Umuntu Fye Onse Alakabila Umwa Kwikala

Icipande 25 mu lupapulo lwa Universal Declaration of Human Rights ululanda pa nsambu sha bantu cisosa ukuti: “Umuntu fye onse afwile ukwikala bwino pa kuti ena no lupwa lwakwe babe no bumi busuma, . . . no kukwate ng’anda isuma.”

ABABOMFI ba pa farmu abengi balitendeka ukukuukila mu cifulo cimo ico batila e pa mwabo. Indupwa ishingi sana shikala muli iyi ncende yaba ku nse ye tauni uko amayanda ya kusonkela yanaka umutengo. Aya, mayanda ya kukuusha fye ayo beta ati parqueaderos. Muli iyi ncende ifikabilwa sana ku muntu, pamo nga ifimbusu no kwa kuya ubusali, amenshi, no kwa kupoosa ifisooso fyaba fye ifya kuwayawaya, e lyo mumo no kuba tamuba. Uulemba amalyashi atile “ici cifulo ca pa nshi sana ica kuti na babomfi fye aba pa farmu kuti baikalamo.”

Imyaka itatu iyapita, aba buteko batendeke ukufumya abantu mu ncende sha musango yu shimo shimo. Indupwa shimo shalishitishe amayanda yabo aya kukuusha no kuya mu kwikala mu mayanda umwali kale abantu abengi, na mulya basungila bamotoka mu kati ke tauni. Bambi balongele fye ifipe fyabo no kuya ku fifulo fimbi mu kufwaya apo bengalafikila nga bafuma mu kulobolola, apo bengatila e pa mwabo.

Bushe muleti ififulo tulelandapo fyaba ku Central nelyo ku South America? Iyo mukwai te uko. Ici cifulo caba mupepi ne tauni lya Mecca, ku kapinda ka ku kulyo aka California, mu U.S.A., ne awala limo talikumana nga kuya na motoka ukulola ku kabanga ka musumba wa Palm Springs umwaba ubusambashi. Nangu ca kutila pali nomba abengi mu United States baliikwatila amayanda, kabili indupwa ishingi mu 2002 shakwete indalama sha kubomfya pa ng’anda ukucila pali 200 milioni Kwacha, abafwailisha batila indupwa ukucila pa mamilioni 5 mu America, na nomba shikala mu mayanda ya kuwayawaya fye.

Mu fyalo ifipiina mwena ubu bwafya bwalicila. Nangu ca kutila aba mapolitiki, utubungwe twafwa abekala calo, na ba mapepo balebombesha ukumona ifyo bengafwa abantu, ubwafya bwa kubulwa amayanda bulekulilako fye icalo conse.

Ubu Bwafya Buli mwi Sonde Lyonse

Abantu abekala mu makomboni ya kuwayawaya mwi sonde lyonse kuti bacila bilioni umo, e kutila amapesenti 32 aya bantu bonse pano calo abekala mu matauni. Abena Brazil ababebeta sana imikuukile ya bantu ukuya ku misumba ikalamba batila, amakomboni ya kuwayawaya ayo beta ati favelas, nomba line “yakakula sana kabili mukaba abantu abengi ukucila na baba mu misumba umo ayo makomboni yatendekele.” Kwaba amakomboni ya kuwayawaya ku Nigeria umwikala abantu abengi sana ukucila ababa mu misumba mwine umo yabela. Kofi Annan, Umukalamba wa UN asosele mu 2003 ati, “cisangilwe ukuti imyaka 30 ku ntanshi, abantu mu makomboni ya kuwayawaya bakafula ukufika kuli 2 bilioni.”

Lelo, aya twalandapo te mafya yeka fye ayo imikalile ya kuwayawaya iletela abapiina. Akabungwe ka United Nations katile, abantu ukucila pali hafu mu fyalo ifipiina, tabakwata ifintu ifikabilwa sana pamo nga ifimbusu, no kwa kupoosa ifisoso, kabili bambi ukucepako pali hafu tabakwata menshi yasuma. Bamo bekala mu mayanda ya kuwayawaya fye e lyo bambi na bo tabakumanisha no kuya ku fipatala. Abantu abengi mu fyalo ifikankaala te kuti baleke ne fitekwa fyabo ukwikala mu fifulo fya musango yu.

Insambu sha Muntu Onse

Umuntu onse afwile ukukwata umwa kwikala umusuma. Ulupapulo lulanda pa nsambu sha muntu ulwa Universal Declaration of Human Rights, ulo akabungwe ka United Nations kalembele mu 1948, lwatile, umuntu onse alikwata insambu sha kwikala bwino mu ng’anda iisuma. Ca cine umuntu fye onse alakabila ing’anda iisuma.

Nomba line fye mu 1996, ifyalo ifingi fyatendeke ukukonka icipangano cali mu lupapulo baleita ati UN’s Habitat Agenda. Ulu lupapulo lwalandile pa fintu ifyo ifyalo fyasuminishenye ukucita pa kuti abekala calo bakwate amayanda ayasuma. E ico, pa January 1, 2002, baUN balikoseshe sana uku kusuminishanya pantu babikile ici cipangano pa milimo bali no kubomba.

Umuntu kuti apapa sana ukuti ifyalo ifikankaala filelanda sana pa kutendeka ukuyaikala ku mweshi e lyo no kumona ifyo planeti itwa Mars yaba, ilyo abapiina muli ifyo fyalo na mu fyalo fyaba mupepi bekala mu mayanda ya kuwayawaya. Bushe na imwe mwalikwata ubu bwafya bwa ng’anda? Bushe kukaba inshita ilyo umuntu onse akakwata ing’anda isuma?

[Amashiwi pe bula 21]

Nangu ca kutila ifyalo ifingi filelanda sana pa kutendeka ukuyaikala ku mweshi, abantu muli ifyo fyalo baleikala mu mayanda ya kuwayawaya

[Icikope pe bula 19, 20]

ULUPWA LWA KU ASIA ULWABUTUKA KU MYABO.

Mu musumba umo, mwaba indupwa 3,500 ishitubilisha mu matenti, ishikabila sana amenshi ne fimbusu

[Abatusuminishe]

© Tim Dirven/Panos Pictures

[Icikope pe bula 21]

NORTH AMERICA