Insambu ne filubo fya Bantu Pali Nomba

ABATUNGILILA insambu sha bantu nomba line balibombele bwino. Ica kubalilapo baikatenye utubungwe ukucila pali 1,000 mu fyalo 60 muli kampeni wa kubinda utupata uo baleti International Campaign to Ban Landmines (ICBL). Lyene, balengele ukuti icipangano ca fyalo fyonse icabindile ifi fyanso cipangwe. Pa numa, ICBL na dairekita wa iko uwa mukoosha, uulwila insambu sha bantu umwina America Jody Williams, apokele icilambu citwa Nobel Peace Prize ica 1997.

Nangu ni fyo, ukubombesha kwa musango yo, kwalilengululwa icabipisha. Nga fintu icitabo ca Human Rights Watch World Report 1998 cilanda, mu fyalo ifingi insambu sha bantu na nomba “shilacincintilwa.” Kabili te budikiteta bwa mu fyalo fyasuulwa bweka twingapeela umulandu. Ici citabo catila “Ifyalo fya maka, fyalemenene ku kusuula insambu sha bantu nga ca kuti shilepinkana na mapange ya fya bunonshi nelyo aya fyanso, ubwafya ubulesangwa ku Bulaya na United States.”

Cintu cayafya ku minshipendwa ya bantu mwi sonde lyonse ukusuulako fye nga ca kuti insambu sha bantu shacincintilwa. Cila bushiku imikalile yabo ilabipilako pa mulandu wa kapaatulula, ubupiina, insala, ukupakaswa, ukwampana kwa bwamba ukwa kwikata kama, ukucenda abana, ubusha, ne mfwa iyabipisha. Ku bapita muli aya mafya imiina ya fipangano fya pa nsambu sha bantu isha kuwamya imikalile yabo taipilibula fye nangu cimo. Na kuba, ku bantu abengi, nangu fye ni nsambu ishikabilwa sana ishatantikwa mu fipande 30 ifya calembwa ca Universal Declaration of Human Rights fyaba fye filayo fya malanda kanwa. Ku ca kumwenako, pitulukeni panono mu fyo insambu shimo ishacindama ishalumbulwa muli ici calembwa shibomfiwa mu mikalile ya bantu iya cila bushiku.

Bushe Umulinganya Walicitwa Kuli Bonse?

Abantunse bonse bafyalwa abantungwa kabili balilingana mu kucindama na mu nsambu.—Icipande 1.

Ukulembwa kwabalilepo ukwa cipande 1 ica Universal Declaration kwatile: “Abaume bonse . . . balilingana.” Nangu ni fyo, pa kuti ciimoneka kwati muli ici cipande abanakashi nababafumyamo, abanakashi abali mwi bumba lya balelemba ifi fipande bapampamine pa kuti baalule aya mashiwi. Balicimfishe, kabili amashiwi ya kuti “abaume bonse . . . balilingana” yaishileba “abantunse bonse . . . balilingana.” (ifilembo fipindeme fyesu.) Lelo bushe ukwalula amashiwi ya muli ici cipande kwalyalwile ifyo abanakashi bamonwa?

Pa December 10, 1997, Ubushiku bwa Nsambu sha Bantu, umusano wa kwa kateka wa calo ca United States, Hillary Clinton, aebele UN ukuti icalo citwalililo “kumona abanakashi nga bekashi bashacindama.” Alandile pa fya kumwenako fimo ati: Pa bapiina bonse mu calo, amaperesenti 70 banakashi. Pa bana amamilioni 130 mwi sonde lyonse abashiya ku sukulu amamilioni mupepi na 87 banakashi. Pa bantu amamilioni 96 abashasambilila mu calo conse, amamilioni 64 banakashi. Mama Clinton alundilepo ukuti, na kabili abanakashi balapumwa mu mayanda no kucendwa, kabili uku “e kumo pa kutoba kwa nsambu sha bantu ukushilandwapo sana lelo ukwayanana nga nshi mu calo conse.”

Abana banakashi bamo balaba ifinakabupalu fya musoka na lintu fye bashilafyalwa. Maka maka mu fyalo fya ku Asia, banyina bamo balaponya amafumo umuli abana banakashi pantu batemwapo abana baume. Pa mulandu wa kutemwishapo abana baume ukucila abanakashi, ubukwebo bwa kupima amafumo pa kuti umwana akafyalwamo eshibikwe nabufula nga nshi. Icipatala cimo icipima amafumo ukumona nga umwana akafyalwamo mwanakashi nelyo mwaume casabankenye imilimo ya ciko pa kutubululo kuti cawamapo ukupoosa amadola 38 ilelo pa kuponya ifumo umuli umwana umwanakashi ukucila ukwisapoosa amadola 3,800 pa kumulipilila impango. Abantu balomfwila ukusabankanya kwa bukwebo ukwa musango yo. Mu kufwailisha kumo ukwacitilwe mu cipatala cimo icikalamba ica mu Asia casangilwe ukuti pa mafumo yonse ayo baponya, amaperesenti 95.5 ya bana abaali no kwisafyalwa abanakashi. Ukutemwapo abana abaume nakuseeka mu ncende shimo ishe sonde. Lintu uwali kale kacimfya mu cangalo ca nkonya aipushiwe ubwingi bwa bana afyalapo, ayaswike ukuti: “Umwaume umo na bacapusampunga 7.” Icitabo ca baUN ica Women and Violence catile “ukwalula imibele ne fyo abantu batontonkanya pa banakashi kukasenda imyaka iingi, kabili abengi basumino kuti, nakalimo pakapita inkulo imo, no kucilapo fye.”

Abana Abalekeleshiwe mu Mikulile

Takuli nangu umo uukatekwa ubusha nelyo ukupeelwe ncito ya lucu; ubusha no kushitisha abasha takwakasuminishiwe mu musango uuli onse.—Icipande 4.

Ubusha tabwapwa, bwapwa fye mu fyalembwa. Amabuteko yalisaina ifipangano ifingi ifyabinda ubusha. Nangu cibe fyo, ukulingana na Britain’s Anti-Slavery Society (Akabungwe ka Britain Akacincintila Ubusha), akaishibikwa nga kabungwe ka nsambu sha bantu akaakokwesha pa calo katile, “pali ndakai abasha nabafula ukucila kale lyonse.” Mu busha bwa muno nshiku musanshiwe ne misango yalekanalekana iya kutoba insambu sha bantu. Umusango umo uwa busha bwa muno nshiku waba kwingisha abana banono mu sha ncito.

Ica kumwenako cimo ica bulanda, mulumendo Derivan uwa ku South America. World Press Review, yashimika ukuti, ‘utuminwe twakwe twalibengaulwa pa mulandu wa kutunta ubukonge bwa myunga, uko bafumya ubushishi bwa kupangila bamateleshi. Incito abomba ya kufumya ubukonge mu cikuulwa babusungila no kubutwala kuli mashini uusala ubukonge uwaba amamita 90 ukufuma pali yo ncende. Pa kuti amaawala 12 ayo abomba ubushiku bumo yapwe, ninshi natunta tani umo uwa bukonge. Derivan atendeke ukubomba lintu ali ne myaka 5. Pali nomba ali ne myaka 11.’

International Labour Office itunganya ukuti abana amamilioni 250 aba myaka 5 ukufika kuli 14, balabomfiwa mu sha ncito ilelo, uyu uli mulalo ukalamba uwa babomfi bacaice abengafika mupepi ne mpendwa ya bantu bonse ababa mu Brazil na Mexico! Ubwingi bwa aba bana abalekeleshiwe mu mikulile babomba incito ya lucu mu mikoti, ukulatinta ifibokoshi fyaisulamo amalasha ya kwimba; bendo bulendo bwalepa mu matipa pa kuya mu kusombola ifya kulya; nelyo ukwinamina pali mashini ku kubila utusalu. Nangu fye twana utwa myaka itatu, ine, na isano, balatubika mu mabumba ku kubombe ncito ya kulima, ukubyala, ukusombola ukutula ku macaca mpaka akasuba kawa. Umwine wa mpanga umo atile, “Tatupoosa ndalama shingi pa kubomfya abana nge sho tupoosa pali batalakita kabili balabomba bwino ukucila ing’ombe.”

Ukusala no Kwalula uko Umo Apepa

Onse alikwate nsambu sha buntungwa bwa kuitontonkanishisha, ukuipingwila ne sha maipepele; muli ishi nsambu mwaba no buntungwa bwa kwalula uko umo apepa.—Icipande 18.

Pa October 16, 1997, General Assembly iya UN yapokelele “amashiwi pa lwa kufumyapo imisango yonse iya kunyanyantila imipepele.” Aya mashiwi, ayalembelwe na Abdelfattah Amor uubomba nga Special Rapporteur of the Commission on Human Rights (Kabebeta Waibela uwa Milandu Ikumine Insambu sha Bantu), yalandile pa kutoba insambu shaba mu Cipande 18 ukwatwalilila. Ilyo yalelanda pa fyalo fyapusanapusana, yaambwile imilandu iingi iya ‘kululunkanya, ifintiinya, ukucululushiwa, ukwikatwa, ukulindikwa mu tulokoni, ukubutaushiwa, no kwipayaululwa.’

E fyashimike na 1997 Human Rights Report, iyalembelwe na U.S. Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, yatile nangu fye fyalo ifyakwato buteko bwa maisosele pa myaka iingi “fyapingulapo ukucefyako ubuntungwa bwa tumabumba twa mipepele iyasuulwa, ukulatwita tonse ukuti ‘mipepele ya kusefya.’” Ukutontonkanya kwa musango yo kulasakamika sana. Intungulushi ya kabungwe ka Human Rights Without Frontiers akaba mu Brussels, Willy Fautré atile: “Ubuntungwa bwa fya mipepele cishibilo cimo icishaiwamina pa fishibilo fya kwishibilako ifyo ubuntungwa bwa bantu buli uko konse bekala.”

Ukuculila Incito ya Malipilo Yanono

Onse uubomba alikwate nsambu sha kufola indalama shalinga ishingalenga wena no lupwa lwakwe ukwikala bwino nga bantu ukwabulo kuseebana.—Icipande 23.

Ababomba incito ya kukome fisali mu Caribbean kuti bafola indalama amadola yatatu pa bushiku bumo, lelo umutengo wa kusonkele ng’anda ne fibombelo ubengisha mu nkongole ku bene ba mabala ya fisali ilyo fye bafola. Ukulundapo, babafolesesha mu maceke. Kabili apo ishitolo lyeka fye ilyabako mupepi lya kampani ka aya mabala, takuli kumbi uko ababomfi bengashita amafuta ya kwipikila, umupunga, na cilemba ukucila pali ili shitolo. Nangu cibe fyo, pa mulandu wa kuti ababomfi balasuminishiwa ukushita muli ili shitolo ukubomfya ama ceke, balabaputulamo indalama ishilingene na maperesenti 10 ukufika kuli 20 aya ndalama shili pali ceke. Mu kusabankanya kwa mulabasa wa pa cilimba, Bill O’Neill, umukalamba wa cibili uwa Lawyers Committee for Human Rights (Komiti wa Baloya Uutungilila Insambu sha Bantu), atile: “Pa mpela ya kusombola, ababomfi tabashalapo na ndalama nangu fye shimo pa numa ya kubombe ncito ya kukalifye numa pa nshita ntali. Tabashalapo fye nangu ni ngwee wa maka, kabili katwishi ne fyo ciba pa kuti bapusuke pali iyi nshita yonse.”

Bushe ni Bonse Balesakamanwa ne Fipatala?

Umuntu onse alikwate nsambu sha kwikala bwino pa kuti ubumi bwakwe no bwa lupwa lwakwe bwingawaminako, ukusanshako ne fya kulya, ifya kufwala, ing’anda no kundapwa ne cipatala.—Icipande 25.

Human Rights and Social Work ishimika ukuti, ‘Ricardo na Justina balimi ba mu Latin America abapiina abekala mu ncende iyataluka bakilomita 80 ukufuma ku musumba waba mupepi. Lintu umwana wabo umwanakashi Gemma alwele, bamutwele ku ka cipatala kanono akashili ka buteko akali mupepi, lelo pa mulandu wa kuti calimoneke fye ukuti Ricardo te kuti akumemo ukulipila indalama shalekabilwa, umubomfi wa cipatala alikene ukundapa umwana. Ubushiku bwakonkelepo, Justina akongwele indalama sha kwendela ku mwina mupalamano kabili aile na pa bulendo ubutali ubwa ku tauni. Ilyo Justina afikile ku cipatala cinono ica buteko ica mu tauni, bamwebele ukuti takuli mabeti ya kusendamapo abalwele aebelwe no kuti akabwele fye mailo ulucelo. Apo takwete balupwa muli ilyo itauni ne ndalama sha kulipilila umwa kusendama, ailelaala pe tebulo lya mu maliketi. Justina alyeseshe ukufukatila umwana ku kumusansamusha no kumucingilila, lelo tapali ifyabombele. Ilya ine nshita ya bushiku aka kanya ka Gemma kalifwile.’

Apapele calo conse, indalama shishaicepela umuntu umo pa bantu 4 aliilamo pa bushiku bumo ni dola umo (uwa U.S). Aba bantu bapita mu bwafya bumo bwine ubwabipisha ngo bwapitilemo Ricardo na Justina ubwa kuti: Ifipatala fya bantu e ko fyaba lelo fyalikoso mutengo, e lyo kabili nangu ifipatala fya buteko fyanakako umutengo tafyafula. Ku ca bulanda, nangu ca kuti abapiina ukucila pali bilioni umo abaaba mu calo conse balipeelwa ‘insambu sha kusakamanwa ne cipatala,’ ifipatala fyalikoso mutengo.

Umutande wa kutoba kwa nsambu sha bantu ukushaibipila utali. Kwabe minshipendwa ishaifulila iya macushi nga yo twashimika pa muulu. Te mulandu ne fyo utubungwe twa pa nsambu sha bantu tubombesha kabili te mulandu no kuipeelesha kwa makana ya bantu abalwila ishi nsambu no kufwilapo fye pa kuti bawamye imikalile ya baume, abanakashi, na bana mwi sonde lyonse, ukwenekela ukuti bonse bakakwata insambu sha bantu kwashala fye ciloto. Bushe abantu bonse bakabala abakwate nsambu? Cine cine bakakwata, lelo kufwile kwabako ukwaluka kumo intanshi. Icipande cikonkelepo calalanda pa kwaluka kubili pali uko.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 8]

Ukusuminishiwa na ba MgM Stiftung Menschen gegen Minen (www.mgm.org)

[Abatumtuminishe Ukubofya Ifikope Fili pe bula 9]

Icikope ca WHO/PAHO ica kwa J. Vizcarra

ICIKOPE CA UN 148051/J. P. Laffont—SYGMA