Umuti wa Kuposha Ubulwele bwa Aids Ulefwaikwa Bwangu Bwangu!
Grace ashitisha insapato sha mutengo nga nshi pa mushiika Ukalamba mu Lilongwe ku Malawi. Amoneka uwa nsansa kabili uwa bumi busuma. Lelo nangu ca kuti amoneka uwa nsansa, ifyamucitikila tafyawama.
Mu 1993, Grace no mwina mwakwe batemenwe icine cine ilyo umwana wabo umukashana, Tiyajane, afyelwe. Uyu mwana nga mwamumona, alemoneka no bumi busuma. Lelo, tapakokwele alekele ukwina kabili atendeke ukulwalilila. Ilyo ali ne myaka itatu, Tiyajane afwile ku bulwele bwa AIDS (amashiwi ya kuti AIDS yalola mu kuti acquired immuno deficiency syndrome).
Ilyo papitile imyaka inono, umulume wa kwa Grace na o atendeke ukulwala. Bushiku bumo afwile icipuupu kabili bamutwele ku cipatala. Badokota bafililwe ukumundapa. Umulume wa kwa Grace, uo baikele nankwe mu cupo imyaka 8, afwile ku malwele yalengwa no bulwele bwa AIDS.
Grace nomba ekala e ka mu ng’anda ya muputule fye umo mu mushi wa mu Lilongwe. Bamo nalimo kuti batila ifi Grace nomba ali ne myaka 30, kuti atendeka ukuwamyako imikalile yakwe. Lelo, umwine alondolola ukuti: “Nalikwata kale akashishi ka HIV, kanshi nshakopwe nangu ukufyala abana na bambi.”a
ICA BULANDA ca kuti amalyashi ya musango uyu yaliseeka mu Malawi, umo batunganya ukuti abantu nalimo 1,500,000 pa bantu 11,200,000 ababamo balikwata akashishi ka HIV. Inyushipepala ya Globe and Mail yatile pa cipatala cimo icabela mu mushi, “abalwele bateka mu cipatala balifula ukucila abo bafwile ukuteka, kabili ukucila pali citika wa babomfi balifwa” kuli AIDS. Mu fyalo fimbi ifyabela ku kapinda ka ku kulyo aka Afrika mwena abakwata akashishi ka HIV balifula nga nshi. Mu 2002 akabungwe kabebeta ifya bulwele bwa AIDS aketwa Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS) katile: “Imyaka abantu baba ku kapinda ka ku kulyo aka Afrika benekelwa ukwikala pali ino nshita ni 47. Nga te bulwele bwa AIDS, mukwai abantu nga balafisha ne myaka 62.”
Lelo icikuko ca HIV na AIDS caba fye icalo conse, te mu Afrika mweka iyo. Akabungwe ka UNAIDS katile nalimo abakalamba amamilioni yane mu India balikwata akashishi ka HIV. Aka kabungwe kasosele no kuti: “Nga twamona impendwa ya bantu abalwala ubulwele bwa AIDS pali nomba, kuti twatila ubu bulwele e bukepaya sana abakalamba muli ino nkulo.” Ubu bulwele bulesalangana bwangu nga nshi mu fyalo ifyapanga akabungwe ka Commonwealth of Independent States, ifyalo ifyali kale mu Soviet Union. Mu lyashi limo, batile mu Uzbekistan, “abakwete akashishi ka HIV mu 2002 balifulile ukucila bonse abakwete aka kashishi mu myaka 10 iyapitilepo.” Akashishi ka HIV e kaleipaya abena America abengi mu United State abali pa kati ka myaka 25 na 44.
Magazini ya Loleni! yasabankenye ifipande fyalelanda pali AIDS umuku wa kubalilapo mu 1986. Muli ulya mwaka Dokota Mahler, uwali umukalamba wa kabungwe ka World Health Organization ilya nshita, asokele ukuti abantu amamilioni nalimo 10 balikwete akashishi ka HIV. Mupepi ne myaka 20 pa numa, impendwa ya bakwata HIV mu calo conse yalikula ukufika ku mamilioni nalimo 42. Impendwa ya balelwala ubu bulwele ilefula ukucila impendwa ya balefyalwa! Badokota baleti ifintu ku ntanshi fikabipilako. Akabungwe ka UNAIDS katile: “Mu fyalo 45 umwaba sana abalwala ubu bulwele, baleti pa kati ka mwaka wa 2000 e lyo no wa 2020, abantu amamilioni 68 bakafwa bwaice bwaice pa mulandu wa AIDS.”
Umuti wa kundapa ubulwele bwa AIDS ulefwaikwa bwangu bwangu pantu abalelwala ubu bulwele nabafula. E ico, abafwailisha pa fya miti balabombesha ukusanga umuti wa HIV. Bushe bafikile pi mu kusanga umuti wa ici cikuko cabipisha? Bushe cili fye bwino ukwenekela ukuti AIDS ikapwa?
[Futunoti]
a Caishibikwa ukuti akashishi ka HIV e kalenga ubulwele bwa AIDS. Amashiwi ya kuti HIV yalola mu kuti human immuno deficiency virus).
[Amashiwi pe bula 4]
Mu calo conse, batunganya ukuti abalwala HIV na AIDS balifika amamilioni 42; pali aba, 2,500,000 bana abanono
[Icikope pe bula 4]
INDIA—Abaipeelesha ukwafwa abalwele balesambilila pali AIDS
[Credi Line]
© Peter Barker/Panos Pictures
[Icikope pe bula 4]
BRAZIL—Uwafwilisha abantu alekoselesha umwanakashi uwalwala AIDS
[Abatusuminishe]
© Sean Sprague/Panos Pictures
[Icikope pe bula 4]
THAILAND—Uwaipeelesha ukwafwa abantu alesakamana umwana uwafyalwa na kashishi ka HIV
[Abatusuminishe]
© Ian Teh/Panos Pictures