Bushe Kuti Mwaikala Shani no Bulwele bwa Mutatakuya?

ISHIBENI ukuti ifyo muleumfwa napamo tafibipile. Nangu ca kutila umubili wenu e ulwele nelyo ukulemana, umuntontonkanya wenu wena tausumina ukuti muli balwele. Cimoneka kwati imwe no kulwala kwenu muli pa kulwishanya, ukulwishanya kwa fyo mwali kale na fintu pambi mwalaba. Kabili pali iyo nshita ukulwala kwenu e kulemoneka ukuba na maka ayengi ukumucila. Lelo, kuti mwayalula ukutontontonkanya kwa musango yo. Mu nshila nshi?

Dokota Kitty Stein atila, “lintu fimo fyalufiwa ku mulandu wa kulwala, cumfwika kwati wafwa fye.” E co, lintu mwalufya icacindamisha pamo nga ubutuntulu busuma, cili fye bwino ukuipeelako inshita mwe bene iya kuloosha no kulukusha ifilamba, nga filya fine mwingacita nga ca kutila umutemwikwa wenu afwa. Na kuba, ukulufya kwenu kuti kwasanshamo ifyacila na pa butuntulu bwenu. Kwati fintu umwanakashi umo alondolwele ukuti, “nalekele ne ncito. . . . Ubuntungwa naleipakisha bwalipwile.” Nalyo line, beni ne mimwene yalinga pa fyo mwalufya. Dokota Stein, uwalwala ubulwele bwa kuli bongobongo no mongololo, alundapo ukuti, “ulingile ukuloosha ico walufya, lelo ufwile no kwibukisha ifyo ushele na fyo.” Cine cine, nga mwacimfya ukukalipwa kwa pa kutendeka, mukamona ukuti na fimbi ifyacindama ifyo mwakwata ficili fye umo fyabela. Ku ca kumwenako, amaka ya kuteuluka mucili na yo.

Kensha wa ngalaba te kuti anasheko inkuuka, lelo kuti apindulula ingalaba yakwe. E cimo cine na imwe, napamo te kuti munasheko ukulwala kwenu, lelo kuti mwashipikisha ukupitila mu kubakilila ubutuntulu bwenu, umuntontonkanya wenu, ne nkuntu. Cinshi cayafwa bambi abalwala ubulwele bwa mutatakuya ukucite fyo?

Ishibilenipo na Fimbi pa Bulwele Bwenu

Pa numa ya kukalipa pa fyo bamupima, abengi batila cilawama ukwishiba icintu cilekucusha ukucila ukutiina ico ushishibe. Nelyo ca kutila umwenso kuti wamulenga ukukanafwaya ukwishibilapo na fimbi pa fyo mulwele, ukwishiba ifilecitika pa mubili wenu nalimo kuti kwamwafwa ukutontonkanyako pa fyo mwingacita—kabili ukucite co ilingi line kulafwa sana. Dokota David Spiegel uwa pa Stanford University atile, “Moneni ifyo ciwama nga ca kuti mwasanga inshila ya kubombelamo icilemucusha. Ilyo mushilati mucite nelyo cimo, kuti mwanashako ukukalipwa nga ca kuti mwapangila libela ifyo mulefwaya ukucita.”

Kuti mwafwaya ukwishibilapo na fimbi pa fyo mulwele. Nga fintu ipinda lya mu Baibolo lisosa,“umuntu uwaishiba acilo watalila ku maka.” (Amapinda 24:5) Umwaume walelambalala pa busanshi apandile amano ati, “kabuleni ifitabo mu laibrari. Ishibilenipo ifingi pa bulwele bwenu ukufika apapelele amaka yenu.” Ilyo mwaishibilapo na fimbi pa lwa kundapa kwabako ne nshila sha kwikalilamo no bo bulwele, kuti mwasanga ukuti ukulwala kwenu napamo takubipile sana ukufika ku fyo mwaletiina. Napamo kuti mwasanga ne fingalenga mwaba ne subilo lya kupola.

Nalyo line, te kuti mupelele fye pa kutesekesha ubulwele bwenu. Dokota Spiegel alondolola ukuti: “Uku kufwailisha kwa fyebo kwaba ni nshila yakatama pa kumfwikisha ubulwele, no kuba ne mimwene yalinga.” Cilafya ukusumina ukuti ubumi bobe nabwaluka lelo buciliko kabili ilingi line kuba ukusumina panono panono. Lelo ukucite fyo—e kuti ukumfwikisha ukulwala kwenu no kulenga inkuntu shenu ukubupokelela—e cintu mufwile ukucita. Ni shani mwingacita ifyo?

Ukusanga Ukushikatala Kushayanguka

Napamo mulekabila ukwalula imimwene yenu iya mo calola ukusumina fye ukuti namulwala. Na kuba, nga mwasumina ukulwala kwenu tacipilibula ukuti ninshi mwafilwa iyo, kwati fintu uuleensha ingalaba nga asumina ukuti kuli inkuuka tacingapilibula ukuti ninshi afilwa ukwensha. Lelo, ukwishiba ukuti kuli inkuuka kwalamulenga ukucitapo cimo. E co, ukusumina ukulwala kwenu takuli kufilwa nakalya, lelo cilepilibula fye ukuti “mwalola ku ntunga imbi iipya,” nga fintu umwanakashi walwele ubulwele bwa mutatakuya asosele.

Nangu ca kutila amaka nayapwa, napamo mwe bene kuti mwaicinkulako ukuti umuntontonkanya wenu, inkuntu, na bumupashi tafikuminweko. Ku ca kumwenako, bushe mucili no mucetekanya na maka ya kutantika imilimo no kupelulula? Napamo ukumwentula kwenu ukusuma mucili na ko, mucili mulasakamana bambi, kabili mucili na maka ya kuba kakutika musuma kabili cibusa wa cishinka. Ne cacilapo, mucili ne citetekelo cenu kuli Lesa.

Kabili, muleibukisha ukuti nelyo tamwingalula fyonse ifilemucitikila, kuti mwaishiba ico mwingacitapo. Irene Pollin uwa pa National Cancer Institute atile: “Ni mwe mwaba na maka ya kucita ico mulefwaya pa bulwele bwenu. Mwalikwata aya maka te mulandu na fintu ubulwele bwenu bulemucusha.” Ba Helen, banakulu bantu ba myaka 70 ababa no bulwele bwa kuli bongobongo no mongololo, basuminisheko ukuti: “Te kulwala kwenu kulenga ukuti mwishibe nampo nga muli no kulatontonkanya bwino, lelo fintu mucitapo ilyo mwalwala.” Umwaume washipikishe ubulema bwakwe pa myaka iingi atile: “Isubilo lyaba kwati mongololo wa bwato uulenga ukuti bushikimane.” Cine cine, Amapinda 18:14 yatila: “Umutima wa muntu mumfiikilila mu bulwele bwakwe, lelo umutima uwatompoka nani engashipikishako?”

Ukupepemuka

Ilyo ukushikatala kwa mu nkuntu kwabwela, icipusho pamo nga ‘mulandu nshi ici cacitikile kuli ine?’ kuti capyanikwapo ne cipusho cimbi ica kuti ‘Apo ici na cincitikila, cinshi nalacitapo?’ Pali iyi nshita kuti mwasalapo ukucitako na fimbi ifyalundwako. Natulandeko pali fimo.

Pimununeni ukulwala kwenu, tontonkanyeni pa fyo mulekabila ukuteulula, lyena esheni ukwalula ifyo mwingaba na maka ya kwalula. Dokota Spiegel atila, “pa nshita ya kulwala epaba ukupimununa ubumi—ukuba abalola, te nshita ya kutila namufilwa iyo. Ipusheni mwe bene amuti, ‘finshi nalemona ukucindama ilyo nshilalwala? Fyayaluka shani?’ Ipusheni ifipusho fya musango yo, te kuipusha ukuti mumone ifintu ifyo mushingacita pali nomba, lelo ukumona ifyo mucili na maka ya kucita, napamo ukuficitila mumbi. Moneni ica kumwenako ca ba Helen abo tulandilepo kale.

Pa myaka 25 iyapita, ubulwele bwa kuli bongobongo no mongololo bwalinasha imishipa yabo. Pa kubala, baaleenda ne nkonto. Mu kuya kwa nshita, ilyo ukuboko kwabo ukwa ku kulyo kwalekele ukubomba batendeke ukubomfya ukwa ku kuso. Icakonkelepo, no kwa ku kuso kwine kwalekele ukubomba. Lyena, mupepi ne myaka 8 iyapita, balekele no kwenda kwine. Nomba bambi e babasamba, ukubalisha, no kubafwika. Ici calibaletela ubulanda, lelo batila: “Ndatwalilila ukucincishiwa na mashiwi ya kuti, ‘Tontonkanyeni pa fyo mwingacita te pa fyo mwalecita kale.’” Kabili ukwafwa kwa balume babo na banasi no kuibikilishako kwabo mu kutontonkanya, fyalenga ukuti batwalilile ukucita fimo ifyo lyonse baleipakisha ukucita. Ku ca kumwenako, ukwebako bambi amalayo ya mu Baibolo pa fyo ifintu fikaba mu calo cipya ica mutende e cintu bakatamika mu bumi bwabo ukutula fye ilyo bali ne myaka 11, kabili na lelo line balabomba uyu mulimo cila mulungu. (Mateo 28:19, 20) Ba Helen balondolola ifyo babomba:

“Ndeba nasi uulepita mu balwele ukunjikatilako inyunshipepala. Tubelengela pamo nankwe imbila sha bulanda no kusobolapo shimo. Lyena ndeba nasi ifyo ndefwaya ukulemba muli kalata wa kutumina balupwa lwa muntu uufwile, kabili nasi alantaipilako kalata. Pa kutuma kalata, ndabikamo na broshuwa wa Ilyo Untu Watemwa Afwa,a iilondolola isubilo lya kusansamusha ilyaba mu Baibolo pa lwa kubuushiwa. Ifi e fyo ncita lyonse pa Mulungu mu nshita ya kasuba. Ndaba ne nsansa sha kuti na ndakai line ndashimikilako bambi imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa.”

Imikeni mwe bene ifikongwani fyalinga ifyo mwingaba na maka ya kucita. Umulandu umo uo ba Helen besesha ukwalula ifyo bengaba na maka ya kwalula wa kuti ukucite fyo kubalenga ukwimika ifikongwani ifyo bengafikapo. Ukucite fyo na kuli imwe bene kwalicindama. Mulandu nshi? Pantu ukwimika ifikongwani kulosha umuntontonkanya wenu ku fya ku ntanshi, kabili ukufika pa fikongwani kulenga mwayumfwa ukuti namucitapo fimo. Kuti kwamubwesesha fye no kuicetekela kwenu. Nalyo line, moneni ukuti icikongwani cenu cintu cashininkishiwa. Ku ca kumwenako, kuti mwapingulapo ukuti: “Nalabelenga icipandwa ca mu Baibolo cimo lelo.’ Kabili imikeni ifikongwani ifyo mwingacita. Apo amaka yenu ne nkuntu shenu fyalipusana kuli bambi abalwala amalwele ya mutatakuya, napamo tamwingafika pa fikongwani fimo fine ifyo bengafikapo.—Abena Galatia 6:4.

Lex uwikala ku Netherlands, atila, “nelyo fye icikongwani cimoneke ukuba fye icinono, ukufika pali co cikongwani kuti kwamulenga ukubombako na fimbi.” Imyaka 20 naipita ukufuma apo aponenwe no busanso ubwamushile no bulebe lintu ali ne myaka 23. Mu kundapa uko balemundapa ukushali kwa kubomfya imiti, bamukoseleshe ukwimika ifikongwani, pamo nga ukubomfya akasalu pa kusamba ku menso. Ukusamba ku menso kwalemunasha sana, lelo alitungulwike. Lintu aishibe ukuti nafika pali cilya cikongwani, aimikeko na cimbi—ukwisula no kwisala akaciliko ka pa muti wa meno. Apa na po, alitungulwike. Lex atila, “tacali icayanguka, nasangile ukuti nali na maka ya kucita ifintu ifyacila pa fyo nalemona ukuti fyalyafishe.”

Cine cine, ukwafwa kwa mwina mwakwe, kwalengele Lex ukufika pa fikongwani fikalamba. Ku ca kumwenako, Tineke alamushindika, nomba alashimikila ku ng’anda ne ng’anda pa cicinga ca kwendelapo abalemana ku kwebako bambi ukwishiba kwa mu Baibolo. Kabili alaya cila mulungu mu kukoselesha umwaume umbi uwalemana icabipisha uo asambilila na o Baibolo. Lex atila, “ukwafwa bambi kulandetela insansa ishingi.” Nga fintu Baibolo isuminisha, itila “ukupeela ce shuko ukucilo kupokelela.”—Imilimo 20:35.

Bushe na imwe kuti mwaimika icikongwani ca kwafwako abantu bambi? Ukulwala nelyo ukulemana kuti kwamulenga ukuba abalamuka mu kusansamusha bambi pantu amafya yenu yamulenga ukumfwikisha ifyo bambi balekalipwa.

Mulelanshanya na bambi. Amasomo ya myundapile yalangilila ukuti ukulanshanya na bambi kusuma ku butuntulu bwenu. Lelo ukukanalanshanya na bambi na ko kwine kusuma. Kasapika umo atile, “filya ukutaluka ku bantu kwayampana ne mfwa . . . e fyo no kupeepa . . . na ko kwayampana ne mfwa.” Na kabili atile: “Ukumfwana na bantu pa kuba no butuntulu busuma kwalicindama nga filya fine ukuleka ukupeepa kwacindama.” E mulandu wine asondwelele ukuti ukukampuka kwesu pa kuwamya icumfwano na bambi “kwalikatama pa kupusuka!”—Amapinda 18:1.

Nalyo line, nga fintu tulandile mu cipande cifumineko, ubwafya bwingabapo bwa kuti abanenu bamo balaleka ukumutandalila. Pa kuti cingamuwamina, mulingile ukucincintila ukuba mweka. Mu nshila nshi? Pa kulaalika abanenu ukumutandalila.

Lengeni ukutandala kwabo kube inshita isuma.b Kuti yabe isuma nga tamulelanda fye pa kulwala kwenu ica kuti abeshile ku kumupempula banaka ukumfwa pa kulwala kwenu. Umwanakashi umo uwalwele umutatakuya apwishishe ubu bwafya pa kulinga inshita ya kulanda no mulume wakwe pa lwa kulwala kwakwe. Umwanakashi atile: “Tatwali no kulalanda fye pa kulwala kwandi.” Cine cine, ukulwala takufwile ukucilikila fyonse ifyo mwingalanshanya. Umo uwaile ku kupempula umunankwe uwalele umulambalamba, pa numa ya kulanshanya nankwe amalyashi ya kulenga ifikope, imilandu ya kale, ne fyamulenga ukuba ne citetekelo kuli Yehova Lesa, atile: “Ukulwala kwakwe takwamupeseshe amano. Caliweme icibi ukulanda nankwe.”

Ukusekako ilyo abanenu bamutandalila kukalenga ukuti baleumfwa bwino no kulashokelako pa mwenu. Na kuba, ukuseka kusuma ku mubili wenu. Umwaume wali no bulwele bwa Parkinson atile, “ukuseka kulafwilisha ukushipikisha amafya ayengi aya mu kati na ku nse ya mubili.” Na kabushe, ukuseka kuti kwaba muti wine wine. Amapinda 17:22 yatila: “Umutima wa nsansa muti usuma.” Ukusekako fye nangu panono kuli no kumucitile cisuma. Kalemba wa fitabo Susan Milstrey Wells, uwalwala ubulwele bwa mutatakuya alundapo na fimbi ukuti, “ukupusanako ne miti imbi iyo twesha, ukuseka takwakwata bwafya, takwaba na sumu, kabili kwaba kuipakisha. Ilyo tuleseka ukubipilwa kulafumapo.”

Fwayeniko inshila sha kunashishamo ukukanshika. Ukufwailisha kulangilila ukuti ukukanshika kuti kwalenga ifishibilo fya bulwele ukubipilako, lelo ukunashako ukukanshika kulafwilisha ukushipikisha ifishibilo fya bulwele. E co, mu nshita mu nshita citeniko fimbi. (Lukala Milandu 3:1, 4) Mwilalanguluka fye lyonse pa kulwala kwenu. Nga muli bakwikala fye pa ng’anda, kuti mwanashako ukukalipwa kwa nkuntu shenu pa ku kutika ku nyimbo shilelila panono, ukubelenga icitabo, ukupoosako inshita pa kusamba, ukulembako amakalata nelyo imishikakulo, ukulengako icikope, ukulishako ifilimba, ukulanda na cibusa mwacetekela, nelyo ukobelwa ne milimo yapalako. Nangu ca kutila ukucite fyo takwingapwisha ubwafya bwenu, lelo kuti kwamuletela ukwilulukwa kwa pa kashita kanono.

Nga mulenda, endeniko, kashiteniko fimo, akulimeniko, ensheniko motoka nelyo, nga mwingaya ku kwangalako, kabiyeni. Kwena, ukuya pa bulendo kuti kwaba cintu cayafya pa mulandu wa kuti mucili abalwele, lelo ukupekanishisha libela no kucitako fimo, kuti kwapwishako amafya. Ku ca kumwenako, Lex na Tineke, abacilumbulwa pa kwamba, baile ku calo cimbi. Lex atila, “pa kubala calyafishe, lelo twaliipakishe sana ukuya tulatandala!” Cine cine, nangu ca kutila tamwakapole mpaka fye ne mfwa, ukulwala kwenu takufwile ukwandatila ubumi bwenu bonse.

Icitetekelo nacimukoshe. Abena Kristu ba cine abashipikisha ukulemana kwabipisha balanda ukuti icitetekelo cabo muli Yehova Lesa no kubishanya kwabo ne cilonganino ca Bwina Kristu e fibaletela insansa lyonse no bukose.c Ifi e fyo basosa pa lwa bucindami bwa kupepa, ukubelenga Baibolo, ukwetetula pa nshita ya ku ntanshi, no kusangwa ku kulongana kwa Bwina Kristu ku Ng’anda ya Bufumu.

● “Limo limo, ndapopomenwa. Nga cabe fyo, ndapepa kuli Yehova, kabili alapepemuna umupampamina wandi uwa kutwalilila ukubomba apapelela amaka yandi.”—Amalumbo 55:22; Luka 11:13.

● “Ukubelenga Baibolo no kwetetula pa fyo nabelenga kulangafwa sana ukusungilila umutende wandi uwa mutontonkanya.”—Amalumbo 63:6, 77:11, 12.

● “Isambililo lya Baibolo linjibusha ukuti ubumi bwine bwine bucili ku ntanshi kabili nshakabelelele uwalemana.”—Esaya 35:5, 6; Ukusokolola 21:3, 4.

● “Ukuba ne citetekelo mu nshita ya ku ntanshi iyalaiwa mu Baibolo kulampela ubukose bwa kubomba na mafya yaba mu mikalile aya bushiku bumo na bumo.”—Mateo 6:33, 34; Abena Roma 12:12.

● “Ukusangwa ku kulongana ku Ng’anda ya Bufumu kulenga amatontonkanyo yandi ukutonta pa fintu fya kukoselesha kabili te pa kulwala kwandi.”—Amalumbo 26:12; 27:4.

● “Ukubishanya kwa kukoselesha na ba mu cilonganino kutalalika umutima wandi.”—Imilimo 28:15.

Baibolo itulaya ukuti: “Yehova musuma ku bamulolela, kwa kushinako mu bushiku bwa kumanama; kabili aishiba aboba muli wene.” (Nahumu 1:7) Ukukonena kuli Yehova Lesa no kubishanya ne cilonganino ca Bwina Kristu filaletela icisansamushi no bukose.—Abena Roma 1:11, 12; 2 Abena Korinti 1:3; 4:7.

Ipeeleni Inshita

Umwanakashi umo uubomba incito ya kwafwa abantu ifya kwikala no bulwele bwa mutatakuya atile, ukushipikisha no bulwele bwabipisha nelyo ubulema “kwisa pa numa ya nshita takwisa fye apo pene iyo.” Incenshi imbi yapandile amano ukuti, ipeeleni inshita, pantu mucili mulesambilila “umulimo uupya: e kuti ukwishiba ifya kucita ilyo muleikala no kulwala kwabipisha.” Ishibeni ukuti nangu mwalishipa, kuti kwaba inshiku shimo nelyo imilungu ilyo ukulwala kwingamunasha. Mu kuya kwa nshita, nangu cibe fyo, kuti mwayamba ukumfwako bwino. E fyo cali ku mwanakashi umo, uwatile: “Nalitemwa sana lintu naikele akasuba konse ukwabula ukutontonkanya pali kansa. . . . Ku numa uku, nshatontonkenye ukuti ico kuti cacitika.”

Cine cine, nga mwacimfya umwenso wa pa kubala kabili mwaimika ne fikongwani ifipya, kuti mwapapa pa fyo mwingashipikisha amafya—nga fintu icipande cikonkelepo cilelangilila.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 7]

Ukusambililapo fimo pa lwa kulwala kwenu kuti kwamwafwa ukushipikisha

[Icikope pe bula 8]

Bambi balafwilisha ba Helen ukulemba amakalata ya kukoselesha

[Icikope pe bula 8]

“Ndaba ne nsansa lintu ndeebako bambi imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa”

[Ifikope pe bula 9]

“Nasangile ukuti nangu nali no bulebe, nali na maka ya kucita ifingi ukucila pa fyo naletontonkanya.”—Lex