusumba wa Pretoria, mu South Africa. Mu kuya kwa nshita Mzilikazi aishileba shicalo kabili pa kati ka ba 1800 aikatenye mikowa iingi mu bufumu bwa cina Afrika.

Ilyo naishibe Bertie, ninshi kale kale alifwilwa umukashi kabili akwete umwana umukashana uwa myaka 12 uwe shina lya Lyall, no mulumendo wa myaka 11 uwe shina lya Donovan. Bertie asambilile icine pa muku wa kubalilapo mu 1927, lintu papitile fye imyeshi iinono pa numa ya mfwa ya mukashi wakwe Edna. Mu myaka yakonkelepo 9, aleshimikila imbila nsuma ya Bufumu bwa kwa Lesa mu fishi fya Mauritius na Madagascar capamo na mu Nyasaland (iitwa nomba Malawi), Portuguese East Africa (e kuti Mozambique), na mu South Africa.

Imyeshi fye iinono pa numa ya bwinga bwesu, twakuukile ku Johannesburg capamo na Lyall na Donovan, uko cali icayanguka kuli Bertie ukusanga incito. Pa nshita imo nalibombeleko bupainiya, nga fintu abatumikishi ba nshita yonse aba Nte sha kwa Yehova babeta. Lyene naimite ifumo lya kwa Peter.

Twakuukila ku Southern Rhodesia

Mu kupita kwa nshita, Jack umukalamba wa kwa Bertie atulaalike ukuyabombela capamo na wene mu mukoti wa golde mupepi na Filabusi, ku Southern Rhodesia. Ine, Bertie na Peter uyo wali fye no mwaka umo twaile kulya, ilintu bamayo bashele balesunga Lyall na Donovan. Lintu twafikile pa mumana wa Mzingwani, twasangile naupoosa, kabili twaabukile mu capala icikwepe icaletintwa ne ntambo yakakilwe ukucilinganya umumana. Nali ne fumo lya myeshi 6 ilya kwa Pauline e co naikatishe Peter pa cifuba! Caleleta umwenso, na kucilisha lintu intambo yapene ikumye pa menshi ninshi apo tuli pa kati ka mumana. E lyo, cali ni pa kati ka bushiku, ne mfula yaleloka! Pa numa ya kwabuka umumana, twaendele mupepi na makilomita yabili pa kuyafika fye pa ng’anda ya kwa lupwa.

Pa numa twatendeke ukusonkela ing’anda ya pa farmu ya ng’ombe. Awe ifipuna twakwete fyali fye nsale nsale fimbi twafipangile ne fibokoshi umwaleikala ifipe fya malaiti. Pauline alelwalilila icifuba ca kupwiilila, ne mpiya sha kushitilamo umuti tatwakwete. Nalesakamikwe icibi, lelo twali aba nsansa pantu Pauline tafwile.

Ine na Bertie Twapooswa mu Cifungo

Ubushiku bumo mu mweshi twaleya ku musumba wa Bulawayo, apaba amakilomita 80, ku kushitisha golde wesu pa banki. Kabili twaleya na kwi tauni lyacepesha ilya Gwanda, mupepi na ku Filabusi, ku kushitako ifya kulya no kubombako ubutumikishi. Mu 1940, umwaka wakonkelepo ukutula apo Inkondo ya Calo iya 2 yatendekele, umulimo wesu uwa kushimikila walibindilwe mu Southern Rhodesia.

Tapapitile ne nshita iikulu, balinjikete ilyo naleshimikila mu Gwanda. Pali yo nshita nali ne fumo lya kwa Estrella, umwana wandi uwalenga butatu. Ilyo bacili balelanguluka pali apilu yandi, Bertie na o balimwikete pa mulandu wa kushimikila no kumupoosa mu cifungo mu Salisbury, apali imilundu ukucila na pali bakilomita 300 ukufuma pantu twaleikalila.

Iyi e mibele twaisangilemo pali yo nshita: Peter uwalwele ubulwele bwa diphtheria na o ali mu cipatala ku Bulawayo, kabili twaletwishika nga aali no kupusuka. E lintu fye Estrella afyelwe, kabili umunandi amfumishe mu cipatala no kuntwala ku cifungo ku kuyalanga Bertie umwana wakwe umwanakashi. Pa numa, lintu apilu yandi yakeenwe, Mwenye umo ifi umukankaala uwakwete ishitolo angumfwilileko luse no kundipililako indalama sha kumfumisha mu cifungo. Mu kupita kwa nshita, bakapokola batatu baishile ku maini ku kunsenda ukuntwala mu kalyati. Banjebele ukusalapo. Atemwa ukuya mu cifungo no mwana wandi uwali fye ne myeshi isano nelyo ukumusha ku bana banankwe abapungwe, Lyall na Donovan. Nasalilepo ukumusenda.

Napeelwe umulimo wa kubiila ifya kufwala no kuwamya. Kabili, bampeele no mukashana wa kulela Estrella. Ali mufungwa wacaice uwe shina lya Matossi uwakakilwe ukufikila imfwa yakwe pa mulandu wa kwipaya umulume. Matossi alililile lintu nakakwilwe, pantu tali na kusakamana Estrella na kabili. Umwanakashi waleangalila abafungwa banakashi ansendele ku mwakwe ku ca kulya ca kasuba kabili lyene aninikishe mwi shitima ku kuyamona Bertie uwali mu cifungo mu Salisbury.

Ilintu ine na Bertie twali mu cifungo, Lyall na Donovan e balesakamana Peter na Pauline. Nangu ca kuti Donovan ali fye ne myaka 16, e watwalile umulimo wesu uwa kwimba golde. Lintu Bertie akakwilwe, twapingwilepo ukukuukila ku Bulawayo, pantu umulimo wa kwimba golde tawaleenda bwino. Bertie aingile incito ku kampani ka mashitima, na ine wine naleafwilishako mu fya ndalama ukupitila mu kushitisha fintu nalebila.

Incito ya kwa Bertie iya buinjiniya yali ni imo iifwaikwa sana, e co tasendelwe mu ncito ya bushilika. Muli ilya myaka ya nkondo, Inte sha kwa Yehova ishabuuta ukucila na pali 12 mu Bulawayo balelonganina mu ng’anda yesu iyakwete fye umuputule umo uwa kusendamamo, kabili bamunyinefwe ne nkashi abafiita abali fye abanono balekumanina kumbi mu musumba. Lelo pali nomba, ifilonganino fya Nte sha kwa Yehova ukucila pali 46 umwaba abafiita na babuuta filasangwa mu Bulawayo!

Umulimo Wesu uwa Kushimikila pa Numa ya Nkondo

Pa numa ya nkondo Bertie aipwishe akampani ka mashitima ukumukuushisha ku Umtali (iyo nomba iitwa Mutare), itauni lyayemba ilyabela ku mupaka wa Mozambique. Twafwaile ukuyabombela ukwali ukubulisha sana bakabilisha ba Bufumu, kabili ku Umtali e kwalingishe pantu ne Nte mu musumba tamwali. Mu nshita fye iinono twaikele kulya, ulupwa lwa baHoltshauzen, umwali abana abaume basano, lwabele Nte. Pali lelo mwaba ifilonganino 13 muli uyu musumba!

Mu 1947 twalanshenye ngo lupwa pa lwa mapange ya kwa Bertie aya kubwelela mu mulimo wa bupainiya. Lyall, uwabwelulwike ukufuma ku South Africa uko alebombela bupainiya, atile cali fye bwino. Pali yo nshita Donovan ali ni painiya mu South Africa. Lintu iofeshi lya Watch Tower mu Cape Town lyaishibe pa fyo Bertie alefwaisha bupainiya na kabili, mu cifulo ca kuba painiya bamwipwishe ukwisula depo wa fitabo mu Bulawayo. E co alekele incito, kabili twabwelulukile ku Bulawayo. Mu kwipipa pa numa, bamishonari ba kubalilapo ukwisa ku Southern Rhodesia balifikile mu Bulawayo, ukusanshako na Eric Cooke, George na Ruby Bradley, Phyllis Kite, na Myrtle Taylor.

Mu 1948, Nathan H. Knorr, presidenti walenga butatu uwa Watch Tower Society, capamo na kalemba wakwe, Milton G. Henschel, batandalile Bulawayo kabili bateyenye ukuti depo ibe iofeshi lya Watch Tower, na Munyina Cooke abe kangalila we ofeshi. Umwaka wakonkelepo, umwana wesu umwanakshi Lindsay alifyelwe. Lyene, mu 1950, iofeshi lyakushiiwe ku Salisbury, umusumba ukalamba mu Southern Rhodesia, kabili e ko na ifwe twakuukile. Twashitile ng’anda iikulu umo twaikele pa myaka iingi. Lyonse twaleikala na bapainiya na batandashi bambi, e co ing’anda yesu yaishileishibwa ukuti ihotela lya baMcLuckie!

Mu 1953, Ine na Bertie twailesangwa ku kulongana kwa pa kati ka nko ukwa Nte sha kwa Yehova mu cibansa ca Yankee Stadium mu musumba wa New York. Mwandi kwali kulongana kushakalabwe! Mu 1958 imyaka fye 5 pa numa, twali bonse pamo na Lyall, Estrella, Lindsay, na Jeremy uwali fye ne myeshi 16 pe bungano lya pa kati ka nko ilya nshiku 8 ilyabelele mu cibansa ca Yankee Stadium na mu cibansa capalamineko ica Polo Grounds. Impendwa yaishibikwa iya basangilweko ku lyashi lya cintubwingi pa bushiku bwa kupelako yalicilile pali 250,000!

Ukupeelwa Umulimo Upya uwa Kushimikila

Pa myaka 14 Bertie alefuma ku ng’anda ukuya mu kubombela pa ofeshi lya Watch Tower mu Salisbury, lelo twapingwilepo ukuyabombela ukwali ukubulisha kukalamba ku Seychelles. Twashitishe ing’anda yesu ne fipe no kulonga ifyashelepo muli motoka wesu uwe shina lya Opel. Apo ninshi twali na Lindsay uwali ne myaka 12, na Jeremy uwali ne myaka isano, twaendele amakilomita mupepi na 3,000 mu musebo wabipa uwa lukungu ukupulinkanya Northern Rhodesia (iyo nomba iitwa Zambia), Tanganyika (iyo nomba yaba ulubali lwa Tanzania), na Kenya, na kuli pele pele ukufika pa cabu ca musumba wa Mombasa.

Mombasa yalikabile icipesha amano, lelo yakwete ululamba ulusuma. Twashile motoka wesu kuli Nte wa mu Mombasa kabili twapateme mu bwato no kutola ubulendo bwa nshiku shitatu ukuya ku Seychelles. Lintu twafikile, twapokelelwe na Norman Gardner, uwasambilile ifisambililo fya kutendekelako ukufuma kuli Nte wa mu Dar es Salaam, Tanganyika. Atufwaile ing’anda ya kusonkela pa Sans Souci Pass iyakuliilwe bakapokola balesopa Makarios Shikofu Mukalamba uwa Greek Orthodox, uwatamfiwe ukufuma ku Cyprus mu 1956.

Apantu ing’anda yesu yali akatalamukila ukufuma ku mayanda yambi, pa numa ya mweshi umo twakuukile ku ng’anda yalolenkene no lulamba ku Beau Vallon. Kulya twalelaalika abantu ukukutika ku malyashi Bertie alelanda pa lukungu lwa ng’anda yesu. Twatendeke ukusambilila Baibolo no lupwa lwa baBindschedler, kabili pa numa ya myeshi imo, Bertie alibabatishe capamo no mwana wabo umwanakashi uo balesunga e lyo na Norman Gardner no mukashi wakwe. Kabili twaleendela pamo na Norman mu bwato bwakwe ukuya ku cishi ca Cerf, uko Bertie alelanda amalyashi ya Baibolo mu ciyanda ca mato.

Ilyo twali mu Seychelles mupepi ne myeshi 4, umukalamba wa bakapokola atwebele ukuleka ukushimikila nakana nga te ifyo twali no kutamfiwa mu Seychelles. Tatwakwete ndalama kabili nali na pa bukulu. Twatile natutwalilile fye ukushimikila. Pantu na kuba, twalishibe ukuti kwashele fye inshita iinono iya kubwelelamo. Lyene, lintu ubwato bwafikile ukufuma ku India pa numa ya mweshi umo, twalitamfiwe mu calo.

Ukuitwala mu Kapoosa Mweo

Lintu twafikile mu Mombasa, twailepoka motoka no kulola ku kapinda ka kulyo aka musebo wa mucanga uwabela mu lulamba. Ilyo twafikile pa Tanga, motoka wesu alifwile. Apo ninshi twashele fye ne mpiya ishinono, lelo lupwa wesu na Nte umbi balitwafwilisheko. Ilyo twali tucili mu Mombasa, munyina umo aipeele ukutulipilila nga twali no kuya ku kapinda ka kuso aka Somalia ku kushimikila. Lelo, naleyumfwa ukulwala, e co twafwaile fye ukubwelelamo ku mwesu ku Southern Rhodesia.

Twapitile mu Tanganyika ukwingila mu Nyasaland kabili lyene ukulola ku masamba ya bemba wa Nyasa, uyo nomba witwa Lake Malawi. Nalilwalishe ica kuti naebele Bertie ukwimika motoka ku kuleka mfwile mu mbali ya musebo! Apantu twali mupepi no musumba wa Lilongwe, e co ampitilishe fye ku cipatala. Pa numa ya kulaswa inshindano sha morphine e lyo naumfwileko bwino. Apantu nshali na kutwalilila ulwendo ukubomfya motoka, ni Bertie fye na bana e baile na yo ukwenda amakilomita 400 pa kuyafika ku Blantyre. Pa numa ya nshiku shinono, lupwa anteyanishishe ukuya ne ndeke ku Blantyre. Ukufuma ku Blantyre naendele ne ndeke ukuyafika ku Salisbury, ilyo Bertie na bana bena baendele na motoka ukubwelela ku ng’anda.

Fintu twayumfwile bwino pa kufika mu Salisbury pa ng’anda ya mwana wesu umwanakashi Pauline no mulume wakwe! Mu 1963 kasuli wesu, Andrew alifyelwe. Ali no bwafya kuli bapwapwa kabili tacaleenekelwa ukuti akapusuka, lelo umwabela ifintu tafwile. Mu kupita kwa nshita, twakuukile ku South Africa na mu kupelako twatendeke ukwikala mu Pietermaritzburg.

Ukupaalwa no Lupwa Lusuma

Pa mulandu wa kukula Bertie afwile mu 1995 ninshi ali ne myaka ya bukulu 94, kabili ukufuma iyo nshita njikalila fye neka muli iyi yine ng’anda yesu. Lelo nshaba neka iyo! Lyall na Pauline capamo ne ndupwa shabo balebombela Yehova muno mwine mu South Africa, kabili bamo aba bene bekala muno mwine mu Pietermaritzburg. Lindsay no lupwa lwakwe bali ku California, U.S.A., uko bonse baba Inte shapimpa. Abana besu abacepesha, Jeremy na Andrew, bekala ku Australia uko bonse babili baupila kabili bonse ni baeluda mu filonganino babamo.

Abana besu bonse 8 balibombako bupainiya, kabili 6 balibombelapo pa maofeshi ya Watch Tower Society. Donovan apitile mwi kalasi lyalenga 16 ilya Watchtower Bible School of Gilead mu February 1951 kabili abele kangalila wa muputule mu United States ilyo ashilabwelela mu mulimo wa pa maofeshi ya Watch Tower mu South Africa. Nomba ni eluda wa Bwina Kristu mu Klerksdorp, mupepi na makilomita 700 ukufuma ku Pietermaritzburg. Estrella ekala no mulume wakwe, Jack Jones, pa maofeshi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova ku Brooklyn, New York.

Peter, ibeli lyandi, abombele imyaka imo mu butumikishi bwa nshita yonse, mu mulimo wa bupainya na pa maofeshi ya Watch Tower mu Rhodesia. Nangu cibe fyo, imyaka imo ku numa, alilekele ukubishanya ne cilonganino ca Bwina Kristu kabili ici candetele ubulanda.

Lintu napituluka mu bumi bwandi, kuti natila naliba ne nsansa sha cine cine pa kuti lintu nali umupungwe bamayo balinsendele ku Afrika. Ca cine, te lyonse ifintu fyaleenda bwino, nalyo line lyali lishuko ukutungilila umulume wandi no kukusha ulupwa ulwayafwilishako ukulundulula ukushimikila imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa ku kapinda ka ku kulyo aka Afrika.—Mateo 24:14.

[Amafutunoti]

a Ilyashi lya kwa Robert McLuckie ilyo umwine ailembele lyafumine mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa February 1, 1990, amabula 26-31.

b Moneni ibula 11 ilya muli broshuwa walembwa na Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania uutila A Book for All People.

[Mapu pe bula 21]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

SOUTH AFRICA

Cape Town

Pietermaritzburg

Klerksdorp

Johannesburg

Pretoria

ZIMBABWE

Gwanda

Bulawayo

Filabusi

Gweru

Mutare

Harare

ZAMBIA

MOZAMBIQUE

MALAWI

Blantyre

Lilongwe

TANZANIA

Dar es Salaam

Tanga

KENYA

Mombasa

SEYCHELLES

SOMALIA

[Icikope pe bula 18]

Tuli na Peter, Pauline, na Estrella, ilyo ine na Estrella tushilapooswa mu cifungo

[Icikope pe bula 19]

Lyall na Donovan ku ntanshi ya ng’anda yesu mupepi na Filabusi

[Icikope pe bula 21]

Bertie, Lyall, Pauline, Peter, Donovan, na ine mu 1940

[Ifikope pe bula 22]

Carmen na bana bakwe basano (ukufuma ku kuso ukuya ku kulyo): Donovan, ninshi ali ku Gleadi mu 1951, na Jeremy, Lindsay, Estrella, na Andrew ilelo

    Impapulo sha mu Cibemba (1982-2025)
    Isaleni
    Isuleni
    • Cibemba
    • Peleniko Bambi
    • Ifyo Mwingasala
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ifya Kubomfya
    • Amafunde Yesu
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Isuleni
    Peleniko Bambi