Ifya Kucingilila Ifya Kulya Mulya

BUSHE ukulya kwalibipa? Ifipendo fimo kuti fyamulenga ukusumina ukutila kwalibipa. Ukulingana na kabungwe ka World Health Organization (WHO), abantu nalimo amamilioni 130 mu ncende ya ku Bulaya iyangalilwa na ba WHO balalwala cila mwaka ku malwele yaletwa ne fya kulya. Mu United Kingdom mweka, mu 1998 bashimike ukuti abantu ukucila pali 100,000 baliile ifya kulya fishali bwino—ukulenga abantu 200 ukufwa. Batunganya ukuti mu United States, abantu nalimo amamilioni 76 balalwala cila mwaka pa mulandu wa malwele yalengwa ne fya kulya kabili pali aba, 325,000 balabateka mu cipatala kabili 5,000 balafwa.

Calyafya ukwishiba bwino ifyo caba mu calo conse. Lelo, ba WHO bashimika ukuti mu 1998, abantu nalimo 2,200,000 bafwile ku malwele ya kupolomya—kabili pali aba 1,800,000 bali bana abanono. Bashimike no kuti: “Abengi pali aba, bafwile pa mulandu wa kulya ifya kulya fyakowela no kunwa amenshi yakowela.”

Ifi fipendo kuti fyamoneka ukukulisha. Lelo bushe ifipendo fifwile ukumulenga ukusakamikwa nampo nga ifya kulya fyenu fili bwino nelyo iyo? Awe. Moneni ica kumwenako na cimbi. Mu Australia, cila mwaka abantu 4,200,000 balalwala pa mulandu wa fya kulya—nangu tutile fye abantu nalimo 11,500 cila bushiku! Nomba ifi fipendo kuti fyaumfwika ifikalamba sana. Lelo tontonkanyenipo na kabili. Abena Australia balya imiku amabilioni 20 cila mwaka; nomba pali iyi miku amapesenti fye 20 e yalengele ukulwala. E co kuti twatila, amafya yengafuma mu fya kulya yanono sana.

Lelo, amafya e ko yaba kabili ici ca bulanda nga nshi. Cinshi cilenga ifya kulya ukulwalika abantu, kabili cinshi mwingacita ku kucefyako amafya?

Ifilenga Amalwele Yafuma mu fya Kulya

Amalwele ayengi kuti yapishiwa mu fya kulya, e kutila ukucila pa malwele 200, e fyasosele ulupapulo lutila Emerging Infectious Diseases. Lelo utushishi tulenga amalwele yonse aya te twingi sana. Dokota Iain Swadling, uupeela ifyebo pa fya kulya uwaba mu kabungwe ka International Food Information Service, atile amalwele ayengi nga nshi ayafuma mu fya kulya yalengwa “nalimo ne misango ishafika na kuli 24” iya tushishi tunono nga nshi. Bushe utushishi tulenga amalwele twingila shani mu fya kulya?

Dokota Swadling alondolola inshila shisano umo ifya kulya fikoweshiwa, e kuti: “Ukulya ifya kulya ifishaipikwa ifili ne fiko; abantu abalwele ukupekanya ifya kulya; ukukanakwata umwa kusungila ifya kulya umusuma pamo no kupekanya ifya kulya ilyo kushele amaawala ayengi ukuti mulye; ukukowesha ifya kulya pa kufipekanya; ukukanaipikisha nelyo ukukanakafya sana ifya kulya.” Nangu ifi twalanda kuti fyaumfwika ifya kusakamika, nafikwata ilyashi ilisuma nga nshi. Amalwele ayengi ayalengwa ne fya kulya kuti yacincitilwa. Pa kumona ifyo mwingacita pa kushininkisha ukutila ifya kulya fyenu fili bwino, moneni umukululo pa mabula 8 na 9.

Ukusala Bwino

Pa mulandu wa mafya na masakamika ya fya kulya, abantu abengi muno nshiku bapingulapo ukupoosako inshita pa kushita, ukupekanya, no kulya ifya kulya fishakokwesha. Nga kuti mwatemwa ukucita cimo cine, fwayeni amatuuka nelyo imishiika mu ncende mwikala uko bashitisha ifya kulya fishakokwesha kabili ifyo bashayalula. Icitabo cimo icipanda amano pa fya kushita cilondolola ati: “Abantu abengi abashita bafwaya ukumonana na baleta ifya kulya—nampo nga ni pa mishiika besula umuku umo mu mulungu [apo bashitisha ifya kulya fishakokwesha] nelyo uko fifuma—pa kuti bengashita ifya kulya ifishilakokwesha no kumona imipangilwe ya fya kulya no ko fyafumine.” Ici kuti cayafwa ilyo muleshita inama.

Kabili, kuti caba bwino ukushita ifilyo ku ncende mwabela inshita fisangwa, pantu e lyo fingaba bwino sana. Lelo, ishibeni ukuti ilyo mwacita ici, tamwakakwate sana ifisabo ne misalu iingi ifya kusalapo umwaka onse.

Bushe mufwile ukulya fye ifya kulya bashabikamo muti? Umuntu umwine e ufwile ukuisalila. Kwaba abantu abengi abatemwa ifya kulya fya musango yo, bamo pa mulandu wa kukanatemwa inshila shipya balebomfya mu kupanga ifya kulya. Lelo te bonse basumina ukuti ifya kulya fya musango yo fyaliba bwino.

Te mulandu no musango wa fya kulya mwasala, mulebebeta bwino ifyo mwashita. Incenshi imo, iyo balandile mu nyunshipepala ifuma cila mulungu iyo beta Die Zeit, atile: “Abashita balolesha fye pa mutengo wa fya kulya ilyo baleshita.” Kwena ukufwaya ifya mutengo wanakako cisuma, lelo mulebebeta ne fyaba muli ifyo fya kulya. Batunga ukuti abantu bamo abashita ifya kulya mu fyalo ifikankaala tababelenga pa fyalembwa pa tupepela tuba pa fya kulya. Kwena, ca cine ukutila mu fyalo fimo utu tupepala tatuba bwino sana. Lelo nga mulefwaya ifya kulya fisuma, lyena tukuteni ukubebeta ifyaba muli ifyo fya kulya.

Te mulandu no musango wa fya kulya mwasala, nalimo mukakabila ukwaluka limo limo, ukulingana ne fyo caba ku calo mwikala. Ku bantu abengi muno nshiku, ici te kuti cicitike kabili ukufwaya fye ukushininkisha ukutila balelya fye ifya kulya ifyaba bwino monse fye kuti kwaba ukwa mutengo nga nshi, ukusenda sana inshita, no kulenga amafya.

Bushe muleti uku kulanda pa filecitika muno nshiku kulengulula? Kwena kuli fye bwino. Lelo, ilyashi lisuma lya kuti nomba line fye ifintu fikaaluka no kuwama nga nshi.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 8]

Ifya Kucingilila Ifya Kulya Ku Tushishi Tuleta Amalwele

■ Sambeni. Shininkisheni ukusamba ku minwe na menshi yakaba na sopo ilyo mushilatendeka ukupekanya ifya kulya. Lyonse mulesamba ku minwe nga mwafuma ku cimbusu, ilyo mwapwa ukusakamana nelyo ukuwamya umwana (pamo ngo kumufula amatebela nelyo ukumuwamya pa mona), nelyo nga mwafuma mu kwikata inama yonse, kumo ne sho muteka mu ng’anda. Samfyeni ifipe fyonse, ifya kuputwilapo, na pa muulu wa kabati na menshi ya kaba umuli sopo ilyo mwapwa ukupekanya ifya kulya—maka maka pa numa ya kwikata inama ibishi, inkoko, nelyo isabi. Magazini ya Test itila “samfyeni ifisabo no musalu mu menshi ya cifulefule,” ku kufumyako utushishi ne miti. Ilingi line, ukuuba ifya kulya no kufiipika e nshila yawamisha iya kuwamishamo ifilyo. Nga ni letesi na kabeji fyena kuti mwafumyako fye amabuula ya ku nse no kupoosa.

■ Ipikeni sana. Nga ifya kulya fyakabisha ilyo muleipika, nangu fye pa nshita inono, utushishi tonse kuti twafwa. Inkoko yena ifwile ukwipikwa sana. Ifya kulya mulekafya na fyo fifwile ukukaba sana. Mwilalya inkoko, amani nelyo isabi ifishipile sana.

■ Mwilabika ifya kulya pamo. Te kwesha ukubika inama, inkoko nelyo isabi ifibishi pamo ne fya kulya fimbi—ilyo muleshita, ilyo mwafibika, na lintu mulepekanya. Mwileka amenshi ya munani umo ukutonena ku munani umbi. Kabili, te kwesha ukubika ifya kulya fyaipikwa pa mbale apaciba inama ibishi, isabi nelyo inkoko, kamo fye nga iyo mbale mwaciisamfya sana na menshi yakaba umuli sopo.

■ Sungeni bwino ifya kulya. Furigi kuti yaafwa ukucilikila utushishi tulenga amalwele ukukanafula, lelo ifwile ukutalala amadigiri 4. Furigi ifwile ukutalala amadigiri -17. Mulebika mu furigi ifya kulya fingabola ilyo pashilapita amaawala yabili. Nga mwapekanishisha calimo ifya kulya ilyo inshita ishilafika, kupikenipo pa kuti balunshi tabekelepo.

■ Cenjeleni ilyo mulelya ku nse. Bamo batungile ukutila, amalwele ayengi ayapishiwa mu fya kulya mu fyalo fimo ifikankaala yafuma mu fya kulya fipikwa no kushitwa kumbi. Shininkisheni ukutila icifulo conse ico bashitishako ifya kulya ico mwayako cili ica busaka ukulingana ne fyo ifunde lifwaya. Shiteni inama iipikwe bwino. Ukukuma ku fya kulya fya kushita no kulila kumbi, shininkisheni ukufilya ilyo pashilapita amaawala yabili apo mwafishitila. Nga papita inshita ikalamba, fikafyeniko sana.

■ Pooseni ifya kulya muletwishika. Nga muletwishika nampo nga ifya kulya fimo fili bwino nelyo nafyonaika, cawama ukupoosa no kukanalwala. Kwena, te cisuma ukonaula ifya kulya fisuma. Lelo, ukulwala pa mulandu wa kulya ifya kulya ifibi kwena kwabipa no kucila.

[Abatusuminishe]

—Ifyebo ifingi fyafumine mu lupapulo lutila Food Safety Tips, ulwafuma ku kabungwe ka Food Safety Technology Council mu United States.