Ukwimita Bwaice Bwaice—Bwafya Bwaba mwi Sonde Lyonse

UKWIMITA bwaice bwaice kuli fye isonde lyonse. Nomba kuti twaishiba ifyo ubu bwafya bukulile nga twatontonkanya pa fyo umukashana uwimita bwaice bwaice aba no mwenso. Umukashana wa musango yo akapita mu kwaluka ukukalamba nga nshi ica kuti uku kwaluka kukakuma aba pa ng’anda na batemwikwa bakwe bonse.

Baibolo itila abakashana na balumendo baba mu “mushinku wa bwaice”—inshita iyo umulumendo afwaisha ukulaala no mukashana ne lyo umukashana na o afwaisha ukulaala no mulumendo. (1 Abena Korinti 7:36) Nga twasuulako ku bwafya bwa bakashana abemita bwaice bwaice ubuli bwayafya nga nshi pa kulanda ukuti icilenga baleimita ni co tababomfya ifya kucilikila ubufyashi, ninshi tuleangusha fye fintu. Ifishinka filanga ukuti fingi ifya mu bwikashi e lyo ne fyo abakashana batontonkanya ifilenga abakashana ukwimita bwaice bwaice.

Ifilenga Abakashana Ukwimita

Abafwailisha basanga ukuti abakashana abengi abakwata abana bwaice bwaice bafuma ku bafyashi abo ifyupo fyapwa. Abakashana abengi abemita batila: “Ico nalefwaya sana lyonse kuba na bafyashi ba cine cine.” Kanshi ukukanaikatana kwa ba mu ng’anda na ko kulalenga ukuti abakashana baleimita. Abapangile programu iya kwafwa abakashana abemita bwaice bwaice, aba kuti tabakwete aba kubafwa, basangile ati icilenga abakashana ukwimita ni co “tabomfwana bwino na banyina kabili nga ni ba wishi bena caba kwati no kubeshiba tababeshiba.” Anita uwakwete umwana ninshi ali ne myaka 18, ebukisha ukuti, nangu ca kutila banyina abashimbe balebombesha pa kuti bamusakamane, Anita na lyo line aleumfwa ububi sana pa mulandu wa kukanabapo kwa bawishi.

Abakashana bambi baba na bana ukwabulo kuupwa pa mulandu wa kubekata kama. Kwaba na ba kuti balabipilwa nga nshi ica kuti batendeka ukuipoosa mu micitile yabipa. Ku ca kumwenako, Jasmine, balimwikete kama ilyo ali ne myaka 15. Ico ebukisha pa numa ya ifyo ca kuti: “Nshasakamene nampo nga ico nalecita cali no kunkalifya nelyo iyo. Ilyo nali ne myaka 19 nalimite.” Bamo kabili kuti baumfwa ukuti tabacindama pa mulandu wa kuti abantu bamo balyulungene nabo. Jasmine ailishanya ukuti, “Nshabalile ng’umfwa ukuti nalicindama.” Fimo fine e fyacitikile na Anita. Atila: “Ilyo nali ne myaka 7 na 11, umulumendo aleulungana na ine. Nshatemenwe kabili naleipeela imilandu.” Anita alimite ilyo ali ne myaka 17.

Kwaba na bakashana bambi abemita pa mulandu wa kucilamo ukuicetekela no kufwaya ukwishiba ifyo icupo caba. Nicole uo twacilandapo mu cipande cifumineko atila: “Naletontonkanya ukuti nalishibe ifya kucita pa bwafya bonse. Lelo icabipile ca kuti nalikwete na maka ya kufyala umwana.” Carol na o akwete umwana ukwabula ukuupwa ilyo ali fye umukashana. Apingwilepo ukucita ubulalelale pa mulandu wa kufwaya ukwishiba ifyo icupo caba. Atila: “Naletontonkanya ukuti kwali ifyo nalepuswa mu bumi.”

Ukukanaishiba bwino bwino ififuma mu bulalelale nako kulalenga bamo ukwimita. Abasambilila pa bwikashi mu Britain, Karen Rowlingson na Stephen McKay batila, imisepela imo “tayaishiba bwino . . . ifyaba mu kwangala na baume ne fyo ciba pa kuti umo emite.” Cimoneka kwati imisepela imo tayaishiba ukuti kuti baimita nga balecita ubulalelale. Mu kufwailisha kumo uko bacitile basangile ati, “abakashana ilingi line abakwata abana bwaice bwaice balepelenganishiwa kabili balepapa nga baimita nelyo ca kutila tabalebomfya ifya kucilikila ukwimita.”

Nomba icilenga sana ukuti abakashana baleimita ni nshila abantu mu calo bamwenamo ubulalelale. Twikala mu calo umo abantu “batemwa kwangala ukucisho kutemwa Lesa.” (2 Timote 3:1-4) Abafwailisha ifilenga ubu bwafya abena Australia, Alisa Burns na Cath Scott batila, “mu bwikashi, mu mipepele na mu fya bunonshi tamwaba ifunde lyakosa ilya kukanda abacita ubulalelale ilingalenga abalumendo na bakashana ukukanacita ubulalelale.” Abakashana tabomfwa nsoni ukuba no mwana ukwabula ukuupwa nga filya caleba kale. Na kuba mu ncende shimo shimo abakashana bamona ukukwata umwana nge cilangililo ca kuti nabo bacitako fimo nelyo nge cintu ica kumfwilapo icilumba!

Ifyo Bapitamo Ilyo Bakwata Umwana

Ifyo abakashana abengi belenganya pa kukwata abana bwaice bwaice te fipitamo abakwata abana bwaice bwaice. Ilyo abakashana baishiba ukuti nabeimita, amano yalafulungana sana. Abengi batila balipeshiwe amano. Akabungwe ka American Academy of Child and Adolescent Psychiatry katila: “Fimo ifyaseeka sana ifyo abakashana abemita bwaice bwaice baculako bukali, bomfwa kwati bali no mulandu no kufilwa ukusumina ificitike.” Kwena, cilabipa sana ukufilwa ukusumina icicitike pantu kuti calenga umukashana ukufilwa ukulafwaya ubwafwilisho mu fya cipatala.

Elvenia atila: “Nalyumfwile umwenso,” lintu namwene ifyafumine mu kucita ubulalelale. Abakashana abengi abemita tabakwata uo bengalandako ifili ku mutima nelyo balomfwa insoni ukulanda ificitike. Kanshi te kuti tupape ukuti bamo bamona kwati bali no mulandu sana kabili balatiina icine cine. Abakashana abengi abemita bwaice bwaice balapopomenwa sana. Jasmine atila: “Nshalefwaya ukuba no mweo, kabili naleti fye nangu nafwa te mulandu.”a

Nangu umukashana kuti aumfwa ububi ku ficitike, mu kupita kwa nshita alakabila ukupingulapo pa fintu ifingi ifimukumine ne fikumine umwana wakwe. Icipande cakonkapo calalanda pa fyo abakashana bengapingula bwino pa fintu.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 23]

Ifishinka fya Kupapusha pa Kwimita Bwaice Bwaice

Nangu ca kutila ifilelandwapo filelangilila ifyo caba ku United States, ubu bwafya fye bumo ubo abakashana abemita bwaice bwaice bakwata mwi sonde fye lyonse.

● Pa bakashana 10, bane balemita ilyo tabalaba ne myaka 20. Kanshi abakashana abemita bwaice bwaice cila mwaka balacila pali 900,000.

● Abakashana mupepi na citika balemita ilyo tabalakumanya imyaka 18.

● Abana abafyalwa ku bakashana abemita bwaice bwaice balacushiwa sana no kulekeleshiwa ukucila abana abafyalwa ku bafyashi abakalamba.

● Pa bakashana 10 abashilakumanya imyaka 18 abemita bwaice bwaice paba fye 4 abapwisha amasukulu.

● Abengi nga nshi taboopa abakashana abo bakwatamo abana.

● Banono fye abakashana abemita bwaice bwaice abekala ku cupo nga baupwa pa numa ya kufyala umwana. Ifyupo fya bakashana ilingi line filapwa ukucila ifyupo fya kuti umwanakashi aupwa ilyo ali mupepi ne myaka 25.

● Abana abafyalwa ku bakashana abafyala bwaice bwaice ilingi line bafyalwa ilyo imyeshi tailakumana kabili tabafina sana, limo limo balafwa ilyo bacili abaice. Bambi balapofula, bamo balaba bacibulu, bambi balalwala ubulwele bwa mutatakuya ubwa kufilwa ukupeema bwino, kulaba na bapukuta, e lyo bamo balalwala ubushilu. Abana bamo balalwala ubulebe, kulaba na ba kuti balwala ubulwele ubulenga balafilwa ukubelenga no kulacita ifintu ukucilamo ica kuti tabekala pa nshi.

[Abatusuminishe]

Ifi fyebo fifumine mu cipande caleti, Not Just Another Single Issue: Teen Pregnancy Prevention’s Link to Other Critical Social Issues mu lupapulo lutila, The National Campaign to Prevent Teen Pregnancy, ica mu February 2002.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 23]

Abakashana Baleimita Bwaice Bwaice mwi Sonde Lyonse

BRAZIL: Kuli ici calo, basangile ukuti “abakashana 698,439, abashilafisha imyaka 19, balipapile mu 1998 mu Fipatala fya Buteko ifya mu Brazil . . . Pali aba bakashana, 31,857 bali bana abanono abali ne myaka pa kati ka 10 ukufika ku 14, uuli umushinku uunono nga nshi ukukwatilapo umwana.”—Folha. de S. Paulo, August 25, 1999.

BRITAIN: “Mu Britain e mwafula sana abakashana abakwata abana mu Western Europe . . . Kwali abakashana nalimo 90,000 abaimite mu England mu 1997. Abakashana nalimo 56,000 balipapile, kabili abakashana mupepi na 50,000 abapapile bali banakashi abashimbe.”—Lone Parent Families, 2002.

MALAYSIA: “Abana ba mu cani muli ici calo balifula ukutula mu 1998 kabili abengi abafyala aba bana misepela.”—New Straits Times—Management Times, April 1, 2002.

RUSSIA: “Ifipendo fya buteko filanga ukuti abana nalimo citika abafyelwe mu Russia umwaka wapwile bali bana ba banakashi bashaupwa. Iyi mpendwa naikula imiku ibili ukucila ifyo yali imyaka 10 iyapita kabili tayabala aiba ifi ukutula pa Nkondo ya Calo iya Bubili. Mupepi na citika pali aba bana bafyelwe ku misepela.”—The Moscow Times, November 29, 2001.

UNITED STATES: “Nangu ca kuti impendwa ya bakashana balepula amafumo yalicepako, abakashana bane pa bakashana ikumi balemita umuku umo ilyo bashilafisha imyaka 20.”—Whatever Happened to Childhood? The Problem of Teen Pregnancy in the United States, 1997.

[Icikope pe bula 21]

Ilyo abafyashi balekana, kuti cayanguka ku mwana ukwimita bwaice bwaice

[Icikope pe bula 22]

Cimoneka kwati imisepela imo tayaishiba ukuti kuti baimita nga balecita ubulalelale

[Icikope pe bula 22]

Umukashana nga aimita alapita muli fimo ifishiwama kabili filakuma na batemwikwa bakwe