Icanenga Ukuba ne Mikalile Isuma

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA ERNEST PANDACHUK

Nafyalilwe mwi lungu lya mu Saskatchewan, ku Canada. Ilyo nali ne myaka 23, nakuukile ku Afrika uko nabombele umulimo uusuma nga nshi uwa bumishonari imyaka 35. Bushe cinshi calengele ukuti ncite ifi? Kwena ici tacaicitikile fye. Kanondolole.

ING’ANDA nabalilepo ukwikalamo yapangilwe ne mbao, amaloba, ne cani. Kwena iyi ng’anda tayaletucingilila bwino ku mpepo yali mu ncende twaleikala. Mu 1928 bamayo na batata bapokele impapulo shalelanda pali Baibolo ku muntu uwatandele ku mwesu. Pali iyi nshita ninshi banono fye bafyelwe pali ifwe fwe bana 9. Mu nshita ya mpepo iyakonkelepo, basambilile Baibolo ukubomfya impapulo babashilile. Ilyo ulusuba lwaletendeka, balishininkishe ukuti balisangile icine. Balandile pali ici cine ca mu Baibolo kuli balupwa, abanabo, na ku bena mupalamano. Kabili balelanda sana ici cine ca mu Baibolo kuli ifwe fwe bana babo.

Nafyelwe mu 1931, kabili pa numa abaice bandi basano na bo balifyelwe. Mu mwesu, lyonse twalebelenga no kusambilila Baibolo. Ndebukisha nga nshi ifyalecitika ilyo twaleba pamo ulucelo. Batata baletungulula ukulanshanya ilembo lya mu Baibolo na ifwe, na lintu twalekwata abeni. Bamayo na batata, pamo na ifwe fwe bana, twalebelengako mu kupongomoka impapulo shilanda pali Baibolo.

Batata batusambilishe ukulemba no kubelenga, kabili batusambilishe ne fya kufwaya ifyebo ukubomfya ifitabo filanda pali Baibolo. Tapakokwele twasambilile ifya kubomfya Baibolo ilyo tulelondolwela bambi ifyo twasumina. Uku kulanshanya kusuma kwangafwile ukutontonkanya pa malyashi ya mu Baibolo. Umuya inshiku, naishibe ifya kubomfya Baibolo pa kukaana ifisambilisho fya bufi ifyaba mu mipepele. Nalelondolola ukuti umweo ulafwa, ukuti takwaba umulilo wa pe, no kuti Lesa na Yesu tabalingana kabili tababa muli Balesa Batatu.—Lukala Milandu 9:5, 10; Esekiele 18:4; Yohane 14:28.

Batata na bamayo kabili baletusambilishisha ku micitile yabo iisuma kabili baletukoselesha ukupampamina pa kucita icalungama, nangu ca kuti ukucita ifyo kwali no kulenga bambi ukutusuula. Bena tabalepeepa fwaka, kabili baletusoka pa bubi bwaba mu kupeepa fwaka ne fyo abanensu ku sukulu bali no kutupatikisha ukuti tulepeepa. Ndebukisha amashiwi ya batata aya kuti: “Abanenu nalimo kuti batila mwaba nga bakashana nga mwakaana ukupeepa fwaka. Lelo uwamweba ifyo kuti mwamwipusha amuti, ‘Bushe nani umwaume wine wine? Uuilama nangu uufilwa ukuilama?’”

Ilyo nali ne myaka 11, na kabili nalyeshiwe nga nali no kukonka ifyo nasambilishiwe muli Baibolo ilyo nali umwaice. Pali iyi nshita, ninshi Inkondo ya Calo iyalenga bubili yalitendeka, kabili abana be sukulu baebelwe ukulanga ukuti balicindika imendela. Nalilwike ukufuma ku fyo nasambilile muli Baibolo ukuti ukucita ica musango yo kupepa, e ico nalikeene ukucite ci. E ico balintamfishe ku sukulu pa myeshi 6.

Lelo, nasukile napwisha isukulu, kabili mu March 1947, nalangile ukuti naipeele kuli Yehova Lesa ilyo nabatishiwe mu menshi. Ilyo papitile imyeshi 6, natendeke bupainiya. Bapainiya ni balya ababomba lyonse mu mulimo wa kubila imbila nsuma. Pa kubala, nalebombela ku kapinda ka ku kulyo aka Saskatchewan, uko naleshimikila kuli bashibulimi na baleteka ifitekwa muli ici cifulo cikalamba. Mu lusuba naleendela pali kabalwe, e lyo mu nshita ya mpepo, naleendela mu cikocikala caletiintwa na bakabalwe, ico twaleita ati itolokoshi. Pa kuti mu kati mukabeko mwaleba imbabula, kanshi naleensha bwino sana pa kuti tacipenwike.

Abantu ba mu mushi bali abasuma kabili aba cileela. Ilyo nabatandalila icungulo bushiku, ilingi balenjeba ukuti ndaale ku mwabo. Nalecindamika nga nshi ukulanshanya kwalebako pa nshita ya musango yo! Ulupwa lwa baPeterson ni bamo abasumine ifyo baumfwile pa numa ya kulanshanya na bo ubushiku bonse. Earl na banyina baishileba Inte sha kwa Yehova ishapimpa.

Ukubombela mu Quebec

Mu 1949, naliipeeleshe ukubombako ilyo babilishe ukuti bapainiya balekabilwa aba kwafwilisha mu mulimo wa kubila mu citungu ca Quebec. Bapaniya nalimo 200 abafumine ku kabanga ka Canada baliipeeleshe ukubombako. Bafikile mu musumba wa Montreal mu September, ninshi nabaiteyanya ukubomba konse uko bengetumwa ukubomba mu Quebec. Pali iyi nshita, uwali uwa cibili kuli kateeka ni Maurice Duplessis. Uyu muntu alepepa ku Katolika. Alefwaya ukutamfya Inte sha kwa Yehova shonse mu Quebec.

Muli shi nshiku twali abapamfiwa nga nshi kabili kwalecitika ifintu ifingi e lyo twalikwete na mafya ayengi. Amafya yamo twakwete kusambilila ululimi lwa ciFrench e lyo no kupooswa mu cifungo. Kabili twalesanswa ku mabumba ya bantu no kupumfyanishiwa ilyo tulelongana. Lelo imicitile ya musango yu tayantiinishe nangu ukumfuupula mu mulimo wa kwa Lesa. Abafyashi bandi bansambilishe ukutemwa icalungama no kunenga ukucetekela ukuti umulimo wa mwi sonde lyonse uwa kubila uo Yesu asobele wali no kubombwa, nangu ca kuti abantu baletukaanya.—Mateo 24:9, 14.

Ilyo nali mu Quebec, naishibene na Emily Hawrysh, painiya wa busumino uwafumine ku Saskatchewan. Ukutula apo twaupanine pa January 27, 1951, Emily aba mubomfi munandi uwa cishinka kabili uwa kukoselesha. Apo twalefwaisha ukubombesha mu mulimo wa kubila, twaipushe nga kuti twasangwa kwi Sukulu lya Baibolo ilya Gileadi ilya Watchtower kabili balitwitile. Ili isukulu lisenda imyeshi nalimo 6 kabili abasangwako balateyanishiwa ukubomba bumishonari. Twapwishishe isukulu lya Gileadi mu February 1953. Twali mwi kalasi lyalenga 20.

Ilyo twalelolela ifipepala fya kutusuminishishapo ukwingila mu Afrika, twaebelwe ukulatandalila ifilonganino fya Nte sha kwa Yehova mu Alberta na mu Ontario, mu Canada. Muli sho nshiku twaleenda ukufuma ku cilonganino cimo no kuya kuli cimbi ukubomfya bamotoka ba kulipila. E ico twasambilile ifya kwangusha imikalile yesu no kusendela ifipe fyesu mu cola. Ilyo papitile imyeshi inono, balitupeele ifipepala fya kwingililapo mu Afrika. E ico twaile ku Southern Rhodesia, icalo ico nomba beta ati Zimbabwe.

Ukwikala mu Afrika

Tapapitile ne myeshi isano apo twafikiile, twapeelwe umulimo wa kutandalila amabumba ya Nte sha kwa Yehova mu Zimbabwe e lyo na mu Bostwana na ku kapinda ka ku kulyo aka Northern Rhodesia (ici calo nomba citwa ati Zambia). Ilyo twali kwi sukulu lya Gileadi batukoseleshe ukukanalinganya icalo uko twatumwa ukubombela ku calo twafumako. Kabili batusambilishe no kuti tufwile ukwibukisha ukuti nangu ifintu fyafye shani, kuti twasambililako cimo ku fyatucitikila. Aya mashiwi ya mano yatwafwile ukwaluka mu fyo twaletontonkanya. Ukufika na leelo, ine na Emily tulasuminisha amashiwi yatila, “Bombesheni te mulandu ne fyo ifintu fili; nalimo tamwakamone ilyo ishuko na kabili.”

Twaile ku fifulo fyalekanalekana ukubomfya ishitima, basi, ifimbayambaya, ne ncinga, e kuti fyonse fye ifyo twingabomfya. Nangu ca kuti ukucita ifi kwalenasha, kwali fimbi ifyalecitika ifyalelenga cafye ukubombesha te mulandu ne fyo ifintu fili. Mu myaka ibili iya kubalilapo, Emily talesuminishiwa ukuya na ine mu mishi pantu ifunde talyasuminishe. E ico, umukashi wandi uo naupile imyaka inono fye iyapitile aleshala mu misumba yali mupepi ne mpela ya nyanji, uko ilingi line kushaleba Inte sha kwa Yehova shimbi. Icitetekelo, ukushipa, no mupampamina ifyo Emily akwete fyanengele ukumutemwa no kulenga ifisabo fya Bufumu ukutwala muli ifi fifulo.

Ilyo Emily asanga ing’anda mu bekashi ba kuli ico cifulo umo engatubilisha, alebila imbila nsuma muli ico cifulo mpaka nabwela. Limo limo alebomba eka umweshi umo uutuntulu. Alekoshiwa no kucingililwa pantu aleshintilila pa kwafwa kwa kwa Yehova, kabili mu mulimo wa kubila mwatumbwike ifisuma. Alanshenyepo na Rita Hancock uwatemenwe icine ca mu Baibolo ico asambilile no kwaluka kabili pa numa no mulume na o acitile cimo cine. Alyalwike no kuba munyinefwe wa busumino kabili ali ni eluda wa Bwina Kristu ukufikila ilyo afwile. Leelo kwaba ifilonganino ifisuma mu misumba imo umo Emily abyele imbuto sha cine ca mu Baibolo.

Abena Afrika Aba Cileela Kabili Abacenjela

Nomba, muli iyi mishi, nalitemenwe apakalamba ifyo bamunyinane ba mu Afrika bacindike ukuteyanya kwa kwa Yehova na babomfi abaleimininako kwena. Aba bamunyinane ba Bwina Kristu aba kutemwa balensakamana bwino nga nshi. Cila mulungu pali Cimo naleenda ukufuma pa ncende imo apalebela ukulongana kukalamba no kuya kuli imbi. Naleikala mu misakuta iyo balenkuulila. Iyi misakuta yalenenga ukwibukisha ing’anda twaleikalamo ku Saskatchewan. Nalelaala pa busanshi balepangila ne cani ubo baleyanshika pa nshi e lyo bayanshikapo ne nsalu. Ubu busanshi bwali amasentimita 30 mu bwipi.

Ukulongana kukalamba twalekwata mu mishi ilingi kwalebela mu mitengo. Abalesangwako balekumpa icani, no kusha imiti iyakwete sana amabuula pa kuti tuleubamo akasuba. Ifipuna fyalepangwa ne cani ico balekaka bwino no kucitantamika bwino bwino. Lyene pa kulekelesha balecita ulubao ku kucingilila incende iyo bawamishe. Ilyo tuli pa kulongana kwa musango yu, naletemwa nga nshi ukuumfwa amashiwi yasuma aya bamunyinane ne nkashi aba mu Afrika abaleimbila pamo inyimbo sha malumbo kuli Yehova.

Cimo Ico Nshakalabe

Ilyo nalebomba umulimo wa kubila imbila nsuma, naishibene na Gideon Zenda, uwali umukalamba wa babebeta amasukulu ya mapepo aye calici lya Anglican. Icalici e lyaafwile Gideon ukusambilila isukulu e lyo no kuya ku univesiti. Lelo, tabamwaswike bwino amepusho ayengi ayo akwete pali Baibolo. E ico alombele ukuti nkakumane nankwe e lyo na banankwe pa kuti tukalande pali aya mepusho. Abantu 50 balisangilwe kuli uku kulanshanya. Pali aba pali ababebeta amasukulu, abakalamba ba mu masukulu, e lyo na bakafundisha. Gideon e waleangalila uku kukumana. Twalebala twalanda pa lyashi limo lyene ilyo twapwa, twaletendeka ukulanda pali limbi ica kuti takwali icimfulumfulu. Nalandile pa maminiti 15 pa lyashi limo limo no kwasuka amepusho yabo. Uku kulanshanya kwasendele amaawala ayengi.

Icatumbwike muli uku kulanshanya ca kuti Gideon, aba mu ng’anda yakwe, na banankwe abengi bonse balyalwike no kuba ababomfi ba kwa Yehova abaipeela kabili ababatishiwa. Shimapepo wa kuli cilya cifulo alibatamfishe ncito. Lelo, bonse tabatiinine kabili batwalilile abashangila mu mulimo wa kwa Yehova, kabili bamo batendeke na bupainiya bwa nshita yonse.

Ukutamba Filimu Iisuma Nga Nshi

Mu 1954, Inte sha kwa Yehova bafumishe filimu iyaleti The New World Society in Action. Umwaka wakonkelepo icibindo caliko ica kuti umukashi te kuti aye no mulume wakwe mu mishi califumishiwepo. Ici calengele ukuti Emily aleya na ine muli ishi ncende. Pali iyo nshita, batupeele motoka, jenareta, na pa kutambila filimu pa kuti tutambishe iyi filimu muli iyi ncende yonse. Abengi tababalile abatambapo filimu, e ico abantu abengi nga nshi balishile ku kutamba iyi filimu. Iyi filimu yalangile ifyo amaBaibolo ne mpapulo shilanda pali Baibolo fipangwa uko impapulo shesu shipulintilwa ku Brooklyn, mu New York.

Muli iyi filimu balangile ne Nte sha kwa Yehova aba mu fyalo fyalekanalekana abasangilwe ku kulongana kukalamba mu Yankee Stadium, mu New York, mu 1953. Aba bena Afrika tababalile abamonapo abantu ba misango misango abaikatana ifi kabili abatemwana. Iyi filimu yalengele abena Zimbabwe abengi ukutendeka ukusambilila Baibolo no kulalongana ne Nte sha kwa Yehova. Abakalamba ba mu masukulu muli ici calo conse balombele ukuti iyi filimu itambishiwe mu masukulu yabo pantu balimwene ukuti iyi filimu kuti yaafwa abana be sukulu.

Bushiku bumo icungulo bushiku, kwaishile Inte sha kwa Yehova abalelomba ukuti ntambishe iyi filimu. Icampapwishe ca kuti kwali abantu nalimo 500 abaendele amaawala ayengi pa kuti bengesatamba iyi filimu. Balyumfwile ukuti naletambisha iyi filimu muli iyi ncende. Ilyo ili bumba lyaleya, bambi 300 balifikile. E ico natambishe filimu na kabili. Abalekeleshe ukutamba iyi filimu baile na 3 koloko ya lucelo! Mu Zambia fye mweka, abantu ukucila 1 milioni balitambile iyi filimu mu myaka 17!

Ukwa Kubombela Kupya mu Afrika

Ilyo twabombele ukucila pa myaka isano na hafu mu Zimbabwe, batutwele ku South Africa. Nomba twali no kusambilila ululimi lwa ciAfrikaans. Pa numa twasambilile no kulanda iciSotho ne ciZulu. Ukusambilisha Icebo ca kwa Lesa mu ndimi na shimbi kwatwafwile ukubomba bwino umulimo wa kubila kabili kwalengele tushininkishe ukuti twalebombesha.

Ku kutendeka kwa mwaka wa 1960, twapeelwe umulimo wa kutandalila ifilonganino ku kapinda ka ku kulyo aka Afrika. Imyaka 27 iyakonkelepo, twalyendele nga nshi mu Lesotho, Namibia, South Africa, na mu Swaziland e lyo na mu fishi fya Ascension na St. Helena ku South Atlantic Ocean. Kanshi konse uku twaendawike apakalamba ukubombela bamunyinefwe ne nkashi aba Bwina Kristu. Imilimo yabo iyalelanga icitetekelo cabo ne cishinka ilyo balepita mu mafya yalitukoselesha ukukananenuka.

Pali cimo icacitike icalelanga ukuti cine cine aba bwananyina bali ne citetekelo ne cishinka. Kwali Inte sha kwa Yehova mu Swaziland abo naishibe abatwalilile aba busumino ilyo Imfumu Sobhuza II yafwile. Inte sha kwa Yehova balitamfiwe ncito no kubakaanya ukucita fimo ifyo bakwete insambu sha kucita, pantu bakeene ukucita intambi shishili sha mu malembo ishicitwa ilyo umucindami afwa. Nangu ca kuti baliculile kabili bapitile mu mafya ayengi pa nshita ntali, batwalilile aba citetekelo. Ukwishiba aba aba bwananyina ba Bwina Kristu abasuma nga nshi no kulanshanya na bo lipaalo nga nshi ilyo nkalatashishapo Yehova pe.

E lyo kwali na Philemon Mafareka, painiya wa ku Makhotlong, mu Lesotho. Umusumba wa Makhotlong wabela mu mpili. Apo takwali bamotoka, wene no mukashi wakwe, abana babo babili, na bantu bane abaleya ku kubatishiwa, baendele bakilomita ukucila 100 ukutentemuka umulundu. Ilyo bali pa lwendo, balepita no mwasuluka nga nshi. Baleninika no kutentemuka impili no kwabuka utumilonga utwingi ne mimana iingi.

Ilyo balebwelela ku mwabo pa numa ya kulongana, basendele ifitabo fya Icine Icitungulula ku Bumi bwa Muyayaya 100. Basendele ifi fitabo ukuti bakayepeelako abekala mushi ba mu Makhotlong, ku mwabo. Lelo, pa mulandu wa kuti abantu abengi abo basangile mu nshila balitemenwe ishi mpapulo shalelanda pali Baibolo, ifitabo basendele fyapwile ilyo bashilafika na ku mwabo. Ukuimwena ukupimpa no kuipeelesha kwa bamunyinefwe ne nkashi ababa nga Philemon no mukashi wakwe lipaalo kuli ine na Emily, ilyo twaikatisha ukufika na leelo.

Limo twaleba na mafya pa mulandu wa nsoka. Insoka shimo isho twalesanga ni bangoshe. E lyo amafya yambi yalebako pa mulandu wa mulamba e lyo na mafya yambi. Aya mafya, nangu yaleba aya kutiinya pali ilya nshita, yamoneka ayanono nga nshi ilyo twayalinganya ku filambu ne nsansa ifyaba mu mulimo wa kwa Yehova. Twasambilile ukuti Yehova talekelesha aba cishinka bakwe.

Ilyo Emily alwele nga nshi, Yehova atupeele amano pa kuti twishibe ifya kucita na bulya bwafya. Ukulya ifya kulya fya mulyo e lyo no kuba aba busaka kwalengele ukuti apole. Twapangile umwa kulaala muli motoka wesu pa kuti Emily engalaikala bwino ilyo tuleenda, kabili umuya inshiku, alipolele.

Ukubwelela ku Canada

Mu 1988, pa numa ya kubomba bumishonari imyaka 35 mu calo cisuma ica Afrika, batwebele ukubwelela ku Canada. Lyene, mu 1991, na kabili napeelwe umulimo wa kutandalila ifilonganino. Ilyo papitile imyaka 8 nalwele ulupuma. Nangu ca kuti nshibomba sana ukutula lilya, naliba uwa nsansa na nomba ukuba eluda mu cilonganino cimo icaba mu London, mu Ontario.

Na nomba ndaba ne nsansa ilyo natontonkanya pa nshita natendeke bupainiya ilyo naleenda pali kabalwe ku kapinda ka ku kulyo aka Saskatchewan imyaka 56 iyapita. Ndatasha nga nshi ukuti batata bali no mute wa kutusambilisha ifya kuba aba bumupashi, ukukanatiina ukusosela icine ne calungama! Bansambilishe Icebo ca kwa Lesa, icangafwa ukwikala bwino nga nshi. Nalisanga insansa ubumi bwandi bonse. Te kuti nkabushanye imikalile yandi mu mulimo wa kwa Yehova na conse ica muli cino calo cibi.

[Icikope pe bula 27]

Aba mu ng’anda mu mwesu umwali abana 9 mu 1949. Bamayo nabemya kasuli. Ine njiminine ku numa ya bamayo

[Icikope pe bula 28]

Napangile ili “tolokoshi” ilya kubomfya mu mulimo wa kubila

[Icikope on pe bula 28]

Abanakashi ba mu Quebec abaiketwe pa mulandu wa kubila imbila nsuma

[Icikope pe bula 30]

Mu 1954, nabombele umulimo wa kusambilisha aba bakangalila benda mu Zimbabwe

[Icikope pe bula 31]

Twapangile iyi ng’anda pa kuti Emily engapola

[Icikope pe bula 31]

Icikope twakopelwe nomba line na Emily