Ilyo Abafyashi Balenga Abana Ukulacita Ifintu nga Bakalamba
UMUULU ninshi naubundumana, injini wa ndeke inono atotoma ne ndeke yatendeka ukubutuka yasuka yapupuka ukufuma pa cibansa. Ababomfi ba ku mulabasa e po baali, kabili e lyashi pa milabasa, kwali ukukopa ifikope, na babomfi ba ku mulabasa baleipusha ifipusho ifisuma no kulanda amashiwi ya kutasha. Nani aba bonse bakunganine? Tabaishile ku kumona kensha wa ndeke uwali mu ndeke nelyo umwaume umbi uwali mu ndeke, lelo baishile ku kumona umwana mwanakashi wa uyu wine mwaume wali mu ndeke. Uyu mwana ali fye ne myaka cinelubali (7).
Uyu mwana mwanakashi e wali no kwensha indeke. Ico alefwaya, kuba uwa ntanshi ukwensha indeke pa bana abanono no kufika bwangu umo bali no kupita. Aba ku mulabasa balelolela apo ndeke yali no kubalila ukwiminina. E ico te mulandu ne fyo kwabundumene, aba batatu baingile mu ndeke, kabili uyu mwana mwanakashi abikile ikushoni pa cipuna pa kutila alemona apo bekataula pa kwensha indeke kabili afwele ku makasa ifya kumwafwa ukunyanta bwangu pa fya kunyatilako pa kwensha indeke.
Ubu bulendo tabwafikile na pa tali. Ilyo bali mu muulu, awe kwaisa ne cimwela ica kuti ndeke yaya fye iciyeyeye, yayapona no kwipaya bonse batatu abalimo. Bashumfwa fye ili lyashi, aba ku mulabasa e kubilishe iyi mbila ya bulanda pe punda lya mbila ya malumbo. Bamo bamo pa babomfi ba ku mulabasa baleti nalimo aba ku mulabasa na bo kuti bapeelwako mulandu pali ubu busanso. Abantu abengi batendeke ukulandapo ukuti takuli umwana uufwile ukwensha indeke. Mu United States, amafunde yalipangilwe ukulesha umwana ukwensha indeke. Lelo ilyo ili lyashi lye tensha calo lyalekomailwapo no kumona ifyo ubu bwafya bwingapwa, kwali amafya yambi ayakalamba.
Bulya busanso bwalengele abantu bamo ukutontonkanyapo sana pali iyi micitile ya muno nshiku. Ndakai abana balelengwa ukulacita imilimo ya bakalamba. Ca cine ukuti, te lyonse ilyo ifitumbukamo fimonekesha nelyo ukuba ifya busanso. Lelo kuti fyabipisha no kukanalabwa. Natumone inshila shimo umo abana bengalengwa ukulacita ifya bukalamba.
Ukusambilishiwa Bwangu
Abafyashi baishibikwa ukuti balafwaisha ukumona abana babo batunguluka. Lelo ilyo uku kufwaisha kwayaluka isakamika, abafyashi kuti batwika abana babo icisendo, ukubalenga ukucita ifyo bashifwile ukulacita pa mushinku uunono. Ici ilingi citendeka fye bwino. Ku ca kumwenako, nomba cileya cileseeka abafyashi ukulembesha abana babo mu milimo imbi ishili ya mu nshita ye sukulu, pamo nga mangalo, ukusambilila inyimbo nelyo ukucinda na imbipo. Ilingi, balabafwaila no wa kubafunda.
Ca cine ukuti caliba fye bwino ukukoselesha umwana ukucita ifintu alamukamo nelyo ukumukoselesha ukucita ifyo atemwa. Lelo bushe kuti kwaba ukucila mu cipimo pa kucite ci? Ee kuti kwaba pantu abana bamo bamoneka ukuba na masakamika ayengi nga bakalamba. Magazini wa Time atile: “Kale, abana abaleipakisha ubwaice bwabo nomba balesakamikwa pa masomo; abana abafwile ukulaenda nga baice, ukulapontauka pa mulandu na maka ya bwaice nomba benda no bufwayo bwa kupwishishapo cimo kwati lushimu ku buluba.”
Abafyashi bamo basubila ukuti abana babo kuti batendeka ifyangalo fya kutukusha umubili, ukwimba inyimbo, nelyo ukulayangala ifisela. Ilyo abana babo bashilafyalwa, abafyashi balebalembesha mu manasari, ukusubila ukuti ici cikabafwa ukutunguluka. Kabili, banyina bamo balalembesha abana babo abacili mwi fumo mu mayuniversiti ayasambilisha inyimbo ku tunya utushilafyalwa. Ubufwayo bwa kuti bongobongo wa bana uulelunduluka alebomba bwino.
Mu fyalo fimo abana babapimina ku kubelenga na ku kwishiba ukusanga insamushi ilyo bashilakumanya ne myaka mutanda (6). Ifi fyalenga bamo ukusakamana ukuti abana baleonaulwa mu nkuntu. Ku ca kumwenako, ciba shani ku mwana nga apona ku nasari? David Elkind, uwalembele icitabo ca The Hurried Child, atile isukulu libika bwangu abana mu mabumba ukulingana na mano yabo. Elkind atila ico bacitile fi kufwaya fye ukubomba bwino ukucila ukwangwa ku misambilishishe yafikapo iya bana.
Bushe kwaliba ififuma mu kulenga abana ukulacita ifintu nga bakalamba? Elkind alibipilwa pa fyo abantu bapokelela imfundo ya kulenga abana ukulacita ifintu nga bakalamba. Atila: “Ici cilanga umusango abantu bakwete uwa kumona ukuti caliba fye bwino ukulenga abaice ukulacita ifintu ificita ‘abakalamba.’” Ukwabula no kutwishika, ifyo abantu bamona ukuti e fyo abana bafwile ukulacita filemoneka ukwaluka lubilo lubilo.
Ukutendeka Bwaice Bwaice Ukufwaya Ukucimfya
Abafyashi abengi batontonkanya ukuti caliba fye bwino, kabili ca mano, ukufunda abana babo ukuti ukucimfya e cintu cacindamisha—ukucilisha mu mangalo. Imendulo sha mangalo ya Olympic shicincisha abana abengi leelo ukucimfyanya. Pa kuti babe no bukata bwa bakacimfya ubwa pa kashita kanono na pa kuti bakekale bwino nga bakula, abana bamo batendeka ukucita ifintu nga bakalamba.
Natulande pa bakashana aba mangalo ya gymnastic. Batendeka abaice sana ukutukusho mubili icilenga imibili yabo iinono ukukanshika. Palapita imyaka iingi baleipekanishisha fye amangalo ya Olympic. Kwena, banono fye bacimfya. Bushe balya abashicimfya bomfwa ukuti cali fye bwino ukuipusula fimo ku bwaice pa mulandu fye wa aya mangalo? Kuli pele pele, na bacimfya bene kuti batendeka ukutwishika nga ca kuti cali fye bwino ukuipusula fimo ku bwaice pa mulandu wa kufwaya ukucimfya.
Aba bakashana kuti batendeka ukufwaisha ukuba bakalapashi ba mangalo bwaice bwaice. Lelo te kuti umubili wabo ukule bwino pa mulandu wa kucishamo ukutukusho mubili muli uyu musango. Kuli bamo amafupa tayakula bwino. Ku bengi imilile ilafulungana. Kabili bambi balakokola ukuwa icisungu, bamo palapita ne myaka ukucila iyo bonse bawilapo. Lelo, abakashana abengi bakwata ubwafya bwapusanako: ukuwa bwangu icisungu.—Moneni umukululo pa muulu.
Abana Abakwata Fyonse Lelo Abacita Ifintu nga Bakalamba
Nga mwali no kucetekela ifya pa TV, kuti mwatontonkanya ukuti ukukula bwino cipilibula ukukwata ubumi bwa bwanalale. Abafyashi bamo balabombesha pa kuti bapeele abana fyonse ifyo balekabila, pali fyo paba ne ng’anda yawamisha, ifya kwangasha ifingi, ne fya kufwala fya mutengo.
Lelo, abana abengi abakushiwa muli uyu musango balanwa, balabomfya imiti ikola, baba aba bulanda, kabili ni bacipondoka. Mulandu nshi? Abengi balabipilwa pantu balalekeleshiwa. Abana bakabila abafyashi ababatemwa kabili ababasakamana. Abafyashi abashakwata inshita ya kucite co kuti batotonkanya ukuti balebomba pa kuti abana babo babe ne nsansa—lelo napamo ifyo balecita tafileletela abana insansa.
Dokota Judith Paphazy alanda pa “bafyashi bonse babili ababomba, abaikala bwino,” kabili atila ilingi line abafyashi “balatumpika abana babo pantu tabakutuluka ukuti ukusupila ifya ku mubili kulenga ulupwa ukukanaba bwino.” Atila abafyashi baba mu mibele ya musango yu “balenga indalama ukubalesha ukubomba umulimo wa bufyashi.”
Ilingi abana e baculilamo. Nangula kuti bakwata ifya ku mubili ifingi, tabakwata ifikabilwa sana pa kuti umwana akule bwino: inshita ya kuba na bafyashi no kutemwikwa kuli bene. Ukwabula ubutungulushi, ukwabula ukusalapulwa, kabili ukwabula no kuipekanishisha batendeka bwaice bwaice ukuipusha ifyo abakalamba baipusha. ‘Bushe ntendeke ukubomfya imiti ikola? Bushe ntendeke ukulala na baume? Bushe mfwile ukucita ulukaakala ilyo nakalifiwa?’ Ilingi balaisangila ifyasuko, ku banabo nelyo pa TV nelyo mu mafilimu. Ilingi ififumamo filenga umwaice alacita ificita abakalamba kabili fiba fya bulanda.
Ilyo Umwana Mwalamweba Amafya ya Bakalamba
Ilyo abena mwabo bafwa, nelyo ilyo bapaatukana nangu ukulekana, ilingi abana balacula na matontonkanyo. Kwena, mu ndupwa ishingi isha bafyashi abashimbe balatunguluka. Lelo mu ndupwa shimo, abana balabeba amafya ya bakalamba.
Ca cine ukuti umufyashi umushimbe kuti aba uwatalalilwa inshita shimo. E co, bamo baleka umwana—ukucilisha umukalamba pali bonse—aba ngo mukalamba mu ng’anda. Abafyashi napamo pa mulandu wa kupelelwa kuti baeba umwana umwaume nelyo umukashana amafya bakwete, ukutwika umwana icisendo ca mafya ayo ashingakumanisha ukusenda. Lwa mu nkuntu abafyashi bamo abashimbe bashintilila sana pa mwana.
Abafyashi bamo balaleka umulimo wa bufyashi no kulenga umwana alabomba ngo mukalamba mu lupwa. Carmen na nkashi yakwe abo tulandilepo, bashiile imikalile ya musango yu ilyo baile mu kwikala mu misebo. Nangu line na bo bali bana, balebomba umulimo wa kusakamana abaice babo. Ici cisendo calibakulile.
Ukwabula no kutwishika, tamufuma fisuma mu kulenga abana ukulacita ifintu nga bakalamba, kabili abafyashi tabafwile ukucita ica musango yu. Lelo kuli imbila nsuma iya kuti: Abakalamba kuti bacita fimo ifingalenga abana babo baipakisha ubwaice bwabo. Fintu nshi? Natubebete ifyasuko fimo ifyabomba bwino pa nshita ntali.
[Akabokoshi pe bula 22]
Amafya ya Kuwa Bwangu Icisungu
Bushe shino nshiku abana balewa bwangu icisungu? Ici cipusho cilenga abasoma sana sayansi ukupaashanya pa mulandu uyu. Bamo batila pa kati ka myaka ya ba1800, umushinku abengi balewilapo icisungu mushinku wa myaka 17, ilyo pali leelo abengi bawe cisungu ilyo bashilakumanya ne myaka 13. Ukulingana no kufwailisha kwa mu 1997 pa bana banakashi 17,000, abana ba bena Amerika babuuta nalimo amapesenti 15 e lyo na bana ba bena Amerika bafiita amapesenti 50 aba mu United States balalanga ifishibilo fya kutila kuti bawa icisungu pa mushinku wa myaka 8! Lelo, badokota bamo balakaana uku kusanga no kusoka abafyashi ukukanasumina ukuti ukukula bwangu ukwa mwana “kuli fye bwino.”
Te mulandu no ku kukansana, ukuwa bwangu icisungu bwafya ku bafyashi na ku bana bene. Magazini ya Time yatile: “Icisakamika sana ukucila pa fyo umubili ulekula, musango cikuminamo ukutontonkanya kwa bana abawa bwangu icisungu abafwile ukulabelenga amabuuku ya bwaice aya nshimi, ukucila ukulabelenga amabuuku ya bakalamba aya cintemwa. . . . Na lyo line ubwaice ni nshita fye iinono.” Mu cipande ci mwali icipusho ca kusakamika icaleti: “Nga ca kuti imibili ya bana banakashi yabalenga ukumoneka nga bakalamba ilyo tabalakula mu mano, cinshi cikaloba umuyayaya?”
Ilingi line, iciloba musangwela, ne ci cilobela mu kucendwa. Nyina umo alandiilepo fye ukuti: “Abana banakashi abamoneka nga bakalamba baba ngo lushimu pa buci. Baba ca kuloleshako ku baume.” Icifuma mu kupatikishiwa ukwingila mu myendele ya kuipoosaika bwaice bwaice calibipisha. Umwana mwanakashi kuti asaaluka, kuti kampingu wakwe akowela, kabili kuti alwala no kulwala no kuba fye cimbi cimbi mu nkuntu.
[Icikope pe bula 21]
Ukutantikila abana ifya kucita ifingi kuti kwaleta amafya
[Icikope pe bula 23]
Ukulenga abana ukulafwaisha ukucimfya kuti kwabalenga balafilwa ukuipakisha amangalo
[Icikope pe bula 23]
Ukupayanishisha abana ifya ku mubili te kukusha bwino abana