Insambu sha Bantu Shikabako mwi Sonde Lyonse!

LOYA wa nsambu sha bantu uwabelesha aipushiwe ukuti, “Cinshi cilenga ukutoba insambu sha bantu?” Ayaswike ati, “Bufunushi. Ukufunukila amapolitiki ne fyuma.” Kabili apantu ubufunushi bufuma mu muntontonkanya wa muntu, ukutoba insambu sha muntu kulangilila fye ifyo umuntontonkanya wa muntu waba. Cimbi icilenga kutemwisha icalo umo abamo. Amano ya buntunse aya kufwaya icalo umo abamo e co cibe pa ntanshi yalabalamuna ukutoba kwa nsambu sha bantu. Profesa umuDutch Jan Berkouwer uwa fye funde ne fya bunonshi atila, e co icikalenga fye ukuti insambu sha bantu shikabeko ‘ni lintu fye kwabako ubuteko bwa calo ubukaba na maka ya kulenga amafunde ukubomba.’

Mu mashiwi yambi, pa kuti mwi sonde lyonse mukabe insambu sha bantu, ifintu fibili fifwile ukucitika: ukwalula ukutontonkanya kwa bantu no buteko. Bushe cilimo ukupelulula ukwenekela ifi fintu ukucitika?

Imilandu Ibili iya Kufwaila Ukwaluka

Ilintu Ukusambilisha pa lwa Nsambu sha Bantu ukwa UN kuli mupepi no kufika ku myaka 50, umulimo wa kusambilisha uwa mu fyalo fyonse uushili wa buteko kale kale walitwalilila ukubomba bwino pa myaka iingi mu kwalula ukutontonkanya kwa minshipendwa ya bantu. Ica kuti, aba bantu nomba balacindika abantu banabo. Uyu mulimo uubombwa ne Nte sha kwa Yehova, ulecitwa mu fyalo ukucila pali 230. Cinshi calenga ukuti utunguluke?

Twilaba ukuti, uyu mulimo wa kusambilisha Baibolo uwa mwi sonde lyonse ulakusha ukumfwikisha kwa bantu pa lwa fyo insambu sha bantu shatendeke. Icalembwa ca Universal Declaration of Human Rights cisoso kuti umuntu alikwate nsambu pantu cibumbwa icipelulula kabili ica mibele isuma.

Umuntu afwile aafumishe iyi mibele ya kupelulula ne ya kampingu ku ntulo yasumbukisha. (Moneni umukululo uleti “Ukwafuma Insambu sha Bantu,” pe bula 13.) Ukwishiba iyi ntulo yasumbukisha, iya bulesa kumulenga ukuba no mulandu usuma uwa kucindikila abantu banenu. Lyene mulacindika bambi te pa mulandu fye wa kuti e fyo kampingu wenu alefwaya mucite lelo, icacilapo kucindama, ni pa mulandu wa kuti umucinshi no kutemwa mwakwata kuli Kabumba fimulenga ukucindika abo aabumba. Iyi milandu ibili yashimpwa pa mashiwi ya kwa Yesu Kristu ayatila: “Uletemwa sokulu Lesa ku mutima obe onse, na ku mweo obe onse, na ku kutontonkanya kobe konse” kabili “Uletemwo mubiyo nga we mwine.” (Mateo 22:37-39) Umuntu uucindika Kabumba umupwilapo takabale atoba insambu sha muntu munankwe pantu shaba cikwatwa icafuma kuli Lesa. Katoba wa nsambu sha bantu mupupu wa fikwatwa.

Amasomo Ayacitapo Fimo

Bushe uyu mulimo wa Nte sha kwa Yehova uwa kusambilisha Baibolo wafikapo shani mu kupwisha ukutoba insambu sha bantu? Inshila isuma twingasukilamo ico cipusho kumona ifyafuma muli uyu mulimo, pantu nga fintu Yesu asosele, “amano yapeelelwe nsambu ku fifumamo.”—Mateo 11:19.

Ifilembo fyaishibikwa bwino ifyaba pa cibumba ca United Nations Plaza mu New York City fibelengwo kuti: “Bakasuke abafule mpanga shabo shibe ifya kuliminako umushili, na mafumo yabo yabe ifya kutungwilako imiti; lukasuke uluko alubulo kusumbwilo lupanga ku luko, nangu kusambilila kabili ubulwi.” Ukupitila muli aya mashiwi yayambulwa mwi buuku lya Baibolo ilya kwa Esaya icipandwa 2, icikomo 4, UN ilanda pa lwa nshila yacilamo iya kucefeshamo ukutoba insambu sha bantu ukushaikulila, iyo nshila yaba kupwisha inkondo. Na kuba, inkondo ‘cintu icapusana ku nsambu sha bantu,’ e fyasosele ulupapulo lumo ulwa UN.

Umulimo wa Nte sha kwa Yehova wena walicila pa kulemba fye amashiwi ya kwa Esaya pa cibumba ce bwe. Uyu mulimo ulenga amashiwi ya kwa Esaya ukulembwa mu mitima ya bantu. (Linganyeniko AbaHebere 8:10.) Mu nshila nshi? Uyu mulimo ulafumyapo ifipindami fya mushobo ne mitundu kabili ulonaula ukutemwisha icalo ukupitila mu kusambilisha fintu Baibolo isosa pa lwa mushobo ukuti: Kwabako fye umushobo umo, uko e kuti umushobo wa bantunse. (Imilimo 17:26) Ababombako uyu mulimo balalundulula ukufwaisha kwa ‘kuba abapashanya Lesa,’ uo Baibolo itila: “[Wene] taba na kapaatulula ka bantu, lelo uwa mu luko lonse uwamutiina no kubombo kulungama asekelelwa kuli wene.”—Abena Efese 5:1; Imilimo 10:34, 35.

Icafuma muli uyu mulimo wa kusambilisha kwashimpwa pali Baibolo ca kuti, abantu abengi ilelo ‘tabasambilila kabili ubulwi.’ Balyalula umuntontonkanya wabo no mutima. Kabili uku kwaluka kuletwalilila. (Moneni umukululo uleti “Ukusambilisha Umutende,” pe bula 14.) Pali ndakai, ukucila pa bantu 1,000 ukwakanya pa bushiku bumo bumo, balapwisha bakosi ba kutendekelako abatungululwa ne Nte sha kwa Yehova no kuilunda kuli uyu mulalo wa mwi sonde lyonse uufwaisha umutende.

Bushe uku kwaluka kwa muntontonkanya no kupingulapo kwa kucindika insambu sha bantu ukukonkapo ukupitila mu kukaanalwako inkondo, kwashika shani? Kwalishika icine cine. Ku ca kumwenako: Inte balyeshiwe icabipisha lintu kwali Inkondo ya Calo iya Cibili, ukumona nampo nga cine cine balicindika insambu sha bantu, maka maka muli Germany wa buNazi. Kalemba wa lyashi lya kale Brian Dunn alembele muli (The Churches’ Response to the Holocaust) ukuti: “Inte sha kwa Yehova tashaleumfwana no buNazi. Icikalamba icalengele ukuti basuulwe ku baNazi kukaanaibimba mu mapolitiki. Ici calolele mu kuti takwali uwasumina nangu umo uwali no kukwata ifyanso. Muli History of Christianity, Paul Johnson atile: “Abengi balipingwililwe ukufwa . . . , nelyo ukutwalwa ku Dachau nelyo ku fikuulwa fya mashilu pa mulandu wa kukaana ubushilika.” Nalyo line, tabatelentenshiwe. Anna Pawełczyńska uwasambilila ifya bwikashi alondolwele balya baNte nga “akacishi kacepesha akatwalilila ukushipikisha mu kati ka calo ca ntulubundi.”

Elenganyeni fye fintu ukutoba insambu sha bantu kwingacepelako nga ca kuti abantu bonse ilelo bacitile cimo cine no ‘kukanasambilila kabili ubulwi’!

Ubuteko bwa Calo Conse—‘Bushe ca Kwelenganya fye’?

‘Ukwalula ukutontonkanya kwa bantu cintu cakosa, lelo ukupanga ubuteko bwa calo conse ca kwelenganya fye,’ e fyasosele umubomfi umo uwa UN. Kabili cine cine, apo ifyalo tafifwaya kupeela maka ya kuteka kuli UN, nelyo ku kabungwe akali konse, cashininkisha fye ukuti amashiwi ya uyu mubomfi wa UN ya cine. Nangu ni fyo, Profesa Berkouwer atile, abatila ubuteko bwa calo conse te kuti bubeko, “baliba no mulimo wa kutwebako inshila shimbi isha kupwishishamo amafya ya mu calo. Nangu ni fyo, takwaba inshila shimbi isha kupwishishamo amafya.” Uko e kuti inshila sha bantunse isha kupwishishamo amafya tashabako. Lelo kwalibako inshila ya kupwishishamo amafya iyacila pa bantunse. Ni nshila nshi iyo?

Filya fine Baibolo ilangilila ukuti Kabumba e watupanga no kufwaisha kwa nsambu sha bantu, e fyo na kabili itweba ukuti e ukaletako ubuteko bwa calo conse umo uku kufwaisha kukekushiwa. Ubu buteko bwa ku muulu tabumoneka lelo e ko bwaba. Na kuba, amamilioni ya bantu, nakalimo balapepela ubu buteko bwa calo conse mu kukanaishiba lintu balesosa mwi pepo lyaishibikwa nga Ipepo lya kwa Shikulu amashiwi ya kuti: “Ubufumu bwenu bwise. Ukufwaya kwenu kucitwe pano nse nga mu muulu.” (Mateo 6:10) Intungulushi yasontwa na Lesa iya bulya buteko bwa Bufumu ni Cilolo wa mutende, Yesu Kristu.—Esaya 9:6.

Ubu buteko bwa calo conse tabwakafilwe ukuletako icalo umwaba insambu sha bantu ishibelelela isha cine cine ukupitila mu kufumyapo inkondo ne fintu fimbi umupwilapo. Baibolo yasobele ati: “[Kabumba] aputulo bulwi ukufika ku mpela ya calo; ubuta abufuna, afuna ne fumo, amaceleta ayoca mu mulilo.”—Ilumbo 46:9.

Kushele imyaka inga ukuti ici cikacitike mu calo conse? Programu wa kusambilisha Baibolo uupayanishiwa ne Nte sha kwa Yehova alaasuka bwino ne ci cine cipusho. Tulemukoselesha ukubeleshanya no yu programu.a Nga mwalyangwako ku nsambu sha bantu, mukatemwa uyu programu.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 13]

Ukwafuma Insambu sha Bantu

Icipande 1 ica Universal Declaration of Human Rights cisoso kuti “abantunse bonse bafyalwa abantungwa kabili balilingana mu kucindama na mu nsambu.” E mulandu wine insambu sha bantu shalondolwelwa nge cikwatwa abafyashi bashiila abana, nga filya fine umumana utwalila amenshi abekala mu lulamba lwa uko. Ni kwi kwatendekele uyu mumana wa nsambu sha bantu?

Ukulingana na Universal Declaration, abantunse balikwate nsambu pantu “bafyalwa no kupelulula na kampingu.” Icitabo ca UN cilondolola ukuti: “Pa mulandu wa kuti umuntu cibumbwa ca mano kabili ica mibele isuma, alipusanako ne fibumbwa fimbi pe sonde e co kanshi akwatile nsambu shimo no buntungwa ifyo ifibumbwa fimbi fishakwata.” (utulembo tupindeme twesu.) E co, pa mulandu wa kuti abantu bafyalwa no kupelulula na kampingu e mulandu wine bakwatila insambu sha bantu. Nga ca kuti e fyo cili, uwabikileko ukupelulula na kampingu wa muntu e wabikako ne nsambu sha bantunse bakwe.

Kuli abo abalwila insambu sha bantu abasumina mu cisambilisho ca kusanguka, amashiwi ya kuti insambu sha bantu shalyampana ku kupelulula na kampingu yalabapelenganya. Icitabo icafwilisha ukusanguka ica Life Ascending cisumino kuti: “Ilyo tuipusha ifyo [ukusanguka] . . . kwali na maka ya kuletako imibele pamo nga ukutemwa ifyayemba ne cishinka, icililishi, ubuntungwa, ne cacilapo, ifyo ukwelenganya kwa matontonkanyo ya muntu kwakula, tulapapushiwa.” Kabili cine cine tufwile ukupapushiwa. Na kuba, ukutunganya ukuti ukupelulula na kampingu umuntu akwata fyafumine ku fikolwe fyapala inama ifishakwata kupelulula na kampingu cimo no kusoso kuti umumana ufuma mu cishima icakama.

Apantu ukupelulula na kampingu wa muntu tafingafuma ku bantu bapala inama, fifwile ukufuma ku ntulo yacilo buntunse. Bantunse fye e bakwate mibele iyaampana ne nsambu sha bantu, uko e kuti imibele ya kupelulula na kampingu, pantu ukupusanako ne nama, abantunse babumbilwe mu “cata,” ca kwa Lesa, e filondolola Baibolo. (Ukutendeka 1:27) E co, nga fintu icitabo ca Human Rights—Essays on Justification and Applications cisosa, icasuko calungama ku cipusho ca pa mulandu abantu bakwatila insambu sha pa mibele isuma ca kuti “bafyalwa abakatama nelyo abacindama nelyo baba . . . bana ba kwa Lesa.”

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 14]

Ukusambilisha Umutende

Papite myaka inono, ilyo inkondo yaakanikenye abena Balkan, Branko aali mushilika walelonda icipatala cinono mu citungu ca Croatia mu Bosnia.* Kulya kwali dokota uwalesambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova, kabili inshita ya bushiku ashimikile Branko ifyo asambilile muli ili sambililo. Ifyo Branko aumfwile fyamulengele ukuleka ukubomfya ifyanso. Ilyo papitile nshita, abe nakuukila ku calo cimbi ica ku Bulaya, Branko asangilwe ku kulongana kwa Nte sha kwa Yehova, uko ailekumanya Slobodan.

Slobodan na o afumine ku Bosnia. Na o alilwileko inkondo kwati fintu Branko alwileko, lelo bonse aba bali mu nkambi shalelwishanya. Slobodan aaleafwilisha abena Serbia ukulwisha abena Croatia. Pa nshita aba babili baishilekumana, ninshi Slobodan alisanguka Inte ya kwa Yehova, kabili aipeeleshe ukulasambilila Baibolo na Branko, uwali kale umulwani wakwe. Ilyo isambililo lyalelunduluka, ukutemwa Branko atemenwe Kabumba, Yehova, kwalikulile. Tapakokwele apingwilepo no kusanguka umo uwa Nte sha kwa Yehova.b

Na Slobodan wine aishileba Inte ukupitila mu kwaafwa kwa wali umulwani wakwe akale. Cacitike shani? Kwena, ilyo Slobodan afumine mu ncende yalimo inkondo mu Bosnia, alitandalilwe na Mujo, uyo na o uwafumine ku Bosnia lelo uwakuliile mu mipepele yapusene ku ya kwa Slobodan. Apa ninshi Mujo aliba ni umo uwa Nte sha kwa Yehova. Nangu kale bashaleumfwana, lintu Mujo alombele ukulasambilila nankwe Baibolo, Slobodan alisumine, na pa numa aishileba umo uwa Nte sha kwa Yehova.

Cinshi calengele aba baume ukucimfya impatila ya mushobo iyo bakuliilemo no kwisaba ifibusa? Balundulwile ukutemwa Yehova ukupitila mwi sambililo lyabo ilya Baibolo. Lyene, baliitemenwe ‘ukusambilishiwa kuli Lesa ukutemwana.’ (1 Abena Tesalonika 4:9) Nga fintu profesa Wojciech Modzelewski alandilepo pa Nte sha kwa Yehova nge bumba, “icikalamba icalenga bakwate imibele ya mutende ca kuti balomfwila ifishinte fya mu Baibolo pali ino ine nshita.”

[Amafutunoti]

Branko alitemenwe lintu aishileishiba ukuti ulya dokota uwalandile kuli wene pa kubala na o aishileba Inte ya kwa Yehova.

[Ifikope pe bula 11]

Ukwalula ubuteko no kutontonkanya kwa bantu, bushe kukabala akucitika?

[Abatusuminishe]

Icikope ca ba U.S ica National Archives

[Ifikope pe bula 12, 13]

Ukusambilila kwashimpwa pali Baibolo kulealula ukutontonkanya kwa bantu ku busuma