Cinshi Imisumba Ibelele mu Bwafya?

“Aleni, natukuule umusumba ne cilupungupo ico impela ya ciko ishinte mu muulu, . . . epali twapashilwa pano isonde ponse.”—Ukutendeka 11:4.

PAPITA nomba ne myaka 4,000 ukutula apo amashiwi yakubilisha ukutendeka ubukuule bwa musumba ukalamba uwa Babele yalandilwe.

Babele yali mu mawanga ya Shinari ku Mesopotamia mu ncende yali no mufundo pali ilya nshita. Lelo, ukupusanako ne fyo abantu abengi baishiba, tayali e musumba wa kubalilapo ukulembwa mu Baibolo. Na kuba imisumba yatendeke ukubako ninshi ne lyeshi lya pali Noa talilabako. Uwabalilepo ukukuula umusumba, ukulingana ne fyo calembwa, ali ni Kaini inkomi. (Ukutendeka 4:17) Umusumba akuulile, uwaleitwa ati Enoke, napamo wali fye cifulo icacingililwa nelyo umushi. Lubali lumbi, Babele wali musumba ukalamba—icifulo cikalamba ica mipepele ya bufi iyaimike ne cilupungu ca sotambe. Lelo, abakulile Babele ne cilupungu ca uko icishaibipila baiminine pa kulwisha Lesa. (Ukutendeka 9:7) Kanshi ukulingana na Baibolo, Lesa alipumfyenye no kufulunganya ululimi lwa bakakuula, ukupwisha amapange yabo aya fya mipepele. Ukutendeka 11:5-9 kutila Lesa “abapashile kulya, alekele baleya pano isonde ponse.”

E mulandu wine kanshi imisumba yasalanganine. Na kuba, imisumba yalecingilila abantu ku kusansa kwa balwani. Imisumba yalekwatako ne ncende shimo uko bashibulimi baletutila no kusalanganisha ifilyo. Ilyo imishika yatendeke ukubako yalengele abena musumba abengi ukufwaya inshila sha kusangilamo imikalile ukucila fye pa bulimi. Icitabo ca The Rise of Cities citila: “Nga ca kuti abena musumba baleka ukulimina fye ukulya, baletendeka imilimo na imbi pamo nga: ukuluka imiseke, ukupanga impoto, ukukosa imyando, ukupikula, ukubila amatenti, ukubasa imbao na mabwe—ukulingana fye ne fyo abantu baleshita sana.”

Mu misumba emo ifintu fya musango yu fyalesalanganishiwa bwino. Ibukisheni icalembwa mu Baibolo pa lwa cipowe caponene mu Egupti. Yosefe, uwali nkonkani kuli kateka, asangile ukutila kuti cayangukapo ukwikalika abantu mu misumba. Mulandu nshi? Ici cifwile calengele umulimo wa kwakanya ifilyo ukubombwa bwino.—Ukutendeka 47:21.

Na kabili pa nshita lintu imyendele tayali sana iyafikapo imisumba yaishileba e nshila abantu baleumfwaninamo. Ici, caishilelenga ukuti imikalile ne ntambi sha bantu fyaluke bwangu. Imisumba yali fifulo apo abantu balelundulwila amano ayapya no kutungilila ukulunduluka kwa mu fya kupangapanga. Apo abantu bali abakakuka ukutontonkanya icili conse, amano ya busayansi, aya fya mipepele, na ya buntunse yatuntwike palya pene.

Amapange Yabulo Kufikilishiwa

Pali lelo, mu misumba mu cili ifingi fyapala nge fyo twalandapo. E mulandu wine kanshi abantu abengi nga nshi maka maka aba mu mishi umo imikalile yafishe icabipisha batwalilila ukukonkomokela ku misumba. Lelo, abengi abaya mu misumba, filya baletontonkanya ukuti bakekala bwino tafibomba. Icitabo ca Vital Signs 1998 cisosa ukuti: “Ukulingana no kufwailisha kwa nomba line ukwa kabungwe ka Population Council, imikalile ya mu misumba iingi iya mu fyalo ifipiina naibipisha pali ndakai ukucila ne ya mu mishi.” Mulandu nshi cibelele fi?

Henry G. Cisneros alemba mu citabo ca The Human Face of the Urban Environment ukuti: “Nga ca kuti abapiina baikolonganika pamo, amafya yabo yalafula bwangu sana. . . . Ukufula kwa bapiina, maka maka pa bantu ba tumabumba kwendela pamo no kubulwa incito, abantu ukuba fye bakalombalomba, ukuba abalwalilila, ne cacilapo, bumpulamafunde bushibwelela numa.” Icitabo ca Mega-city Growth and the Future na co citila: “Abantu nga bafula sana no bulofwa bulafula kabili abengi abengila incito bapoka amalipilo ayanono nga nshi pantu abafwaya ukwingila incito balafulisha.”

Ukufulilako kwa bana bekala mu misebo kulesakamika nga nshi pantu kulelangilila fye apo icipowe cifikile mu misumba ya fyalo ifipiina. Ukulingana no kutunganya kwa bantu bamo, abana bekala mu misebo bafika ku mamilioni 30 mwi sonde lyonse! Icitabo ca Mega-city Growth and the Future citila: “Icipowe na mafya yambi fyalipasa indupwa ica kuti abana bekala mu misebo balipatikishiwa ukulaimwena abene.” Aba bana bekala imikalile ya kuculacula iya kupala ifya kulya mu fishala nelyo mu ng’ungulu, ukulombaisha, nelyo ukubomba incito ya cibe pa mishika.

Amafya Yambi

Icipowe kuti calenga bumpulamafunde. Mu musumba umo ifi uwa ku South Amerika uwalumbuka mu fya makuule ya muno nshiku, bumpulamafunde na bufula nga nshi ica kuti amayanda ayengi yakwete amawindo yacingililwa ne nshimbi ne mpango sha nshimbi. Abakankaala na bapiina pamo babika ulupango lwa nshimbi pa kufwaya fye ukucingilila ifipe fyabo no kufwaya ukuti belamoneka ku cintubwingi. Kanshi abantu bali nga bekala muli bakasalanga. Bamo balabika ishi nshimbi na lintu tabalapwisha ukukuula ing’anda.

Na kabili ukufula kwa bantu kulenga abalashi ba mu musumba ukufilwa ukupeela abena musumba ifikabilwa pamo nga amenshi ne fimbusu. Batunganya ukuti mu musumba umo uwa ku Asia, bakabila ukupangilapo ifimbusu fya cintubwingi 500,000. Lelo, ukufwailisha kwa nomba line kwalangilile ukuti ifimbusu fye 200 e fyalebomfiwa!

Cimbi na co icishilingile ukusulwako bonaushi ubo ukufula kwa bantu kuleta pa filengwa na Lesa fyaba pa ncende ine iyo bekalapo. Amafarmu yabela lwa mupepi no musumba yalasuka yakuulwamo amayanda ilyo abantu balefulilako. Uwali umukalamba wa kabungwe ka United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization Federico Mayor atile: “Abena musumba balabomfya sana amalaiti na menshi, no kulya sana no konaula ifintu fimbi. . . . Incende bekalamo ilonaulwa pantu taiba na maka ya kubapa ifyo balekabila nelyo ukusunga ifyo babomfyako.”

Amafya ya mu Misumba Ikalamba iya mu Fyalo Ifisambashi

Imibele ili mu fyalo ifisambashi tailingene ukubipa nge ili mu fyalo ifipiina, nalyo line na mo mucili ubwafya bwa kufula kwa bantu mu misumba. Ku ca kumwenako, icitabo citila The Crisis of America’s Cities cisosa ukuti: “Imisumba ya ku America pali lelo yaishibikilwa ku lukakaala lwabipisha. . . . Ulukakaala lwaba mpanga yonse mu misumba ya ku America lwaliluma nga nshi ica kuti bamagazini balanda pa fya cipatala baleshako incende imo iya kulanda pa lukakaala ukuti e cimo pa fikalamba filetiinya ubumi bwa bantu pali lelo.” Ca cine, ulukakaala lwaba cikuko mu misumba ikalamba iingi iya mwi sonde lyonse.

Ukubwelela panshi ukwa mikalile ya mu musumba e mulandu umo uo abengisha incito bashatemenwa imisumba iingi. Icitabo ca The Human Face of the Urban Environment citila: “Ubukwebo buselele mu matauni yapalama no musumba nelyo ku fyalo fimbi, ukwisala amafakitari, ukusha ‘impanga iyaonaulwa’—ifikuulwa umushaba kantu pa ncende ishakoweshiwa, apaba imiti yasumu iyashikwa mu mushili, apashingabomfiwa ku kucitilapo icili conse ica buyantanshi.” Na muli fyo, mu misumba iingi mwaba abapiina bekala mu ncende “umo amafya yakuma ifilengwa na Lesa yashipooswako amano—umo imipaipi ya fimbusu yafwasa; umo ukusangulula amenshi kushafikapo; umo ifisumi fimang’anya pa fishala no kutebelela amayanda; umo abana balya penti itotoboka ku fibumba fya ng’anda . . . umo cimoneka ukuti tapali nangu umo uupoosako amano.” Mu bwikashi bwa musango yo, bumpulamafunde, ulukakaala, no kupelelwa fyaliseeka nga nshi.

Ukulundapo, imisumba ya mu fyalo ifisambashi ilesanga ubwafya bwa kupeela ifikabilwa ku bantu. Mu 1981, Pat Choate na Susan Walter bakalemba ba citabo balembele icitabo icali no mutwe wa kulenga onse kuti afwaye ukubelengamo uwaleti America in Ruins—The Decaying Infrastructure. Balondolwelemo ukuti: “Ifipe fya cintubwingi ifya ku America fileonaika bwangu ukucila ifyo filewamishiwa.” Aba bakalemba balisokele pa lwa fyo amalalo ya nshimbi yalekwata indalawa, ukonaika kwa misebo, na pa lwa kufwasa kwa mipaipi ya fimbusu mu misumba ikalamba.

Pa numa ya myaka 20, imisumba pamo ngo musumba wa New York icili naikwata ifikuulwa fyaonaulwa. Icipande ca muli New York Magazine calondolwele ulwa mulimo ushaikulila uwa kwimba umunyangala wa kupitamo amenshi uwalenga butatu. Uyu mulimo usendele nomba imyaka 30 ukutula apo watendekela kabili witwa ukuti e mulimo fye weka uukalamba nga nshi uulebombwa mu fyalo fyabela ku Masamba. Ukwete ifipooswa fya kufika ku madola 5 bilioni. Ilyo uyu mulimo ukapwa, umunyangala wa kupitamo amenshi ukalapisha amenshi yasuma ukufika ku magaloni bilioni umo cila bushiku ukutwala ku Musumba wa New York. Kalemba asosele ati: “Nangu ca kuti ukwimba kuli kukalamba, uyu munyangala wa kupitamo amenshi ukafwilishako fye imipaipi ya menshi iyabako kale na kale, icikalenga no kuti kukabe no mulimo wa kuwamya iyi mipaipi pantu ni kale yabikilwe ku kutendeka kwa ba 1900.” Ukulingana ne cipande ca muli The New York Times, pa kuwamya fye imisebo ya panshi, imipaipi ileta amenshi mu musumba, imisebo ya mu musumba, amalalo ya mu musumba pakapooswa indalama mupepi na madola amabilioni 90.

Te musumba wa New York fye uushingwana na mafya ya kupeela ifikabilwa ku bantu. Na kuba, imisumba iikalamba iingi nayo ine lumo lwine fye. Mu February 1998, mu musumba wa Auckland, ku New Zealand, tamwali amalaiti ukucila pa milungu ibili ica kuti ifintu fyalyonaike. Abekashi ba mu Melbourne, ku Australia, tabakwete amenshi yakaba pa nshiku 13 lintu utwampani tushitisha amafuta twaiselwe pa mulandu wa busanso bwacitike uko bapangila amafuta.

Kabili kwaliba no bwafya ubusangwa mupepi na mu musumba onse—ubwafya bwa kufula kwa bamotoka pa musebo. Uushila amaplani Moshe Safdie atile: “Ubupusano bukalamba bwaba pa bukulu bwa misumba na bamotoka benda mu misebo ya mu misumba. . . . Imisumba ya kale ilakushako amatauni ya iko kukuleka bamotoka abengi balepitamo, icintu icishatalile acitontonkanishiwapo ilyo balekuula iyi misumba.” Ukulingana na The New York Times, imisumba pamo nga Cairo, Bangkok, na São Paulo, “lyonse mulaba bamotoka abengi nga nshi mu misebo.”

Te mulandu na ya mafya yonse, cimoneka ukuti abantu bacili balekuukila ku misumba. Ukulingana ne cipande ca muli The UNESCO Courier, “nampo nga calilungama nelyo iyo, umusumba ulenga abantu ukuimona nga balelunduluka kabili abali no buntungwa, abashuka, ifyaba fintu ficebusha.” Lelo cinshi inshita ya ku ntanshi ikwatile imisumba ikalamba iya mu calo? Bushe kulemoneka ukubako inshila sha kupwishishamo amafya ya misumba iyi?

[Amashiwi pe bula 5]

“Abantu nga bafula sana no bulofwa bulafula kabili abengi abengila incito bapoka amalipilo ayanono”

[Icikope pe bula 7]

Ukufula kwa bamotoka mu misebo cikuko cipamine imisumba iingi

[Icikope pe bula 7]

Abana abengi nga nshi abekala mu misebo balaimwena abene

[Icikope pe bula 7]

Abekala mu misumba abengi, ukupanga kwabo ukwa kufwaya ukwikala bwino takufikilishiwa