Ukumwene Fintu Ukufuma pa Ntunti Yalenga 29

LINTU mwafuma mu cikwepe pa ntunti yalenga 29 mu cikuulwa ca United Nations mu New York City, paliba akapampa ake langi lya bulu akatungulula ku Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR). Ili ofesi lya fya kulundulula ukumfwana e ofesi likalamba ilya maofesi ya OHCHR ayaba mu Geneva, ku Switzerland, apo imilimo yonse iya ba UN iikumine insambu sha bantu ibombelwa. Ilintu Mary Robinson, High Commissioner for Human Rights, e wangalila iofesi lya OHCHR mu Geneva, umukalamba we ofesi lya ku New York mwina Greece Elsa Stamatopoulou. Ku kutendeka kwa uno mwaka, Mama Stamatopoulou apokelele umo uulemba Loleni! na maboko yabili kabili alandile pa fyabombwa pa lwa nsambu sha bantu mu myaka 50 iyapitapo. Fimo ifyo balanshenyepo ni fi.

Icipusho: Kulunduluka nshi muletontonkanya ukwacitwa mu kutwala pa ntanshi insambu sha bantu?

Icasuko: Nalamweba ifya kumwenako fitatu ifya kulunduluka: Ica kubalilapo, imyaka 50 iyapitapo, imfundo ya nsambu sha bantu tayalelandwapo mu milandu ifyalo fyonse fyalelanshanyapo; ilelo yaba fye konse kabili kuti yabomfiwa. Amabuteko ayashabalile ayomfwapo nangu cimo pa lwa nsambu sha bantu mu myaka iingi iyapitapo, nomba yalelandapo. Ica bubili, pali ino nshita twalikwata umutande wa mafunde, nelyo icitabo ca mafunde, umwaba ifipangano fyalekanalekana ifilondolola bwino bwino umulimo amabuteko yalingile ukubombela abantu babo. [Moneni umukululo uleti: “The International Bill of Human Rights,” pe bula 7.] Kwali ukubombesha ukwasendele imyaka iingi pa kuti aya mafunde yapangwe. Tulayumfwa icilumba nga nshi pali aya mafunde. Ica kumwenako ca butatu ca kuti abantu abengi baliibimba mu tubungwe twa pa fya nsambu sha bantu ukucila kale kabili balalondolola bwino ifyo baishiba pa milandu ikumine insambu sha bantu.

Icipusho: Mafya nshi yabako?

Icasuko: Pa numa yakubomba na ba UN mu fya milandu ya nsambu sha bantu pa myaka 17, kwena, nalikutuluka, ukuti tulakumanya amafya ya kupelenganya. Ubwafya bwakulishapo bwa kuti amabuteko ilingi line yamwena insambu sha bantu mu fya mapolitiki ukucila ukushimona ngo mulandu uwa pa fya kwafwilisha abantu. Pa mulandu fye wa kutiina ifya mapolitiki pambi te kuti baitemenwe ukukonka ifipangano fya pa nsambu sha bantu. Ilyo cabe fyo, ifipangano fya pa nsambu sha bantu tafibomba. Ubwafya bumbi bwa kuti UN yalifilwa ukucincintila ukutobe nsambu sha bantu ukushaibipila ukucitwa mu fyalo pamo nge caleitwa kale Yugoslavia, Rwanda no kutoba kwa nsambu sha bantu ukulecitika pali ndakai, mu Algeria. Ukufilwa ukucincintila ukwipayaulula ukwacitike muli ifi fyalo kwali kufilwa kushaibipila uko UN yafililwe. Imibombele ya kutungilila insambu sha bantu e ko yaba, lelo kufwile kwabako abakuleka ibombe. Ni bani bengacite co? Nga ca kuti ifyalo ifingafwilisha tafyakamwenemo nangu cimo mu kucite fyo, filafilwa ukuipamfya pamo nga amabuteko ku kucincintila ukutoba insambu sha bantu.

Icipusho: Kuti mwatila ku ntanshi cikaba shani?

Icasuko: Ndemona ukuti icili mu nshila iiletungulula bonse ku kukwata insambu sha bantu cintiinya ne subilo. Icinsakamika cintiinya ca kuti ubukwebo buli fye mu fyalo fyonse, ne ci cilengele ukuti amakampani yakalamba yaleisula utwampani twabo mu fyalo umo bafolesha ababomfi indalama ishinono. Nga twatemwa, pali nomba, kuti twapeela amabuteko umulandu wa kutoba insambu sha bantu kabili kuti twabakalabansha. Lelo apo aba makwebo e bapeelwa amaka ayengi mu fipangano fya bukwebo bwa pa kati ka fyalo ukucila amabuteko, nani twingapeela umulandu wa kutoba ifi fipangano? Apo te fwe twangalila ifya bukwebo, utubungwe pamo nga UN utwapangwa ne fyalo ifingi tatukwata amaka ya kucitapo cimo. Nga ni pa nsambu sha bantu, aya maka ya kucitapo fimo yalicepelela fye. Nomba icilekabilwa kubimbamo aba fya makwebo mu milandu ya fya nsambu sha bantu.

Icipusho: Ni shani pa lwe subilo mwacilandapo?

Icasuko: Lisubilo lya pa fya kulundulula ulutambi lwa nsambu sha bantu aba mu calo conse. Nalosha mu kuti ukupitila mu masomo tufwile ukulenga abantu ukwishiba ukuti kwalibako insambu sha bantu. Kwena, uyu mulimo wakakata nga nshi pantu ulekabila ukwalula imitontonkanishishe ya bantu. E mulandu wine, imyaka 10 iyapitapo, UN yatendeke umulimo wa mu calo conse uwa kusabankanya ifyebo ku cintubwingi, ukubasambilisha pa lwa nsambu shabo no kusambilisha ifyalo pa lwa milimo fikwete. Ukulundapo, UN yasalapo umwaka wa 1995 ukufika ku mwaka wa 2004 nge “Myaka 10 iya Kusambilishamo Insambu sha Bantu.” Nakalimo, amasomo kuti yaalula amano ne mitima ya bantu. Ici kuti caumfwika kwati lyashi fye lisuma, lelo pa fya masomo ya nsambu sha bantu, fyena nalicetekelamo nga nshi. Ndesubila ifyalo fyonse fikapokelela ulu lutambi lwa nsambu sha bantu mu mikalile yabo iya mu mwanda wa myaka uuleisa.

[Akabokoshi pe bula 7]

Amafunde ya Fyalo Fyonse aya Nsambu sha Bantu

Pa mbali ya calembwa ca Universal Declaration of Human Rights, kwalibako na International Bill of Human Rights (Amafunde ya Fyalo Fyonse aya Nsambu sha Bantu.) Bushe ifi fyayampana shani?

Kwena, nga mwingapashanya International Bill of Human Rights ku citabo ca fipandwa 5, ninshi Universal Declaration kuti yapashanishiwa ku cipandwa 1. Ifipandwa 2 na 3 ni International Covenant on Civil and Political Rights (Icipangano ca Fyalo Fyonse ica Nsambu sha Bekala Calo ne sha fya Mapolitiki) e lyo na International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (Icipangano ca Fyalo Fyonse ica Nsambu sha fya Bunonshi, Imikalile ne Ntambi). Kabili ifipandwa 4 na 5 cimo cimo fyakwatamo amafunde ayashili ya kupatikisha.

Ilintu ifyaba muli Universal Declaration fimonwa nge mibele isuma iilanda pa fintu ifyo ifyalo filekabila ukucita, ifi fyalembwa fyalundwako fine fyaba mafunde, yalanda pa fyo ifyalo fifwile ukucita. Nangu line ukulembe fi fyalembwa kwatendeke mu 1949, palipitile imyake ingi pa kuti fitendeke ukubomba. Ilelo, ifi fyalembwa 4, ukusanshako Universal Declaration e fyapanga amafunde ya International Bill of Human Rights.

Ukulunda pali iyi International Bill, UN yalisuminisha ifipangano fimbi ukucila pali 80 ifya pa nsambu sha bantu. Incenshi imo mu fya nsambu sha bantu yalandilepo kuti, “Kanshi cilubo ukutontonkanya ukuti ifipangano fya pa nsambu sha bantu ifyaba muli International Bill e fyacindamisha. Ku ca kumwenako, Convention on the Rights of the Child iya mu 1990 e calembwa ca UN icacilishapo ukusuminishiwa kabili e caba mu fyalo ifingi, lelo muli International Bill tacabamo. Ico ishina lya kuti ‘International Bill of Human Rights’ lyapangilwe maka maka ni pa kuti lisabankanishiwe, te pa kuti libe imfundo ya mucinshi. Nga fintu mumwene, lyaba lishina lya kucebusha.”a

[Futunoti]

[Icikope pe bula 3]

Elsa Stamatopoulou

[Abatusuminishe]

Icikope ca ba UN/DPI ica kwa J. Isaac