Ukulolenkana ne Cintiinya ca Tupondo

KU KUPWA kwa ba 1980, ukusansa kwa tupondo kwamoneke ngo kwalepwa. Nalyo line, nakwisa umusango umbi uupya uo utupondo tulesanshilamo. Icintiinya ca tupondo twa lelo cifuma maka maka ku bafwaya ukwalula ifintu ukupitila mu lukakaala kabili aba bantu balikwata ne nshila basangilamo indalama—ukupitila mu kushitisha imiti ikola, amakwebo ya mu bumfisolo, ukubikapo icuma cabo, ukulomba indalama sha kwafwilamo ababusu, no kutungililwa na bekashi mu fya ndalama. Kabili balebipilako fye ukucila ne fyo babipile kale.

Mu myaka ya ndakai utupondo twalisanshile icabipisha. Pa cikuulwa ca ba World Trade Center mu Musumba wa New York papuulike ibomba lyaipeye abantu 6 no kucena nalimo abantu 1,000. Icalici limo ifi ilyasangukila icalici lyalimo, lyafuminishe umwela wa sumu uwa sarin mu nyanji yapita pa nshi ku Tokyo, ukwipaya abantu 12 no kucenapo abantu ukucila pali 5,000. Akapondo kamo kapuulishe ibomba kabikile muli motoka uo kaileimika mupepi ne cikuulwa ca buteko no kucibongolola nakalya nakalya mu Musumba wa Oklahoma, ukwipaya abantu 168 no kucena imyanda ne myanda. Nga fintu charti ali pa mabula 12 na 13 alelangilila, imisango yalekanalekana iya kusansa kwa tupondo e ko icili.

Ukusansa kwa tupondo ukwingi kulebipilako fye ukucila fintu kwali kale. Uwapuulishe ibomba pa cikuulwa ca buteko mu Musumba wa Oklahoma mu 1995 atile afwaile “ukwipaya abantu abengi nga nshi” pa kuti abalashi bomfwe ico alefwaya. Intungulushi ya kabungwe kapuulishe ibomba pa cikuulwa ca ba World Trade Center mu Musumba wa New York mu mwaka wa 1993 yafwaile ukuti cibongolokele pa cikulwa cimbi no kwipaya bonse abalimo.

Na kabili utupondo tulekwata ifyanso fyalekanalekana ifya ndakai. Louis R. Mizell, Jr., uwasoma imicitile ya tupondo atile: “Twikele mu nshita ya lukaakala lwabipisha kabili iya kupanga ifyanso fyabipisha ifingalofya abantu bonse pamo nga: amanyukiliya, ifyanso fya miti miti, ne fyanso fitandandanya utushishi tulenga amalwele.” Bacisanguka abafwaya ukuti beshibwe ati epo bali, balebomfya ifyanso fyakalipisha ifya ndakai.

Ukusansa kwa pa Kompyuta

Ico beta ati ukusansa kwa tupondo ukwa cyber kusanshamo ukubomfya ifyakupangapanga fya ndakai, pamo nga bakompyuta. Icanso cimo icibomfiwa ni co beta ati akashishi ka muli kompyuta, akafuuta ifyebo nelyo fye ukufulunganya imibombele ya kompyuta onse. Kwaliba na maprogaramu ya pa kompyuta na yambi ayo abene batila “logic bombs” ayakopeka bakompyuta ukucita ifyo bashilingile kucita, icilenga no kuti bakompyuta belabomba bwino. Ifi ubunonshi bwa fyalo e lyo no kucingililwa kwa fiko kuleshintilila sana pa fyebo fibikwa muli bakompyuta, abengi baleti nacilenga ukuti cangukile utupondo ukulasanshila pali kompyuta. Kabili nangu ca kuti abashilika abengi kuti basunga bwino inshila bomfwaninano nangu ni lintu kuli nkondo ya manyukiliya, ifilenga abekashi ukumfwaninamo pamo nga amalaiti, ifya kwendelamo, na mabanki—fyena kuti fyaonaulwa.

Muli iyi myaka yapita, nga ca kutila akapondo kalefwaya ukushimya amalaiti, ku cakumwenako mu Berlin, inshila ya kufishishapo ilyo pange kwingila fye iyo ine ncito pa kutila ketwishikwa ilyo kalefwaya ukushimya amalaiti. Lelo pali nomba bamo baleti, kuti cacitika ku waishiba ifya kwingila muli kompyuta ya bambi ukwabula insambu, ukushimya amalaiti yonse aya mu musumba ukubomfya fye kompyuta wakwe ku ng’anda iili tutile bushilya bwa calo.Tapakokwele sana, apo uwaishiba ifya kwingila muli bakompyuta ba bambi ukwabula insambu uwa ku Sweden, afulungenye imibombele ya bakompyuta mu Florida. Aonawilile kumo ne nshila ya kumfwaninamo na bakapokola, abashimya umulilo, na ba ambulansi nga kwaima ubukangulume pe awala limo.

Frank J. Cilluffo, umukalamba wa kabungwe ka Information Warfare Task Force of the Center for Strategic and International Studies (CSIS) atile: “Icishinka ca kuti twaliipangila fwe bene umushi umushaba bakapokola.” Na Robert Kupperman, umukalamba wa mpanda mano sha ba CSIS, asosele mu 1997 ukuti nga ca kuti utupondo twasalapo ukubomfya ifya kupangapanga ifya ndakai, “takuli akabungwe nangu fye ka buteko akengashala ukwabula ukusanswa.”

Incenshi shilanda pa filecitika shitila utupondo tubomfya bakompyuta twalikwata ifibombelo fya ndakai ifingakomonona bakompyuta bonse aba fyebo te mulandu ne nshila babakomenamo. George Tenet umukalamba wa kabungwe ka United States Central Intelligence Agency atile: “Akapondo akengafulunganya kompyuta nelyo ukumona ifyebo fya komenenwa kuti kaonaula ifintu ifingi nga nshi.”

Icintiinya ca Fyanso fya Miti Miti ne fya Tushishi Tutandanya Amalwe

Na kabili kuli isakamika lya fyanso fya miti miti ne lya tushishi tutandanya amalwele. Abantu basungwike icibi ku kutendeka kwa mwaka wa 1995 ilyo baumfwile ukuti akapondo kafuminishe umwela wa sumu mu nyanji ya pa nshi ku Tokyo. Abapeelwe umulandu bantu baba mu cakaniko cilanda pa kupwa kwa calo.

Brad Roberts uwa mu kabungwe ka Institute for Defense Analyses atile: “Ukusansa kwa tupondo na kwaluka. Utupondo twa kale nga twasansa twalefwaya fye ukuti kwaba inshila ya kumfwaninamo mu fya mapolitiki. Lelo pali ndakai, amabumba yamo yatila icikalamba ico twaimininapo kulofya abantu abengi. E cilengele ukuti tutemwe ukubomfya ifyanso fya tushishi tutandanya amalwele.” Bushe calyafya ukukwata ifyanso fya musango yu? Magazini wa Scientific American atila: “Umo kuti apanga utushishi utwingi nga nshi ukwabula no kutila cimuletele ubusanso. Pa kutupanga kano nukwata ica kubishishamo ubwalwa wabikamo na fimo pa nshi ifya kuti utushishi tulelya pa kutila tukule, e lyo nukwata ne ca kufwala ku kuicingilila ku mwela wabipa e lyo ne ca kufwala ca pulastiki.” Ilyo utushishi twapangwa, tacafya ukututwala ku balefwaya. Abo twalayambukila tabeshiba no kwishiba ukuti nabateyapo ne canso mpaka fye papita ubushiku bumo nelyo shibili. Ilyo balekutuluka ninshi natufika na mu nama nkati.

Utushishi tuleta ubulwele bwa Anthrax e canso batila utupondo twatemwisha ukubomfya. Ishina lya ubu bulwele lyafuma kwi shiwi lya ciGriki ilya malasha—pantu filya fine amalasha yafita efiba ne nkanda pa filonda fya mulwele. Abateyanya ifya kucingilila utu tushishi balasakamikwa sana pa lwa kwambula ubulwele bwa kuli bapwapwa ukupitila mu kupeema umwela ulepangwa no tu twine tushishi. Ubu bulwele bwa anthrax bulepaya sana abantu.

Mulandu nshi ubulwele bwa anthrax bwabela canso cabipisha pa fitandanya amalwele? Akashishi kaleta ubu bulwele kalyanguka ukupanga kabili kalikunkuma icine cine. Palapita inshiku ishingi apo ubulwele bwishibikilwa mu mulwele, kabili ica kubalilapo ukubwishibilako kulaumfwa kwati nalimo ulwele impepo no kumfwa umubili ukunakuka. Icikonkapo kulakola no bukali mu cifuba. Lyene pakonka ukukalipwa kwabipisha pa kupema, ukucepelwa umulopa, no kuleka umweo mu maawala fye aya kupenda.

Bushe Utupondo Twalikwata Ifyanso fya Manyukiliya?

Ilyo Soviet Union yayakanikene, bamo balitwishike nampo nga icanso caibilwe ica nyukiliya nga tacali no kumonekela ku bashitisha ifipe mu bufumfuntungu. Lelo, incenshi ishingi shilatwishika nampo nga icintu ca musango yu cikatala acicitika. Robert Kupperman, uo twambwileko na mashiwi yakwe pa kubala, atila takwaba “ubushininkisho bwa kuti ibumba lyonse ilya tupondo lilafwaya ukukwata ifyo bapangilako ifyanso fya manyukiliya.”

Ubwafya na bumbi ubucililemo ukusakamika ukucila na pa mabomba ya nyukiliya bwa fintu ififumya imyengelele yakalipisha. Tafipuulika nelyo ukubongolola nelyo ukonaula pa mulandu wa cikabilila. Lelo, fifumya imyengelele iyo ipaya insandesande. Insandesande shifwa sana ni shilya shaba mu mafupa. Ukufwa kwa ishi nsandesande kulenga amafya na yambi, pamo nga ukufuma umulopa no kulenga umubili ukufilwa ukulaicingilila ku malwele. Ifyanso fya miti miti fyena filonaika ilyo lyonse fyasakana no mwela no mutonshi, ififumya iyi myengelele fyena kuti fyatwalilila ukonaula pa myaka iingi.

Ubusanso bwacitike mu Goiânia, umusumba wabela pa kati ka kapinda ka ku kulyo aka Brazil, bulangilila ifyo iyi myela yabipa. Mu 1987 umwaume umo ifi uwa kaele fye akupukwile pa cikopo icali ku cipe ca fya cipatala icaposelwe. Mu cikopo mwali ifyo beta ati cesium-137 e kutila akabwe kabeka ake langi lya bulu. Pa kumona ifyo kalemoneka bwino, akasendele ku kuyalangishako ifibusa fyakwe. Mu mulungu fye wa kubalilapo abo kalwalike batendeke ukuya ku cipatala cinono. Abengi nga nshi balipiminwe ukumona nga ca kuti na balwala. Abantu mupepi na 100 e bo kalwalike. Pali aba, 50 balitekelwe na mu cipatala, kabili bane balifwile. Aciba ati umuntu umo ku mufulo fye apoosele aka kalibwe ku kuleka abantu bafwe, abacincintila imitukuto ya tupondo kuti bafilwa ukwishiba ica kucita.

Indalama Shishaifulila Ishipooswapo

Ukulofya imyeo ya bantu e cabipisha mu kusansa kwa tupondo. Lelo kwaba na fimbi. Ukusansa kwa tupondo kuti kwaonaula nelyo ukushingilisha inshila ya mutende mu fyalo umwaba ifimfulunganya. Kulasonsomba, kulatantalisha, nelyo ukuluminisha ifimfulunganya, no lukakaala.

Ukusansa kwa tupondo kuti kwalenga no bunonshi bwa calo ukubwelela pa nshi. Amabuteko yalipatikishiwa ukupolola indalama ishingi nga nshi no kupoosa inshita ikalamba ku kucincintila ukusansa kwa tupondo. Ku cakumwenako, ku United States fye kweka, abacincintila ukusansa kwa tupondo bapoosele indalama ukucila pa mabilioni 10 mu mwaka wa 2000.

Nampo tulamona uku kusansa kwa tupondo nelyo iyo, bonse kulatukuma. Kulakuma imyendele yesu ne fyo tufwaya ukucita ilyo tuli pa lwendo. Kulalenga ne fyalo fya mwi sonde lyonse ukupoosa indalama ishingi ishifuma ku misonko abantu balipila ku kucingilila bacilolo ba buteko, ififulo umwaba bamashini ne fipe fya malaiti malaiti, na bekala calo.

Icipusho ca kuti, Bushe kwaliba inshila ya kupwishishamo ubu bwafya bwa kusansa kwa tupondo?, tacilati casukwe. Ici e co twalalandapo mu cipande cikonkelepo.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 15]

Ubonaushi Ubucitwa na Babepekesha Ukuti Balesunga Impanga ne Filengwa na Lesa

Inyunshipepala ya Oregonian yatile umusango upya uwa kusansa ulemonekela “mu koca ifintu, ukupuusha amabomba no konaula ifintu ilyo umo alebepekesha ukusunga impanga ne filengwa na Lesa.” Ubu bonaushi babwita ati ukone mpanga. Uboni bukalamba ubwa musango yu ukucila na pa miku 100 bwalicitwa ku masamba ya United States ukutula mu 1980, ica kuti ifyaonaika fyonse fyafika ku cipendo ca ndalama amamilioni ya madola 42.8. Abacita uboni bwa musango yu baiminina pa kupumfyanya umulimo wa kutema imiti ya mbao, ukulesha abantu ukuya ku kwangala mu ncende sha mu fiswebebe, ukulofya inama babuulako ubufufu, inama sha kulya, nelyo isho babomfya ku kufwailisha fimo.

Amatukuto ya musango yu yamonwa ukuti matukuto ya tupondo pantu abacite fi babomfya ulukaakala pa kuti kube ukwalula imicitile ya bantu ne ya tubungwe nelyo ukwalula inshila icintubwingi cicitilamo ifintu. Utu tupondo tulafulunganya bakafwailisha pa kulasansa incende shabela mu mpanga sana, ilingi line mu nshita ya bushiku, kabili tatushapo ne ca kuti baisatwishibilako pantu tulasha twaoca fyonse. Ku numa uku, uboni bwalecitwa na bantu ababepekesha ukusunga impanga ne filengwa na Lesa tabwakulile sana, kanshi na bantu tabalepoosako na mano. Lelo ukusansa kwa tupondo twa musango yu nakufula sana mu myaka ya ndakai. James N. Damitio inkombe yaibela kabili uwaishiba bwino umulimo wa kufwailisha ifintu, uwa mu kabungwe ka United States Forest Services atile: “Ico aba bantu baimininapo ca kuti ukufwaya ukucita ifyo balefwaya. Kabili nga bamona ukuti tabalebapoosako amano, besha inshila imbi.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 18]

Ubukomi ne fya Kusabankanishishamo Ilyashi

Terry Anderson, kalemba wa lyashi uwaiketwe bunkole mupepi ne myaka 7 ku tupondo twa mu Lebanon atile: “Ifya kusabankanishishamo ilyashi fyaba nge canso cikalamba utupondo tubomfya ku kutiinishako aba kaele, ku kulundulula amapolitiki nelyo ukupanga fye icimfulunganya. Ukusabankanya ilyashi lya kuti nabekatapo umo uwa mu buteko, nabepayapo umo, nangu nabepaya abantu kwi bomba, e kucimfya utupondo tumona ukutila e kwa kubalilapo. Abekala calo nga tabeshibe nangu cimo pali ubu bukomi bwa tupondo takuli nangu cimo icingatumbukamo.”

[Ifikope pe bula 16, 17]

1. Ukusansa kwa kuti uulepuusha ibomba na o afwilamo, ku Jerusalem, Israel

2. Utupondo twa mikowa twapuusha ibomba mu banki ku Colombo, Sri Lanka

3. Ibomba lya muli motoka lyapuuka mu Nairobi, Kenya

4. Ulupwa lwa basanshilwe ku kupuuka kwe bomba mu Moscow, Russia

[Abatusuminishe]

Heidi Levine/Sipa Press

A. Lokuhapuarachchi/Sipa Press

AP Photo/Sayyid Azim

Izvestia/Sipa Press