Ififuma mu Kufwaya Ukucita Ifingi Ukucilamo

IFYALO IFIKANKAALA IFYA LELO FYATEMWA UKUCITA IFINTU LUBILO LUBILO KABILI UKWABULA UKUPIBILAPO ILIBE.

BAMASHINI basamfya imbale balangushako imilimo mu kicini. Bamashini bacapa ifya kufwala na bo bacita cimo cine mu muputule wa kucapila. Iminshipendwa ya bantu tabakabila ukufuma pa ng’anda pa kuti bayeshita ifintu ku mashitolo na pa kuti babombele pa fya ku banki—baasha fye kompyuta no kubomfya Intaneti.

Lubali lumo icalo ciswilemo ifintu fya misango misango ifyangushako imilimo. E co, kuti mwatontonkanya ifyo abantu kuti bakwata inshita ikalamba iya kuba ne ndupwa shabo ne ya kukokoloka. Lelo, ilingi, abengi batila ukunaka no kukanshika naficilamo. Ifilenge ci fingi kabili fyalipikana.

Amafya ya fya ndalama yaba pa fileta sana ukukanshika no kunaka. Akabungwe ka Australian Centre for Industrial Relations Research and Training kabebetele impendwa ya maawala abantu babomba muli cilya calo no kusanga ukuti “abengi babomba cila mulungu amaawala ukucila pali 49” no kuti “uku kwingilishiwako mu maawala ya kubomba kuli no kuleta amafya mu ndupwa na mu bwikashi.” Ababomfi abengi basalapo ukwikala ku nse ya misumba ku fifulo ukwaba sana ifimenwa kabili ukushaba congo. Ico kuti capinda ukupoosa amaawala cila mulungu—nelyo fye cila bushiku—ukwenda mu mashitima mwiswile abantu na mabasi nelyo mu misebo mwiswile bamotoka. Ne ci cilafusha amaawala ya kubomba no kulundako ku kukanshika.

Bushe Mulacula ku Nkongole sha Tulo?

Amafya yafuma mu kukanalaala sana nayaseeka mu myaka ya nomba line ica kuti amakiliniki ya aya mafya nayapangwa mu fyalo ifingi. Bakasapika basanga ukuti nga abantu lyonse tabalelaala amaawala bafwile ukulaala, balakwata inkongole sha tulo. Mu cifyalilwa fye, umubili wabo ufwaya ukulipila ishi nkongole kabili ukoseleshe ci ukupitila mu kubalenga ukumfwa abanaka. Lelo pa mulandu wa ino mikalile umo abantu bashilaala sana, abantu abengi batwalilila ukuba abanaka.

Mu calo cimo icikaankala, amaawala abantu balaala yalicefiwako amapesenti 20 mu myaka 100 iyapita, ukufuma pali avareji wa maawala 9 cila bushiku ukufika kuli 7. Bakasapika balonganya ubushinino ubwingi ubulangilila ukuti inkongole sha tulo shilenga umuntu ukukwata amafya ya kusambilila no kwibukisha ifintu, ukufilwa ukwensha bwino motoka, no mubili ulaleka ukuicingilila bwino. Fwe bengi twalisanga no kuti umuntontonkanya wanaka ilingi ulalenga umuntu ukulufyanya. Ku ca bulanda, ifi filubo kuti fyaba ifikulu kabili ifyo twingalufishapo ifintu ifikalamba.

Amafya Yabipisha ayo Ukunaka Kuleta

Batila ukunaka kufuma mu kubomba amaawala ayengi no kucefyako ababomfi fyalilundapo pa tuyofi twabipisha utwa mu mwanda wa myaka uwalenga 20. Pali utu tuyofi paba akayofi ka manyukiliya pa capu mu Chernobyl, ku Ukraine; ukupuulika kwa roketi wa mu lwelele uwa Challenger; na kayofi ka mafuta yaitike lintu tanka ya Exxon Valdez yaileuma mu mabwe mu ncende ya Prince William Sound, ku Alaska.

Ukupuulika pa Chernobyl kwacitike ilyo kwali ukwesha kwaibela pali ici capu ca malaiti. Mu citabo cakwe ica The 24-Hour Society, Martin Moore-Ede asosa ukuti kulya kwesha “kwaleangalilwa na bainjiniya ba malaiti abanakile abali pa capu amaawala nalimo 13, napamo no kucilapo pantu balibaceleshe amaawala 10 pa kupoka insambu sha kutendeka uku kwesha.” Te mulandu ne calengele, ukulingana no kufwailisha kwa nomba line, cimo icafuma mu kwitika kwa radiation ica pa nshita iitali kufulilako imiku 10 ukwa kansa wa thyroid pa bana ba ku Ukraine ukutula mu 1986.

Pa numa ya kufwailisha pa lwa calengele ukuti roketi wa mu lwelele uwa Challenger apuulike, lipoti wa bantu batuminwe na presidenti ukuyafwailisha atile ifunde lyaimikwe ilya kukanabomba amaawala ukucila pali 20 ukulunda pa yo bafwile ukubomba talyakonkelwe pa miku 480 kwi bumba limo ilya babomfi ne miku 2,512 kwi bumba limbi. Lipoti alundilepo ukuti cimbi icikalamba icalengele ukuti bepingulapo bwino mu kusuminisha ilya roketi ukwima, ni co abaleangalila balinakile pantu “balecelwa ukwinuka inshiku shimo kabili tabalelaala sana.” Lipoti atile nga ca kuti “ababomfi bacilamo ukutwalilila ukubomba lilya inshita ya kwinuka yakumana, tababomba bwino kabili imiku umuntu engapanga ifilubo ilafulilako.”

Ukulingana na balashi ba union, ukucefyako ababomfi, pa kuti bacefyeko indalama shipooswa, kwalengele abaleensha ishitima lya pa menshi ilya Exxon Valdez ukubomba amaawala ayengi no kubomba imilimo yafulilako. Lipoti pali ubu busanso ilondolola ukuti kaafwa wa butatu, uwaleangalila ili shitima lyaileuma pa nshi pa numa fye ya 24:00 hrs, abombele ukutula ku maca ya bulya bushiku. Mupepi na malita 42,000,000 aya mafuta—amafuta yashabalaitikapo muli uyu musango mu United States—yaonawile naamba ne nama sha mpanga kabili indalama shalekabilwa ukuwamya shacilile pa madola amabilioni yabili.

Amafya Yayafya sana Ukwishiba ayo Ukunaka Kuleta

Ukulingana no kutunganya kumo, ukunaka kulenga icalo ukulufya napamo badola amabilioni 377 cila mwaka! Lelo takwaba indalama shingashita ubumi bwa muntu nelyo ubutuntulu, ifiponenwa no busanso ilingi line. Ku ca kumwenako, natulande pa masanso ya pa musebo. Ukulingana na kiliniki alolekesha pa mafya yabako pa mulandu wa kukanalaala sana uwa mu Sydney, ku Australia, amapesenti ukufuma pali 20 ukufika kuli 30 aya masanso ya pa musebo muli cilya calo yaba pa mulandu wa kuti abacilaensha bacilaala. Batila mu United States, ukushipula kwaba pa filenga amasanso ya pa musebo mupepi na 100,000 ayacitika cila mwaka.

Lelo, ififuma mu kunaka te kuti fipelele fye apo pene. Uusangilwe mu busanso uyo babutushisha ku cipatala ukuti bayemulepula enekela ukuti alasanga badokota bali abalola. Lelo pa mulandu wa kupamfiwa no kubomba amaawala ayengi, badokota te kuti babe abalola! Lipoti ya kabungwe ka Australian Institute of Health and Welfare yatile amapesenti nalimo 10 aya badokota balebomba amaawala 65 cila mulungu ico cali kucishamo, amapesenti 17 aya badokota baishibisha ifya myundapile balecila pali aya maawala, na mapesenti 5 aya ba dokota batila “junior doctor” balebomba amaawala ukucila pali 80 cila mulungu!

Martin Moore-Ede asosa ukuti: “Bamashini balacingililwa ku mpapulo shilangilila ifya kubabomfya, ku fishibilo fya kusoka, na masambililo ya kukansha. Abantunse besa muli cino calo ukwabula ubucingo bwa musango yu. . . . Icishinka ca kupapusha ca kuti ifyo twaishiba pa mipangilwe ya muntunse finono sana nga kulinganya ku fyo twaishiba pa lwa bamashini abomfya na maprogramu ya pa kompyuta.”

Umubili wesu tawakwata amalaiti yaaka pa kutusoka ayatweba ukuti tuleke nelyo ukunashako. Lelo, walikwata ifishibilo fya kusoka. Fimo fyaba kunaka kwa mutatakuya, ukwalukaaluka kwa mibele, ukupopomenwa, kabili ilingi kulaba ukwambula bwangu amalwele yaba mpanga yonse. Nga ca kuti mwalikwata ifi fishibilo—ifyo mwamona ukuti te fya bulwele—kuti yaba ni nshita ya kubebeta cipya cipya imikalile yenu.

Amafya ya mu Bwikashi ayo Ukupamfiwa Kwacilamo Kuleta

Imikalile ya kukanshika no kukanalaala sana ilonaula na bucibusa bwesu na bantu banensu. Moneni icacitike kuli John na Maria abaupene nomba line.a Balefwaya ifyo abapya mu cupo abengi bafwaya—ing’anda isuma ne ndalama. E co bonse batendeke incito ya kuwisha akasuba. Lelo pa mulandu wa kubomba incito sha fipani fyapusanapusana, tabakwete inshita ikalamba iya kuba pamo. Mu kwangufyanya icupo cabo catendeke ukubongoloka. Lelo, balisuulileko ku fishibilo, no kutwalilila ukubomba amaawala ayengi ukufikila icupo cabo icali fye icipya cabongoloka.

Icitabo ca The 24-Hour Society cisosa ukuti “ukufwailisha kulangilila ukuti impendwa ya fyupo filepwa mu ndupwa shibomba incito sha fipani ikalamba amapesenti 60 ukucila iya babomba akasuba mu ncito ya lyonse.” Lelo, nampo inshita batendekelapo ukubomba ilapusanapusana nelyo iyo, abaupana abengi besha ukucita ifingi ukucilamo mu bumi na muli fyo ukupwisha icupo cabo. Kuli bambi, ukukanshika, no kunaka na fyo kuti fyalenga balabomfya bubi bubi imiti ikola no bwalwa no kukanalya ifyakumanina—ifintu fingalenga ukunaka ukucilamo, kabili ifingaleta na mafya yambi, no kulenga batendeka ukucusha na bana.

Pa kuti bafwe abafyashi bapamfiwa, ififulo fya kulelelako abana filefulilako, fimo filela abana akasuba no ubushiku. Abana abengi TV, e ya kubalela. Kwena, abana nga bali no kukula abacetekelwa, abasambilishiwa bwino, bakabila inshita iikalamba iya kuba na bafyashi babo. E co, abafyashi ababa abanaka ica kuti bafilwa ukukwata inshita ya kuba na bana babo pa mulandu wa kufwaya ukuba ne mikalile ya pa muulu sana kuti cawama bamona ifyo ici cingakuma abana babo na bene.

Muli buno bwikashi ubulunduluka lubilo lubilo mu fya kupangapanga, abakoloci na bo balakumwako ilingi line. Ukwaluka lubilo lubilo no kupaka kwa fintu fipangwa lyonse ifya kushitisha filenga abengi ukupelenganishiwa, ukumfwa kwati tabali abacingililwa, ukuba aba mwenso, nelyo ukumona kwati bashala mu fya kale. E co cikaba shani ku ntanshi kuli aba?

Bushe ifwe bonse, abakalamba na baice—twashintilila pa calo icapampamina pa kucita ifintu lubilo lubilo? Nelyo bushe kwaliba ifyo twingacita ku kutwafwa ukwishiba ifya kwikala no kuwamyako imikalile yesu? Kuti mwatemwa ukwishiba ukuti e ko fyaba nga fintu twalamona mu cipande cikonkelepo.

[Futunoti]

[Ifikope pe bula 18]

Ukunaka pambi kwali pa fyalengele akayofi ka manyukiliya akacitike pa Chernobyl, ukupuulika kwa roketi wa mu lwelele uwa “Challenger,” no kwitika kwa mafuta muli tanka ya “Exxon Valdez”

[Abatusuminishe]

Ukusuminishiwa na U.S. Department of Energy’s International Nuclear Safety Program

Icikope ca NASA

[Ifikope pe bula 19]

Imikalile ya kupamfiwapamfiwa kuti yaleta amafya mu cupo

[Icikope pe bula 20]

Pa kwesha ukucimfya ukunaka, bamo balakolwa ubwalwa