“Umulimo wa Mutatakuya Wabombwa”

IMYAKA 50 iyapitapo, icalo calikutike ku fyo nakulubantu umo alandile. Cacitikile mu Paris pa December 10, 1948. Kwali ukukumana kwa icilye ca United Nations General Assembly mu cikuulwa icipya ica Palais Chaillot lintu umwanakashi wa ku mupando uwa UN Commission on Human Rights aimine ukuti alande. Mukamfwilwa Eleanor Roosevelt, uwa ciimo icitali, uwaupilwe ku wali Presidenti wa calo ca United States, Franklin D. Roosevelt, mwi shiwi ilyashipa, aebele abalongene ukuti: “Ilelo twalamona icintu icacindama nga nshi ku bumi bwa United Nations na ku bumi bwa bantunse bonse, e kutila ifyo icilye ca General Assembly calasuminisha ulupapulo lwa Universal Declaration of Human Rights (Ukubilisha kwa Mwi Sonde Lyonse Ukwa Nsambu sha Bantu).”

Ilyo apwile ukubelenga amashiwi yaumfwika aya kwiswila ayaba muli ulu lupapulo ukusanshako ne fipande 30 ifyabamo, icilye ca General Assembly calisuminishe ulu lupapulo.a Lyene, pa kucindika ubutungulushi busuma ubwa kwa Mama Roosevelt, ababa mu kabungwe ka UN baliminine no kutootela uyu mwanakashi batemenwe ukwita ati: “Umusano wa kwa Kateka we Sonde.” Ilyo akombweke ku ncito bulya bushiku, alembele amashiwi ya kuti: “Umulimo wa Mutatakuya wabombwa.”

Ukusalapo fye Ulupapulo Lumo pa fyo Abantu Balefwaya

Imyaka ibili mu kubangilila, mu January 1947, ilyo fye umulimo wa UN watendeke, caishileishibikwa ukuti ukupanga ulupapulo lwa nsambu sha bantu ulwingasuminishiwa ne fyalo fyonse ifya mu UN wali no kuba mulimo wakakala. Ukufuma fye pa kubala, ukukanasuminishanya ukwa fyalo 18 ifyakwete uyu mulimo kwaletele ukukansana kwa mutatakuya. Umwiminishi wa calo ca China afwaile ukuti muli ulu lupapulo babikemo imfundo ya buConfucius, Katolika umo alefwaya babikemo icisambilisho ca kwa Thomas Aquinas, icalo ca United States calefwaya babikemo ulupapulo lwa American Bill of Rights, icalo ca Soviet Union calefwaya ukubikamo imfundo sha kwa Karl Marx—kabili iyi yali fye milandu inono pali iyo iyakakele iyalandilwepo!

Ukukansana kwa cilye calepanga ulupapulo kwalengele Mama Roosevelt ukufilwa ukushipikisha. Mu 1948, ilyo alesambilisha mu Paris pa Sorbonne, Mama Roosevelt asosele fyo kale aletontonkanya ukuti ukukusha ulupwa lwakwe ulukalamba kwalemulenga ukukanashipikisha. Nangu cibe fyo, cashimikwa ukuti bakomfwa bakwe balitemenwe lintu asosele ukuti, “ukwangalila icilye ca Commission of Human Rights e kwalekabila ukushipikisha kukalamba.”

Nangu ni fyo, cilemoneke fyo ukubelesha akwete nga nyina wa bana kwalimwafwile. Pali ilya nshita kalemba umo alembele mu citabo ca Eleanor Roosevelt—A Personal and Public Life ati inshila Mama Roosevelt abombelemo na balebomba uyu mulimo yamwibukisheko ulwa kwa nyina “uulesungo lupwa ulukalamba umwaba abana baume abo ilingi line bapange congo, kabili abashumfwa limo limo lelo aba mitima isuma, abalekabila ukusalapulwa libili libili.” Nangu ni fyo, ukupitila mu kubo wa nkumbu kabili uwashipa, alengele bambi ukukutuluka ukwabulo kukalifya abalemulwisha.

E calenga, pa numa ici cilye nacikumana imiku iingi mu myaka ibili, ukuwamyako ulu lupapulo pa miku iingi, ukulembulula ukwingi, no kusala ishiwi limo limo ne nsoselo imo imo, calilembele ulupapulo ulwalimo insambu sha bantu isho ici cilye cacetekele ukuti shalikumine abaume na banakashi bonse, konse kuntu bekala mu calo. Ulu lupapulo lwainikwe ati the Universal Declaration of Human Rights. E fyo umulimo uwalemoneko kwafya inshita imo, waishilepwishishiwa.

Ukwenekela Ifyacishamo

Kwena, tacaenekelwe ukuti umutitikisha wali no kufumishiwapo ilyo line fye ulu lupapulo lwa nsambu sha bantu lwapangilwe. Lelo, ukupokelela ifyali mu lupapulo lwa Universal Declaration kwalengele ukwenekele ifyacishamo. Uwali intungulushi ya UN General Assembly pali ilya nshita, Dokota Herbert V. Evatt uwa ku Australia, asobele ukuti “ulu lupapulo lukaafwa, ukutungilila, no kukoselesha iminshipendwa ya baume, abanakashi, na bana mwi sonde lyonse, abaikala ukwatalukisha na ku Paris na New York.”

Apo Dokota Evatt alandiile ayo mashiwi napapita imyaka 50. Pali iyo myaka yonse, abengi balicetekela muli ulu lupapulo nge ca kubatungulula kabili balilubomfya nge ca kubaafwa ukwishiba apafikile ukucindika insambu sha bantu mwi sonde lyonse. Cinshi baishilesanga pa kucetekela muli ulu lupapulo? Bushe ifyalo fyaba mu UN filomfwila ici ica kupiiminako? Bushe insambu sha bantu shili shani mwi sonde pali ndakai?

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 4]

Insambu sha Bantu Finshi?

United Nations ilondolola insambu sha bantu nga “insambu isho twafyalwa na sho ishitulengo kuti tuleikala nga bantunse.” Shalondololwa no kuti “lulimi lwa bantunse bonse”—kabili cine cine shaba lulimi. Nga filya fine ukulamuka kwa kusambililo kulanda ululimi cintu ico tufyalwa na co icilango kuti tuli bantu, e fyo tufyalwa no kukabila kumbi ne mibele ifitulekanya ku fibumbwa fimbi ifya pe sonde. Ku ca kumwenako, abantunse bafyalwa no kukabila kwa kufwaya ukwishibapo fimo, umusango wa lulimi, na bumupashi. Umuntu uo baatana ifi ifikabilwa fyacindamisha kuti alaikala nge nama ya mpanga. Loya wa nsambu sha bantu, alondolwele ukuti pa kuti abantu betanwa ifi ifikabilwa fyacindamisha, “tubomfya insoselo ya kuti ‘insambu sha bantu’ mu cifulo ca kubomfya ‘ukukabila kwa bantu’ pantu nga kukonke funde ishiwi ‘ukukabila’ talikateme nge shiwi ‘insambu.’ Nga twatila ‘insambu’ ninshi tulefwaya ifyo umuntu afwaya ukuipakisha fibe ni filya abantunse bonse bafwile ukukwata mu cifyalilwa fye na mwi funde.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]

Ulupapulo lwa Universal Declaration of Human Rights

Aleksandr Solzhenitsyn, kalemba kabili uwapokele icilambu ca kwa Nobel ainike ulu lupapulo lwa Universal Declaration nga “ulupapulo lwawamisha” ulo UN yabala ailembapo. Nga twamona ifyabamo kuti twaishiba ico abengi basuminina ukuti lwaliwamisha.

Imfundo ikalamba iyaba muli ulu lupapulo isangwa mu Cipande 1 icitila: “Abantunse bonse bafyalwa abantungwa kabili balilingana mu kucindama na mu nsambu. Bafyalwa no kupelulula na kampingu kabili bafwile ukuumfwana pa kati kabo muli bumunyina.”

Ni muli aya mashiwi, e mo abapangile ulu lupapulo bafumishe imisango ibili iya nsambu sha bantu. Umusango wa kubalilapo walondololwa mu Cipande 3 icitila: “Onse fye alikwate nsambu sha kubo mumi, isha buntungwa ne sha kucingililwa.” Ni pali ici cipande e pashimpwa insambu sha mikalile ya bantu ne sha fya mapolitiki ishalembwa mu Fipande 4 ukufika ku 21. Umusango wa cibili washimpwa pa Cipande 22, icakwatamo amashiwi yatila, onse afwile ukukwata insambu “ishikabilwa ku kumulenga acindame no kulundulula ubuntu bwakwe bwino.” Uyu musango usuminishanya ne Fipande 23 ukufika ku 27, ifyalondolola insambu sha muntu isha fya bunonshi, imikalile ne ntambi. Ulu e lupapulo ulwapangwa ne fyalo ifingi ulwabalilepo ukulunda uyu musango wa nsambu ku nsambu sha bantu ishacindamisha. E lupapulo lwapangwa ne fyalo ifingi ulwabalilepo no kubomfya amashiwi ya kuti “insambu sha bantu.”

Uwasambilila imikalile ya bantu uwa ku Brazil Ruth Rocha alondolola bwino amashiwi yaba muli ulu lupapulo atila: “Te mulandu no mushobo wenu, nampo nga muli baume nelyo muli banakashi. Te mulandu lulimi nshi mulanda, uko mupepa, amapolitiki mwabamo, icalo mwafumako nelyo ulupwa mwafumako. Te mulandu muli bakankaala nelyo muli bapiina. Te mulandu ne ncende mwafumako, nampo nga ni mfumu imuteka nelyo ni presidenti. Bonse mufwile ukupeelwa ishi nsambu no buntungwa.”

Ukutula apo lwasuminishiwe, ulu lupapulo lwalipilibulwa mu ndimi ukucila pali 200 kabili lwalibikwa na mu mafunde ya fyalo ifingi. Nangu ni fyo, ilelo, intungulushi shimo shifwayo kuti ulu lupapulo lukalembululwe. Lelo Kofi Annan, Kalemba Mukalamba uwa UN tasuminishako. Umulashi umo uwa mu UN ashimika ifyo Kofi Annan alandile atila: “Filya fine pashabela mulandu wa kulembulwila Baibolo nelyo Koran, e fyo pashingabela na mulandu wa kwalwila ulu lupapulo. Icilekabila ukwalulwa, mibele ya bantu babamo, te mashiwi yaba muli ulu lupapulo.”

Kalemba Mukalamba uwa UN Kofi Annan

[Abatusuminishe]

Icikope ca ba UN/DPI ica kwa Evan Schneider (Feb97)

[Icikope pe bula 3]

Mama Roosevelt ekete ulupapulo lwa Universal Declaration of Human Rights

[Abatusuminishe]

Mama Roosevelt ne cishibilo pa mabula 3, 5, na 7: icikope ca ba UN