Icacila Pa Kulumbuka

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA CHARLES SINUTKO

Mu 1957 e lyo nasaine amapepala aya kwimba inyimbo mu Las Vegas, mu musumba wa Nevada, mu U.S.A. Pa milungu 13 iyo nali no kwimba nali no kulapeelwa indalama amamilioni ayengi cila mulungu kabili nga ca kuti naimba bwino, bali no kunsuminisha ukwimba pa milungu na imbi 50. Kabili ico calolele mu kuti amamilioni ya ndalama ayengi icine cine yali no kulundwako. Lekeni nondolole icanengele ukukwate ilyo shuko kabili ne calengele ukuti cibe icayafya ukusumina nelyo ukukaana.

B ATATA bafyalilwe ku Ukraine, ku kabanga ka Europe mu 1910. Mu 1913 banyinabo babaletele ku United States ilyo bakonkele abalume babo. Batata baupile mu 1935, kabili umwaka wakonkelepo nalifyelwe mu Ambridge mu Pennsylvania. Pali iyo nshita abakalamba ba batata babili baali ni Inte sha kwa Yehova.

Ilyo ine na baice bandi batatu twali abaice twaleikala mu New Castle, mu Pennsylvania, kabili uku e ko bamayo basambilileko Baibolo panono ne Nte sha kwa Yehova. Pali iyo nshita tapali nangu bamo pa bafyashi bandi ababele Inte sha kwa Yehova, lelo batata balelanda fye ukuti bamunyinabo balikwata insambu sha kusumina muli conse ico balefwaya ukusuminamo. Nangula batata batukushishe ukuti tuletemwa no kwafwilisha icalo cesu, lyonse balecingilila insambu sha bantu bambi isha kupepa mu nshila iyo abene balefwaya.

Ukutendeka Ukwimba

Abafyashi bandi baishibe ukuti nalikwete ishiwi lisuma ilya kwimba inyimbo, e ico baeseshe sana ukuntungilila pa kuti nunduluke mu kwimba. Ilyo nali ne myaka 6 napamo 7, batata balenjiminika pe tebulo lya kwa kashitisha wa bwalwa ubushiku mu cikuulwa ca bwalwa pa kuti njimbe no kulisha banjo. Naleimba ulwimbo lwaleti “Bamayo.” Ulu lwimbo lwakwete amashiwi yatendeke ne filembo fye shiwi lya kuti “bamayo.” Ulu lwimbo lwalelondolola imibele ya kwa nyina uwaba no kutemwa kabili lwalefukila ilyo lwaya lulapwa. Abaume abaleba mu cikuulwa ca bwalwa, abalekolwa ukucila mu cipimo, balelila kabili balebika indalama mu cisote ca batata.

Nakwete programu wa kubalilapo uwa pa mulabasa wa WKST mu New Castle, mu 1945, umo naleimba inyimbo ishitwa ati country music. Kabili pa numa natendeke ukupekanya nyimbo sha kwimba ishaishibikwa, kabili ishaleshiwa cila mulungu muli programu wa pa mulabasa uo baleletapo inyimbo 10 isho abantu batemenwe sana muli uyo mulungu. Umuku wa kubalilapo ukumonekela pa mulabasa wa fikope wali ni mu 1950 muli programu waleti Paul Whiteman’s. Ulwimbo lumo ulo baimbile pali George Gershwin ulwaleti “Rhapsody in Blue” na nomba lucili lwaliseeka. Lyena pa numa ya ico batata bashitishe ing’anda yesu mu Pennsylvania, kabili twakukiile ku Los Angeles mu ncende ya California ukusubila ukuti nkalundulule imimbile yandi.

Pa mulandu wa kukosapo kwa batata, nasukile nakwata programu wandi uwa cila mulungu pa mulabasa wa mu Pasadena kabili nalekwata programu na imbi iya maminiti 30 pa TV ya mu Hollywood. Nalepanga nyimbo ukubomfya akampani ka Capitol Records pamo na kabungwe akemba inyimbo aka Ted Dale kabili natendeke ukwimba pa mulabasa wa CBS. Mu 1955, naile ku kulisha inyimbo kuli bemba wa Tahoe uwabela ku kapinda ka ku kuso aka California. Ilyo nali kulya e lyo no buyo bwandi ubwacindamisha bwayalwike mu kwangufyanya.

Ukulundulula Amabuyo Yapya

Inshiku shinono ilyo nshilaya kuli bemba wa Tahoe, batata mukalamba baJohn— na bo e lyo bakuukile ukufuma ku Pennsylvania no kwisa ku California kabili bampeele icitabo caleti “Let God Be True.”ab Nasendele ci citabo kuli bemba wa Tahoe. Ilyo twapwishishe fye programu wa kulekelesha ukucila pa kati ka bushiku, natendeke ukubelenga ici citabo ilyo nshilapona mu tulo. Nalipapile ukusanga ifyasuko ku mepusho ya mu Baibolo nakwete pa nshita ntali.

Tapakokwele sana natendeke ukulanshanya na banandi nalebomba na bo mu fyangalo ukulanshanya na bo mu cikuulwa ca bwalwa ukufika ku macaca. Twalelanshanya pa malyashi nga ificitika nga twafwa, umulandu Lesa asuminishisha ukucula, kabili nampo nga abantunse bakayonaula abene e lyo no konaula isonde. Pa numa ya myeshi inono pa July 9, mu 1955, pa kubungana kwa citungu ukwa Nte sha kwa Yehova ukwali pa Wrigley Field mu Los Angeles, naipeele mu lubatisho ku kubombela Yehova Lesa.

Papitile fye imyeshi inono, mu 1955 ulucelo lwa Krisimasi, Nte munandi Henry Russell anjitile ukuyatandalila Jack McCoy uwaleleta programu wa fya kusekesha. Henry umwine e wali dailekita wa nyimbo ku mulabasa wa NBC. Ilyo twafikile fye, Jack aebele abana bakwe batatu pamo no mukashi wakwe ukuti bekale no kukutika kuli ifwe, nangu ca kuti e lyo fye baleisula ifya bupe fya pa Krisimasi. Bwangu bwangu Jack na ba pa ng’anda bonse babele Inte.

Mu kutendeka kwa 1956 nalesambilila na bamayo, kabili balyumfwikishe no kusumina icine ca mu Baibolo. Mu kuya kwa nshita na bo bene baali ni Inte ya kwa Yehova kabili painiya, e kuti kashimikila wa nshita yonse. Pali iyo nshita bamunyinane batatu balibatishiwe kabili na bo bene balibombeleko bupainiya pa nshita inono. Mu September 1956 ilyo nali ne myaka 20, natendeke bupainiya.

Ukupingulapo pa Kubombe Ncito

Pali iyi nshita cibusa wa walemfwaila incito, George Murphy alefwaya ukuntungilila. George aleba mu mafilimu yalekanalekana muli ba1930 na ba1940. Pa mulandu wa kuti Murphy alikwete aba makwebo abo aleumfwana na bo sana, mu December 1956 nali muli programu wa pa mulabasa uwa CBS-TV uwaleitwa Jackie Gleason mu New York. Ico calinkoseshe muli yu mulimo icine cine, pantu abantu napamo amamilioni 20 e baletamba uyu programu. Ilyo nali mu New York natandalile amaofesi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova ayabela mu Brooklyn pa muku wa kubalilapo.

Pa numa ya kwimba muli progamu kwa Gleason, nasaine amapepala ya kupanga amafilimu pa myaka 7 na kampani ka mafilimu aka MGM. Na kabili bampeele umulimo wa kwangala lyonse mu cangalo ica pa TV Western. Mu nshita fye inono kampingu atendeke ukuncusha umulandu wa kuti naleangala ngo muntu uuteya sana ifyangalo fya cela mushuke kabili uwaishibisha sana ukupika imfuti—imbali ishalekoselesha bucisenene ne misango imbi iishili ya Bwina Kristu. E ico nalilekele. Abalepanga amafilimu bamwene kwati nimpena.

Iyi e nshita bampeele ishuko likalamba ilya kwangala mu Las Vegas, nga filya nshimike mu kubangilila. Nalekabila ukutendeka ukubombo yu mulimo mu mulungu uo kangalila wesu uwa muputule ali no kutandalila icilonganino cesu. Nga ca kuti nakaana iyi ncito ninshi nali no kupanya ili shuko. Natontonkenye pa fintu fibili umulandu wa kuti batata balefwaisha ukuti nkalepanga indalama ishingi! Natontonkenye ukuti mfwile ukucitapo cimo pali fyonse ifyo bancitila pa kuntungilila mu mulimo wandi uwa kwimba.

E ico naipwishe kangalila wesu uwa kutangilila Carl Park, uwaleimba no kulisha ifilimba kale pa mulabasa wa WBBR muli ba1920. Namulondolwelele ukuti nga ca kuti nasumina uyu mulimo ninshi kuti nabomba bupainiya ubumi bwandi bonse ukwabulo bwafya bwa ndalama. Lelo munyinane Park atile, “Ine te kuti nkwebe ica kucita, lelo kuti nakwafwa ukupingula bwino.” Anjipwishe ukuti “Nga ca kuti umutumwa Paulo e wali no kwisatandalila icilonganino uno mulungu, bushe kuti wafumapo?” Kabili atile no kuti, “Bushe ulemona kwati cinshi Yesu alefwaya ukuti ucite?”

Nalyumfwikishe umo aloseshe. Ilyo naebele batata ukuti ninkaana ukusaina amapepala ya mulimo mu Las Vegas banjebele ukuti ifi wacita cimo no kunjipaya. Ubo bushiku tabalele bwangu balendolela fye ne mfuti ukuti mbwele. Balepanga ukunjipaya, lelo baponene mu tulo pa mulandu wa kunwensha ubwalwa. Lyene balefwaya no kuipaya mu ciyanda twalesungila bamotoka. Babomfeshe icushi ca motoka. Naitile aba kubapuputula, kabili balibapuputwile.

Abengi mu cilonganino balishibe ukuti batata bali ne cipyu cikali, kabili balebatiina, lelo kangalila wesu uwa muputule, Roy Dowell ena talebatiina. Ilyo baRoy batandalile batata, batata balandile ukuti ilyo nafyelwe balitwishike sana nga ca kuti nali no kupusuka. Batata balaile kuli Lesa ukuti nga ca kuti napusuka bali no kumpeela ku kubomba umulimo Wakwe. BaRoy baebele batata ukuti nalimo Lesa acili aleenekela ukuti mukafishe ifyo mwamulaile. Ico capapwishe batata. Lyene baRoy baipwishe ati, “Nga ca kuti umulimo wa nshita yonse wali fye bwino ku Mwana wa kwa Lesa, bushe te kuti ube bwino ku mwana wenu?” Ukutula apo pene batata balisumine ku kupingulapo kwandi.

Pali iyo nshita Shirley Large pamo na painiya munankwe bafumine ku Canada mu January 1957 kabili baishile mu kutandalila ifibusa fyabo. Twaishibanene sana na Shirley no munankwe ilyo twalebomba umulimo wa kushimikila ku ng’anda ne ng’anda. Pa numa ya ico, Shirley alinshindike ku kwimba ku Hollywood Bowl, uko naimbile no mwanakashi ishina lyakwe ni Pearl Bailey.

Ukubomba Ukulingana no Kupingulapo Kwandi

Mu September 1957, nasontelwe ukuba painiya waibela mu musumba wa Iowa. Ilyo naebele batata ukuti nasumina ukubomba uyu mulimo, bakutumene fye tondolo. Bafililwe ukumfwikisha umulandu nalemwena ifyo ukuti e ficindeme. Naile ku Hollywood no kufutisha fyonse ifyo nasaine. Pa bo nasainishenye na bo pali na Fred Waring uwali umukalamba we bumba lya baleimba no kulisha ifilimba. Anjebele ukuti nga ca kuti nakaana ukufuutisha iyi ncito ninshi nshakatale nyimbako inyimbo na kabili. Nalondolwele ukuti ndeleka ukwimba inyimbo umulandu wa kuti ndefwaya ukutanununa imibombele yandi mu mulimo wa kwa Yehova Lesa.

BaWaring bankutike fye mu muntekatima ilyo nalebalondolwela, lelo napapile ilyo bayaswike mu kunakilila abati: “Mwana wandi, cabipa fye ukuti waleka umulimo obe uusuma uwa kwimba inyimbo, lelo, ine nakokola sana mu kwimba inyimbo kabili nalimona ukuti kwaliba ifya kucita mu bumi ifingi ifyacindama ukucila na pa kulisha inyimbo. Shi Lesa napaale umulimo obe.” Ncili ndebukisha ukubwelela ku ng’anda na motoka ninshi ndelukusha ifilamba ku nsansa ukwishiba ukuti nomba nalubuka kabili kuti nabombela Yehova inshita yonse.

“Bushe Walikwata Icitetekelo?”

Ine pamo no munandi Joe Triff twatendeke ukubomba mu Strawberry Point, mu Iowa, itauni umwali abantu mupepi na 1,200. Shirley aishile ku kutandala kabili twalanshenye pa lwa kuupana. Nshakwete ndalama kabili na o takwete. Indalama shonse isho napangile shalesungwa na batata. E ico naebele Shirley ati “Ndefwaya ukukuupa, lelo tukekala shani? Nkwete fye akandalama kanono ako bampeela mu mulimo wa bupainiya bwaibela e kutila mupepi na K200,000.” Mu kunakilila kabili ukwabula ukupita mu mbali atile: “Bushe Charles walikwata icitetekelo? Yesu atile nga twafwaya Ubufumu intanshi no bulungami bwakwe akatulundilako fyonse ifyo tukabila.” (Mateo 6:33) E fyo ubwafya bwapwile. Pa November 16, 1957, twalyupene.

Naletungulula isambililo kuli shibulimi umo ku nse ya Strawberry Point uwakwete akayanda ka mapulanga akali pa ncende pa mwakwe. Aka kayanda takakwete malaiti, amenshi ya ku pompi nangu cimbusu. Lelo alitusuminishe ukwikalamo nga tulefwaya kabili ukwabula ukulipila indalama nangu shimo. Yali mikalile ya bucushi, lelo twatontokenye ukuti twakulaba mu mulimo inshita yonse kanshi ico twalekabila fye cifulo ca kulaalamo epela.

Amenshi naletapa mu kamfukumfuku kali mupepi. Mu kayanda kesu twaleonta icitofu ca nkuni, pa kubelenga na po twalebomfya koloboi; kabili Shirley aleipikila pa katofu ka palafini. Ukusamba twalebomfya icibafwa ca kale. Mu nshita ya bushiku twaleumfwa ukulila kwa mimbulu kabili bonse babili twalemona kwati twalishuka ukuba pamo no kubombela ukuli ukukabila kwa bakashimikila ba Bwina Kristu. Amakilomita 100 ukufuma ku Iowa ukwaba itauni lya Decorah mwaleikala Bill Malenfant no mukashi wakwe Sandra, abali bapainiya baibela, kabili pali nomba babombela pa maofesi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova ayabela mu Brooklyn. Ilingi line baleisa mu kubombela capamo na ifwe akasuba konse mu mulimo wa mwi bala. Mu kuya kwa nshita kwali icilonganino cinono ica bantu 25 mu Strawberry Point.

Ukutendeka Umulimo wa Kwenda

Mu May wa 1960 twapeelwe umulimo wa kutandalila ifilonganino mu muputule. Umuputule twabalilepo ukubombamo wali ni North Carolina, umwali imisumba ya Raleigh, Greensboro, e lyo na Durham, pamo pene no matauni yambi ayanono aya mu mpanga. Imikalile yaliwemeko ilyo twaikele ne ndupwa shalekanalekana shimo ishakwete amalaiti mu mayanda e lyo ne fimbusu ifyabela mu kati. Lelo icaletiinya fye cali kusoka ukwalefuma ku bene ba fimbusu pa nse. Baletweba ukuti tulecenjela ku nsoka, impini na mafwafwa mu kashila ka kuya ku cimbusu!

Ukutendeka mu 1963 batutumine ukuyabombela mu muputule wa Florida, uko nalwele ubulwele bwa kufimba kwa mutima kabili kwempe fye nga nalifwile. Nga nalifwile ukwabula ukwafwa kwa baBob na baGinny Mackey abekala mu Tampa.c Bantwele kuli dokota wabo no kundipilila indalama shonse ishalefwaikwa.

Ukucita Ifyo Nasambilishiwe Kale

Mu 1963 naitilwe ukuyabombela ku New York umulimo wa kupekanya ukulongana kukalamba ukwa Nte sha kwa Yehova ukwali no kubako. Twaile na Milton Henschel, umwiminishi wa Nte sha kwa Yehova, ku kulanshanya na Larry King pa mulabasa. BaKing na nomba bacili balaleta uku kwine kulanshanya pa TV. Balitupeele umucinshi kabili pa numa ya kulanshanya kwa pa mulabasa, baKing baipwishe ifingi pa mulimo wesu mupepi ne nsa imo.

Ubushiku bumo bwine Harold King mishonari uwakakwilwe mu cifungo ca ku China pali ilya ine nshita, aletandalila amaofesi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova. Icungulo cimo alandile ku bantu mupepi na 700 ukushimika ifyo apitilemo no kulondolola ifyo ali mu kalyati ka kwikalamo weka pa myaka ine ne fyo ico cakoseshe icitetekelo cakwe. Ilyo ali mu cifungo alembele inyimbo ishakwete amashiwi ya muli Baibolo no mulimo wa Bena Kristu.

Cilya cungulo cishakalabwe nayafwileko Audrey Knorr, Karl Klein, na Fred Franz—Inte ya kale na kale iyali ne shiwi lyakanshiwa bwino bwino—kabili twaimbile ulwimbo lwaleti, “Ukufuma ku Ng’anda ne Ng’anda,” ulwimbo ulwabikilwe na mu citabo ca nyimbo icibomfiwa ne Nte sha kwa Yehova. Nathan Knorr, uwaletungulula umulimo wa Nte sha kwa Yehova pali ilya nshita anjebele ukwimba ulo lwimbo pa kulongana kwali no kubako umulungu wakonkelepo ukwa “Imbila Nsuma Iya Muyayaya” ukwabelele mu cibansa ca Yankee Stadium, kabili e fyo naimbile ulo lwimbo.

Ifya Kukumanya fya mu Mulimo wa Kwenda

Ilyo twalebombela mu Chicago mu Illinois, kwali ifintu fibili ifyacitike ifyo tushakalabe. Ica ntanshi, Shirley amwene Vera Stewart, pa kulongana kwa muputule, uwamushimikiile pamo na banyina ku Canada mu myaka ya ba1940. Shirley, uwali fye ne myaka 11 pali iyo nshita alitemenwe sana ukuumfwa amalayo ayengi aya kwa Lesa ayaba mu Baibolo. Aipwishe Vera ati, “Bushe na ine kuti nabamo muli ici calo cipya?” Lyene Vera ayaswike ati, “Shirley no be wine kuti wabamo.” Bonse babili tabalabile ayo mashiwi. Ukutula fye ilyo Shirley akumene na baVera alishibe ukuti ico alefwaisha kubombela Yehova.

Ica bubili ico tushakalabe ni lyo Nte umo aipwishe nga ca kuti twalitalile atusangapo akamufuko ka mbatatishi mu lukungu lwa ng’anda mu nshita ya mpepo mu 1958. Cine cine nalikasangile. Twakasangile ilyo twalecululuka pa kubwelela ku ng’anda mu cipuupu ca mfula yabuuta icungulo cimo! Nangula tatwaishibe uko akafuko ka mbatatishi kafumine, twatootele Yehova pa kutupeela ifya kulya. Pa mulandu wa kufulisha kwa mfula yabuuta tatwalefuma mu ng’anda, e ico twaleipakisha fye ukulya ifitumbuwa fya mbatatishi, imbatatishi sha koca, isha kusalula, isha kunaya kwati bwali e lyo no muto wa mbatatishi pa nshiku shisano! Tatwakwete ica kulya cimbi. Nte munensu tatwishibe kabili taishibe no ko twaleikala, lelo aumfwile ukuti kwali bapainiya mupepi abakwete ubwafya mu mikalile. Alandile ukuti ico camulengele atendeka ukufwailikisha uko aba abacaice baupana baleikala. Apo bashibulimi baleshiba sana abena mupalamano wabo, e bamulangilile apo twaleikala kabili aletele akamufuko ka mbatatashi ukupita muli ilya mfula yabuuta.

Ndatasha pa fyo Napingwilepo

Mu 1993, pa numa ya kubomba imyaka 33 mu mulimo wa kwenda, natendeke ukulwalilila ica kuti nafumine mu muputule. Ine na Shirley twaebelwe ukuba bapainiya baibela ababomba apapelele fye amaka yabo, kabili ifi e fyo twaba ukufika na pali lelo. Nangu ca kuti pali nomba nshakwata amaka ya kubomba umulimo wa kwenda, ndi wa nsansa pa kuti nalibomfya amaka yandi mu mulimo wa nshita yonse.

Bamunyinane batatu basalilepo ukucita ifyalekanalekana. Bonse basalilepo ukufwaya ifyuma, kabili tapaba no ubombela Yehova pali ino nshita. Batata babatishiwe mu 1958. Batata na bamayo balyafwilishe abantu abengi ukwishiba Yehova, no kuipeela kuli wena e lyo no kubatishiwa. Bonse babili bafwile mu 1999. E ico ukupingulapo kwandi ukwa kukaana icuma kwalengele batata ukukwata isubilo lya mweo wa muyayaya pamo pene na bambi abo batata na bamayo balelanshanya na bo icine ca mu Baibolo. Ilingi line ntontonkanya ukuti, ‘Nsale cuma pa kubalilapo, bushe nga nalitwalilila ukubombela Yehova?’

Ilyo nalekele umulimo wa muputule, papitile fye imyaka isano kabili nali fye bwino, e ico nalitwalilile ukubombesha mu butumikishi. Pali nomba nine kangalila wa kutangilila mu cilonganino ca mu Desert Hot Springs, itauni lya mu California. Ndafwilishako kangalila wa muputule, ukubomba mu makomiti yaibela kabili limo limo, ukusambilisha mwi Sukulu lya Bapainiya.

Ukufika na lelo Shirley aba e cibusa wandi uwa pa mutima. Ndatemwa sana ukuba nankwe. Lyonse tulalanshanya ifya ku mupashi ifikuulilila, kabili bonse tulatemwa sana pa cine ca mu Baibolo tulanshanya capamo. Ncili ndebukisha no kutasha ifyo anjipwishe mutembo mutembo imyaka 47 iyapita ukuti, “Bushe Charles walikwata icitetekelo?” Nga ca kuti Abena Kristu bacaice abaupana baleipushanya ifyapala ifi, bengi nga nshi bengakwata insansa na mapaalo ifyo twaipakisha mu mulimo wa nshita yonse.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 14]

Batata mukalamba baJohn mu 1935, umwaka babatishiwe

[Icikope pe bula 15]

Akayanda kesu aka fimuti

[Icikope pe bula 16]

Icikope ca bafyashi bandi, mu 1975 abatwalilile aba busumino mpaka imfwa yabo

[Icikope pe bula 16]

Ine na Shirley pali ndakai