Akubulaba Impunda, Ala Mwandini Nga Tulacula!

UULEMBA LOLENI! MU ETHIOPIA

MU ADDIS ABBABA, umusumba ukalamba uwa mu Ethiopia, icalo calenga 16 ku bantu ubwingi, impunda shalibomfiwa sana pa nshita ntali ku kwendelapo no kusendelapo ifintu. Banamutekenya abengi balibelesha no kwensha mu musebo umuli impunda. Kabili balishiba no kuti impunda, tashiluba uko shileya, nga shaima mpaka shiyefika. Nangu ca kutila impunda tashitiina bamotoka nangu bafule shani pa musebo, ifipe shisenda fiba ifikalamba sana ica kutila, kuti fyaleta no busanso. E lyo impunda shine ishi, tashilolesha na ku numa. E co nga tamulefwaya ukupunka mu malasha shisendele, nelyo citindi atemwa icili conse ico shisendele, kano ni mwe muletaluka mu musebo!

Impunda mu Ethiopia shafika nalimo amamilioni yasano. Nga kwakanya pa bantu baba mu Ethiopia, ninshi abantu 12 kuti bakwata impunda imo. Abena Ethiopia abengi bekala mu mpili isho imikonko yapatukanya. Muli ici calo mwaliba utumana utwingi utwayakanya ififulo fyabela ukwabatama. Nga kukuula amalalo nelyo imisebo ya kuya kuli iyi mishi ya bantu, ubuteko kuti bwapoosa indalama ishingi. E ico ni mpunda fye, e shingapita monse umu umwayafya ifi tashinaka bwangu.

Mu Ethiopia impunda kuti shayenda inshita yonse mu mwaka. Nga nakutalala, nangu nakukabisha, kabili kuti shaenda na mu mpili. Shilenda umwasuluka, mu tushila twa tondo, mu mbali ya mumana umwabe nsakalabwe, mu matipa e lyo no mwaimbauka. Impunda kuti yaya uko kabalwe nelyo ingamali ishingafika. Abantu abengi babomfya sana impunda ku kusenda ifipe, maka maka mu misumba umo bamotoka bashifika pa mayanda ayengi.

Impunda kuti shayenda na mulya umwayafya ukwalukila ku lubali lumbi, mu tushila utunono utwashala pa kati ka fibumba fyacingilila amayanda. Tashikabila amatayala kabili shilenda no mwatelela ukwabula ubwafya. Shilasenda ifipe fyalekanalekana no kufitwala ukuli konse. Nga kwaba imyotoka iingi pa musebo, banamutekenya abengi balafulwa pa kubashingilisha kabili bekalila fye ukulalisha bawuta, lelo impunda shena shipita fye bwino. Takuli kapokola uwingalipilisha impunda nga yaingilila mu musebo no kulola ukufumina imyotoka. Kabili kuti yaiminina apali ponse apo ilefwaya. Impunda imo kuti yashitwa pali K190,000, lelo nga kulinganya ne ndalama shilipilwa ku kunina imyotoka, umutengo wa mpunda wacepesha.

Ifyo Impunda Shibomba mu Musumba Ukalamba

Impunda amakana ayengi, shilaya ulucelo mu musumba wa Addis Ababa umwaba abantu ukucila pali 3,000,000. Shenda amakilomita napamo 25 pa kufika muli uyu musumba. Pali Citatu na pa Cibelushi e lyo impunda shiya sana ku musumba, pantu e nshiku kuba ukushitisha kulya. Ulwendo nakalimo kuti lwasenda amaawala yatatu. E ico bema ku macaca. Limo limo abene ba mpunda bendela pamo nasho, nomba ilingi line baba ku numa ya shiko balekumpauka pa kuti fye bashisange.

Impunda shisenda amasaka ya mataba nelyo ing’ano, umusalu, inkuni, sementi na malasha na matalamu ya saladi ne fibokoshi fya mabotolo ya bwalwa na ya fya kunwa ifyatalala. Impunda shimo shilasenda ifipe ififina amakilogramu 90 no ukucilapo. Ifimuti ifitali pamo nge nsengu nelyo imilando ya mulemu balafikakila ku mpunda e lyo shilefikululula pa musebo. Nakalimo cimo ico mwingatemwa ukutamba, kumona impunda naisenda imyanshi ya cani iitali ica kuti ne mpunda ine tailemoneka.

Nga shileya ku maliketi ulucelo ninshi nashisenda ifi fipe fyafina, shiya shilebutuka. Nga bashitisha ifipe impunda shacisenda pa kuya, pa kubwela pena shiya shileenda panono panono, no kwiminina mu mbali ya musebo shalyako icani. Kulabako inshiku ilyo impunda shishiya ku maliketi, na lyo line pa ng’anda shilabomba umulimo wa kutapa amenshi no kutebe nkuni. Limo balashimisha abantu impunda bashibomfyako e lyo balipila. Bamo balakwata impunda ishingi isho basambilisha ukusenda ifipe pa kuti balelipilisha abalefwaya ukushibomfya. Mu ncende shimo impunda bashikulikila ku cikocikala. Limo bakulikila shibili ku cikocikala icikalamba e lyo shalacitinta.

Shalinga Ukushisunga Bwino

Tapaba umulimo ukalamba pa kushisakamana. Nga fya kulya, ishine shilaifwaila kabili shilya icili conse. Umwine wa mpunda nga aleshisunga bwino shilamumfwila sana. Nga kushilinganya kuli kabalwe, impunda shacilapo ukucenjela. Impunda na kabili tashiluba umo shapita. Kuti shaya sheka mu kutapa amenshi apaba intamfu ukucila pa makilomita 8 cikulu fye kuli umuntu uwa kushikakila icipe uko shafuma no wa kushituula uko shileya. Limo balashikakila ne nyenjele mu mukoshi pa kuti abekalila mu mbali ya musebo shipitamo baumfwa nga shafika no kwisapoka ifipe shiletele.

Nangu ca kutila impunda shilabombesha, tashilekapo fye nga ca kutila ifipe shisendele fyakula sana, e lyo nangu shilefwaya ukutuusha. Kanshi nga ca kuti icipe cakulisha, nelyo nga tacikele bwino calenga yalaumfwa ubukali, atemwa nga ilefwaya ukutuusha, ilala fye pa nshi. Nga yacite fyo, umwine wa mpunda nga teshibe icalenga kuti alashikalipila no kushilupaula. Nalimo mwaibukisha ilyashi lya mu Baibolo ililanda pa ca musango yu, icacitike kale.—Impendwa 22:20-31.

Kanshi abene ba mpunda balingile ukushisakamana no kushisunga bwino. Cilabipa sana nga ca kuti icipe tacikakilwe bwino, cileselasela ica kuti calenga impunda yawila mu cilindi no kuifuna ukulu. Ifilonda, utushishi tuleta amalwele, ukufimba amolu, akalaso, na mafya yambi yalenga ishi nama shanakuka nangu shakosa. Ici calenga baisula kiliniki ya mpunda mu Debre Zeyit, mupepi no musumba wa Addis Ababa. Mwaliba amakopyuta, imiputule ya kundapilamo, imyotoka ya kusendelamo impunda ishilwele, no mwakulepwila ishi shine impunda nga shalwala. E co mu 2002, kwali impunda nalimo 40,000 isho baundepe.

Ilyo icikolwe Abrahamu aleya ku lupili lwa Moria aninine pa mpunda yakwe no kupita mu mpili. (Ukutendeka 22:3) Abena Israele balebomfya sana impunda mu mikalile yabo. Nelyo fye ni Yesu Kristu ilyo aingile mu Yerusalemu aninine pa mpunda.—Mateo 21:1-9.

Na mu Ethiopia kale batendeke ukubomfya impunda. Lelo, na muno nshiku shicili shalicindama ku bantu. Ifimbayambaya na bamotoka filaaluka mu kupita kwa nshita, lelo impunda yena iba fye cimo cine. Kanshi ilingile ukusungwa bwino.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 26]

‘The Donkey Sanctuary’, Sidmouth, Devon, UK