AIDS Ya-anana mu Afrika

“Tuleshomboka no busanso bwakulisha nga nshi.”

AYO mashiwi ya kwa Stephen Lewis, intumi yaibela iya ba United Nations pa fya HIV/AIDS mu Afrika, yalangilila ukusakamikwa kwa bengi pa fyo AIDS ili ku fyalo fyabela kuli luno lubali lwa Afrika.

Fingi filenga ukwanana kwa HIV. E lyo, AIDS na yo yalilenga amafya yambi ukubipilako. Imibele yaba mu fyalo fya mu Afrika fimo na mu fyalo fimbi umo AIDS ilesalangana ilingi line yaampana ne fyakonkapo.

Imisango. Inshila ikalamba abantu bambwilamo HIV kupitila muli bucilalelale, e calenga ubu bulwele ukusalangana sana kukanaba ne misango isuma. Lelo, bamo batila teti cibombe ukweba abashimbe ukutaluka ku kulaalana kwa bwaume no bwanakashi. Francois Dufour alembele mu nyunshipepala ya ku Johannesburg, ku South Africa iitwa The Star ati, “ukusoka fye abacaice ukutaluka kuli bucilalelale tacakabombe. Pe fye balamona ifikope ne fintu ifyakuma ku fya bwaume no bwanakashi ifibalanga ifyo bafwile ukumoneka ne fyo bafwile ukulacita.”

Uku kulingulula kulemoneka ukuba ukwa cine ilyo twalolesha pa myendele ya bacaice. Ku ca kumwenako, ukufwailisha mu calo cimo kwalangilile ukuti imisepela iingi pa kati ka myaka 12 na 17 kale kale balilaalapo no muntu.

Casoswo kuti ukulaala no muntu ukwa kupatikisha kuli kayofi mu South Africa. Ilyashi lyali mu nyunshipepala ya Citizen iya ku Johannesburg lyatile “uyu musango waliseeka sana ica kuti e nshila ikalamba iicilile inshila shonse isho abanakashi ba muli cino calo, na bana, bengambwilamo amalwele.” Ici cipande cimo cine casosele no kuti: “Ukucenda abana banono kwalifulilako sana muno nshiku . . . Cimoneka kwati ifi fintu ficitwa pa mulandu wa kucetekela ukuti uwakwata akashishi ka HIV nga aikata no kucenda umwanakashi uushatala alaalapo no mwaume, ninshi kuti apola.”

Amalwele yambukila muli bucilalelale. Amalwele yapishiwa mu kulaalana yalifulisha muli fi fyalo. Icitabo ca South African Medical Journal casosele ati: “Nga kuli amalwele yapishiwa mu kulaalana ninshi abengambula HIV-1 kuti bafulisha nga nshi.”

Ubupiina. Ifyalo ifingi mu Afrika fishomboka no bupiina, ne ci cilenga ubulwele bwa AIDS busange apasuma apa kusandulukila. Fimo ifyo aba mu fyalo fikankaala bamona fye ngo tuntu tunono utwacindama tamwaba mu fyalo fipiina ifingi. Mu mekashi ayakalamba tamwaba malaiti nelyo amenshi yasuma aya kunwa. Mu ncende sha mu mishi imisebo tayakumanina limo taiba na mo. Abengi tabakwata ifya kulya fyakumanina, kabili ifipatala ne miti finono nga nshi.

AIDS ilonaula imibombele ya fya makwebo na maindastri. Ilyo ababomfi abengi baleambula AIDS, icibwesha mu twampani twa mikoti cilabwelela pa nshi. Utwampani tumo tuletontonkanya pa kulabomfya sana bamashini pa mulandu wa kuti ababomfi balecepa. Catunganishiwe ukuti pa mukoti umo uwa platinum mu mwaka wa 2000, impendwa ya babomfi bali na AIDS yalifulileko imiku ibili, kabili ababomfi napamo amapesenti 26 balyambwile.

Icabipisha icifuma muli AIDS caba ni mpendwa ikalamba iya bana abashala aba nshiwa ilyo abafyashi babo bafwa kuli ubu bulwele. Ukulunda pa kulufya abafyashi no bwikalo bwabo, aba bana balacula ku museebanya uletwa na AIDS. Balupwa bambi nelyo aba mu bwikashi ilingi line baba abapiina ica kuti te kuti bafwilisheko e lyo bambi tabaitemenwa no kwafwa. Abana ba nshiwa abengi balaleka amasukulu. Bambi basanguka bacilende ne co cilenga ubu bulwele ukutwalilila ukusalangana. Ifyalo ifingi fyalipekanyako inshila sha buteko nelyo ishishili sha buteko isha kwafwilamo ishi nshiwa.

Ubumbuulu. Abengi sana abayambula akashishi ka HIV tabaishiba no kwishiba. Abengi tabafwaya ukuyapimwa pa mulandu wa museebanya wakuma ubu bulwele. Ilyashi limo ilyo akabungwe ka pa fya ubu bulwele aka Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS) kapeele bakalemba ba malyashi lyatile: “Abantu bakwata, nelyo abatunganishiwa ukukwata HIV kuti babakaanina ukundapwa ku fipatala, ukubatana amayanda, incito, balabakankamba ku fibusa, ukubakaanina inshuwalansi nelyo ukubakaanya ukwingila mu fyalo fimbi.” Bamo balipaiwa no kwipaiwa ilyo caishibikwa ati balikwata HIV.

Intambi. Mu fyalo fya mu Afrika ifingi, ilingi line abanakashi tabakwata amaka ya kwipukishisha abalume pa lwa bucilalelale bwabo, tabakwata amaka ya kukaana ukwampana kwa mu cupo, nelyo ukutubulula ukuti babomfyeko ifya kubacingilila pa kwampana. Ukulingana ne ntambi shimo tabaishiba kabili balakaana abati AIDS takwaba. Ku ca kumwenako, umuntu nga alwala kuti batila bamulowele fye, kabili kuti baya no kufwaya umuti ku ng’anga.

Ukubulwa ifipatala ne miti. Ifipatala ne miti kale kale fyalicepa, lelo nomba nacicila mu cipimo pa mulandu wa AIDS. Ifipatala fikalamba fibili ficita lipoti ukuti ukucila pali hafu wa balwele batekwa mu cipatala balikwata HIV. Umukalamba wa pa cipatala cimo mu citungu ca KwaZulu-Natal atile imiputule yakwe iya kutenseshamo abalwele yalisula ukucisha mu cipimo. Inshita shimo, abalwele babili bapeelwa ubusanshi bumo, uwa butatu ninshi kusendama pa nshi!—South African Medical Journal.

Nangula ifintu mu Afrika nafibipa, cilemoneka kwati kuti fyacilamo. Peter Piot uwa mu kabungwe ka UNAIDS atile, “ici cikuko ca kwipaya cili fye pa mubalo.”

Ukwabula no kutwishika mu fyalo fimo balebombesha ukucincintila ubu bulwele. Kabili pa muku wa kubalilapo, mu June 2001, aba mu cisaka cikalamba ica United Nations iciitwa General Assembly balikumene ku kulanda pali HIV/AIDS. Bushe ukweshaesha kwa muntu kukacincintila ici cikuko? Ni lilali ukwanana kwa bulwele bwipaya ubwa AIDS kukasuka kukacincintilwe?

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]

UMUTI WA KUCINCINTILA AIDS UWA NEVIRAPINE NO BWAFYA BULI MU SOUTH AFRICA

Bushe nevirapine cinshi? Ukulingana na kalemba wa lyashi Nicole Itano, waba “muti ucilikila akashishi ka HIV ukusanduluka uyo ukulingana no kupima cimonwa kwati kuti wacefyanyako AIDS ukwambukila umwana [uli muli nyina].” Akampani ka miti aka ku Germany kaliitemenwe ukupeelako icalo ca South Africa uyu muti ukwabula ukulipilisha pa myaka ili no kukonkapo isano. Lelo ilyo calefika mu August 2001, ubuteko bwali tabulasumina ukupokelela uyu muti. Bwafya nshi bulipo?

Icalo ca South Africa cakwata ababa na HIV amamilioni 4.7, e cacila ifyalo fyonse pano isonde. Ulupapulo lwa ku London ulwa The Economist lwashimike mu February 2002 ukuti kateka wa ku South Africa Thabo Mbeki “alatwishika ico bonse basumina ukuti HIV e ilenga ubulwele bwa AIDS” kabili “alatwishika ulwa mutengo wa iyi miti ya kucincintila AIDS, alatwishika nga yaliba fye bwino kabili nampo nga ilakabilwa. Taibinda, lelo badokota ba mu South Africa tababakoselesha ukubomfya iyi miti.” Mulandu nshi ici cisakamikile sana abantu? Pantu amakana ya bana mu South Africa cila mwaka bafyalwa na kashishi ka HIV kabili amapesenti 25 aya banakashi bali pa bukulu balikwata aka kashishi.

Pa mulandu wa uku kupusana, umulandu watwelwe ku filye ukuti bapatikishe ubuteko ukulapeela uyu muti wa nevirapine. Icilye ca mu South Africa calandile ifyo calemone fintu mu April 2002. Ukulingana na Ravi Nessman, uwalembele mu nyunshipepala ya The Washington Post, icilye capingwile ukuti “ubuteko bufwile ukuleka uyu muti ulesangwa mu fipatala fingakumamo ukupeela abaukabila.” Ilintu ubuteko bwa South Africa bwalituma uyu muti ku fifulo 18 muli cilya calo uko baleeshaesha, casoswa ukuti uku kupingula kupya ukwa cilye kwalipeela isubilo ku banakashi ba muli cilya calo abali pa bukulu abakwata HIV.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 6]

AKASHISHI KA BUCENJESHI KABEPA ULUSANDESANDE

Taleni tontonkanyeni panono pa fyaba aka kashishi kacepesha aketwa HIV. Sayantisti umo atile: “Pa numa ya myaka iingi sana iya kufwailisha pa tushishi twa musango yo ukubomfya ica kumwenako ciitwa maikroskopo, ncili ndapapa nga nshi no kucincimushiwa ku fyo akantu kanoononoono nga aka kapangwa bwino bwino kabili akapikana.”

Aka kashishi kanono sana pa lusandesande lwa muntu. Ukulingana no lupapulo lumo, akashishi ka HIV kanono sana ica kuti “[utushishi twa HIV] amamilioni 230 kuti twalingana fye na kalitoni kali pa mpela ya uno sentensi.” Aka kashishi takasanduluka akene keka kano nga kaingilila ulusandesande no kutendeka ukulutungulula.

Ilyo akashishi ka HIV kaingilila umubili wa muntu, kafwile ukulwa na maka ya mubili aya kucingilila amalwele.a Ifya kucingilila ifyaba ni nsandesande shabuuta fipangwa mu bufyompo. Insandesande shabuuta shabamo insandesande shipaya utushishi tuleta amalwele ishiitwa T cells na B cells. Insandesande shabuuta shimbi “sha kulya insandesande.”

Ishi nsandesande shiitwa ama T cells shalipusanapusana kabili shakwata imilimo yapusanapusana. Shimo shakwata umulimo wa kulwisha. Shileshiba ifyana fya bene ifyaingila mu mulopa no kutuma ubukombe ukuti insandesande sha kusansa shitendeke ukupangwa uleke shonaule umulwani. Nomba ilyo HIV yasansa, isansa sana ishi shine nsandesande shiitwa ama T cells. Ishi nsandesande shipaya shitendeka ukonaula insandesande sha mu mubili ishisanshilwe. Insandesande shimbi ishiitwa ama B cells shilapanga fimo ifya kulwisha amalwele.

Ubucenjeshi bwa aka Kashishi

HIV yaba mwi bumba lya tushishi twikala mu mubili pa nshita yalepa ukwabula ukulanga ifishibilo fya kuti nailwalika umuntu.

Ilyo akashishi ka HIV kaingila mu lusandesande, kabomfya amaka ya lusandesande ku kucita ifyo kalefwaya. “Kalaalula” ulo lusandesande no kulubomfya ku kuisandulula ukupanga utushishi twa HIV utwingi. Lelo aka ka HIV intanshi kalasanguka. Kafwile ukuisangula pa kuti komfwane ne nsandensade sha mu mubili. E lyo kabomfya ulo lusandesande ku kuisandulula. Mu kuya kwa nshita, ulusandesande lulafwa, lelo cibe ninshi nalusandulula amakana ya tushishi twa HIV. Utu tushishi tufyalwa na to tuya mu kwingilila insandesande shimbi.

Ilyo impendwa ya nsandesande shipaya utushishi tuleta amalwele ishiitwa ama T cells yacepa sana, ifintu fimbi kuti fyacimfya umubili ukwabula ukutiina ukusanswa. Umubili lyena ulanashiwa ku malwele yapusanapusana ne fya kwambulaambula. Uyo muntu wayambula ninshi alwala AIDS. Ninshi HIV yatunguluka mu konaula imibombele ya mubili iya kucingilila amalwele.

Ubu bulondoloshi bwayangushiwa. Mufwile ukwishiba ukuti fingi abafwailisha bashaishiba pa lwa maka ya mubili aya kuicingilila na pa fyo akashishi ka HIV kabomba.

Pa myaka mupepi na 20, aka kashishi kanono e kalenga abasapika ifya malwele ukupamfiwa ukufwailisha mwi sonde lyonse, kabili ici calenga paye indalama ishingi nga nshi. Ici calenga ukuti basambilile ifingi pali HIV. Dokota Sherwin B. Nuland, uwaishiba ifya kulepula, mu myaka inono iyapita atile: “Ifyebo fyasangwa . . . pa lwa kashishi kepaya amaka ya mubili aya kuicingilila no buyantanshi bucitilwe ku kupekanya ifya kuicingilila ku kusansa kwa kako fyaba fya kupapusha icine cine.”

Lelo ukwanana kwa bulwele bwipaya ubwa AIDS kulebutukisha kabili kuletiinya.

[Futunoti]

[Icikope]

Akashishi ka HIV kengilila insandesande shicingilila amalwele ku kushibomfya ku kusandulula utushishi na tumbi utwa HIV

[Abatusuminishe]

CDC, Atlanta, Ga.

[Icikope pe bula 7]

Kwaba abacaice abengi abomfwila ifipimo fya mu Baibolo