Kuti Mwacefyanyako Icilafi!

“Ukwibukisha ifintu kulalenga ubumi bwesu ukuwama. Nga tatuleibukisha kuti caba kwati tuletendeka ubumi bwesu cipya cipya cila bushiku kabili te kuti tuishibe na fwe bene. Ificitika cila bushiku te kuti fileampana ne fyacitike kale e lyo ne fikacitika ku ntanshi; teti tulesambililako ku fya kale kabili teti tule-enekela ifya ku ntanshi.”—e fisosa ulupapulo ulutila “MYSTERIES OF THE MIND.”

MULANDU nshi ifyuni fimo fibukishisha apo fyasungila inseke sha kulya nangu papita imyeshi iingi, kabili mulandu nshi ifyuni fimbi fibukishisha apo fyashikile utulyo, lelo fwe bantu tulaba na po twacibika amakii nangu liawala limo fye lyapitapo? Ca cine, fwe bengi tulailishanya ukuti twalikwata icilafi. Lelo, bongobongo ya muntu, nangu ca kutila tayapwililika, kuti yasambilila ifintu ifingi no kufibukisha. Icikalamba icingatwafwa, kulaibomfya sana.

Bongobongo Yalikwata Sana Amaka

Bongobongo ya muntu yafina amakilogramu 1.4 kabili ubukulu kuti yaba nge orenji, nomba yalikwata insandensande ishingi nga nshi, mupepi na mabilyoni 100 ishasuntikana bwino sana. Ulusandesande lumo fye kuti lwasuntinkana ku nsandensande shimbi 100,000. Uku kusuntinkana e kwalenga bongobongo ilebombela pa fyebo ifingi nga nshi no kufisunga. Nomba icikosako fye ku muntu, kwibukisha ifyebo ilyo alefifwaya. Abantu bamo tabakwata icilafi, bamo pali aba tabaafika na patali ku sukulu.

Ku ca kumwenako, ku West Africa, kwaliba abantu bamo abashaishiba ukubelenga nangu ukulemba lelo abalanda ku mutwe amashina ayengi aya fikolwe fyabo fyonse. Aba bantu e bayafwile ba Haley Alex, abena America abalemba amabuuku. Babafwile ukusanga inkulo 6 umwatuntuka ulupwa lwabo mu Gambia. Na kuba balibapelelepo ne cilambu icikalamba pe buuku balembele pa ntuntuko ya lupwa lwabo. Ba Haley batile: “Ndetasha nga nshi aba bena Africa abangafwile ukwishiba ifikolwe fyandi. Kanshi e co balandila ukuti umo pali aba bantu abebukisha amashina ayengi nga afwa, ciba kwati laibrare umwaba amabuuku ayengi yapya yalokota.”

Na kabili, moneni ifyo cali kuli Arturo Toscanini, umwina Italy uwalumbuka sana uwaleimbisha inyimbo. Uyu muntu, inshita aishibikwe ukuti alishiba ukwimbisha inyimbo, aali fye ne myaka 19 kabili bamwitile ukuti apyane uwaleimbisha inyimbo uushalipo ubo bushiku. Nangu ca kutila talemwenesha sana, alitungulwile no kwimba inyimbo shonse pa ciila isho asungile fye ku mutwe!

Nalimo ifya musango yu kuti fyatupapusha. Lelo, abantu abengi balikwata amaka ya kwibukisha ifintu ifingi ukucila ne fyo abene bamona. Bushe kuti mwatemwa ukucefyanyako icilafi?

Ifingamwafwa Ukulaibukisha

Pa kwibukisha ifintu, ificitika fyaba fitatu: ukwingisha ifyebo muli bongobongo, ukufisunga, no kufibukisha ilyo tulefifwaya. Bongobongo ilengisha ifyebo nga yafishiba. Ifi fyebo lyena filasungwa pa kuti tukafibukishe ilyo tukafifwaya. Cimo pali ifi fitatu nga tacibombele bwino, umuntu teti ebukisha ifintu.

Ukwibukisha kwaba apengi. Kwaba ukwibukisha ukwa-ampana ne fyo tumona, ukununsha, no kwikata. Kabili kwaba no kwibukisha kwa pa nshita iinono. Muli uku kwibukisha, ifyebo filasungwa muli bongobongo pa nshita inono. E kulenga tulesansha ifipendo mu mutwe fye no kulaibukisha amanambala ya foni ayatali ilyo tuletuma foni, kabili e kulenga tuleibukishako amashiwi yabalilepo muli sentensi uku ninshi tulebelenga nelyo ukukutika amashiwi yakonkelepo muli sentensi imo ine. Lelo nge fyo bonse twaishiba, ukwibukisha ifintu pa nshita fye inono te lyonse kutwafwa.

Kwaba no kwibukisha ifintu pa nshita iikalamba. Nga mulefwaya ukusunga ifyebo pa nshita iikalamba nga nshi, fifwile ukusungwa mu musango wa kuti mwalafibukisha lyonse. Kuti mwafisunga shani? Twalalanda pali fimo ifingamwafwa.

◼ Mulefwaisha ukwishiba Mulefwaisha ukwishiba ifyo mulesambilila, kabili muleicinkulako umulandu mulesambililila. Ukulingana ne fyo na mwe bene mwaishiba, kulaba ukwibukisha ifintu nga ca kuti mwabikako amano ilyo mulesambilila. Ici kuti cayafwa sana na balesambilila Baibolo. Nga ca kuti uulesambilila Baibolo ali no buyo bwa kuba cibusa wa kwa Lesa e lyo no kusambilishako bambi pali Lesa, kuti cileanguka ukulaibukisha ifyo alesambilila.—Amapinda 7:3; 2 Timote 3:16.

◼ Mulebikako amano Icitabo citila Mysteries of the Mind cilanda ukuti, “icilenga abengi ukufilwa ukwibukisha ifintu, kukanabika amano ku fyo balesambilila.” Cinshi cingamwafwa ukulabikako amano? Mulefwaisha ukwishiba, kabili limo kuti mulelembako ne fyebo fimo. Ukulemba kusuma pantu kulenga umuntu ukukutikisha no kwisapituluka mu fyebo inshita imbi.

◼ Mulekutikisha Nga ca kuti tamufyumfwile ifyo mulesambilila nelyo icishinka cimo, te kuti limbi mufibukishe. Ifishinka nga fyaumfwika, kuti mwaishiba bwino bwino icilelandwapo. Ku ca kumwenako, uulesambilila bumakanika nga aumfwikisha ifyo injini ibomba, akalaibukisha ifingi pali injini.

◼ Mulefitantika Mulesobolola ifintu pa kuti ifipalene fyaba pamo. Ku ca kumwenako, kuti twaibukisha bwangu ifyo tulefwaya ukuya mu kushita nga ca kuti twafisobolola, twabika ifya namanama fyeka, imisalu yeka, ne fisabo na fyo fyeka. Na kabili, mwibika ifintu ifingi mu ciputulwa cimo na cimo, bikenimo fye napamo ifili 5 ukufika kuli 7. Amanambala ya foni ilingi line yakanishiwa pabili pa kuti cileanguka ukuyebukisha. Ica kulekelesha ico mwingacita, kutantika ifintu mu nshila iingamwangukila ukufibukisha.

◼ Ukulanda mu kupongomoka Ku ca kumwenako, ilyo mwasambilila ishiwi limo nelyo ayengi aya mu lulimi lumbi, bongobongo wenu ikayasunga nga muleyalanda mu kupongomoka. Mu nshila nshi? Intanshi, ukulanda mu kupongomoka ishiwi mulefwaya ukwibukisha kulenga mwabikako amano ilyo mulecite co. Ica bubili, uulemusambilisha kuti amulungika ilyo line mwalufyanya. Ica butatu ca kuti, ukukutika ku fyo mwe bene mulelanda, kuti kwalenga ne filundwa fimbi ifya bongobongo ukubombesha.

◼ Mule-elenganya Mule-elenganya ifyo mulefwaya ukwibukisha. Na kabili nga mulefwaya kuti mwalenga icintu nelyo ukucishila pe pepala. Filya fine ukulanda mu kupongomoka kulenga ifilundwa fimbi ifya bongobongo ukubombesha, e fyo no kwelenganya kucita. Kanshi ukutontonkanyapo pa cintu no kucilanda kulalenga sana bongobongo ukucisunga.

◼ Ukulinganya Nga mulesambilila ifipya, filinganyeni ku fyo mwaishiba kale. Nga mulefilinganya ku fyo mwaishiba kale, cikanguka ukufisunga no kufibukisha. Ku ca kumwenako, pa kwibukisha ishina lya muntu, kuti cawama mwa-ampanya ilyo ishina kuli fimo pali uyo muntu, napamo ifyo amoneka nelyo ifintu fye fimbi ifyaibela ifingamwafwa ukulibukisha. Nga mwa-ampanya icintu ku cingasekesha abantu, cilanguka ukucibukisha. Mu kwipifya kuti twatila, tulingile ukutontonkanya pa bantu e lyo na pa fyo tulefwaya ukwibukisha pali bena.

Icitabo ca kuti Searching for Memory cilanda ati: “Nga tatuletontonkanyapo pa fintu kabili tatulefitantika bwino, kabili nga tatubika amano ku ficitika pa calo ne ficitika mu bumi bwesu, te kuti tuleibukisha sana ifya kale ne fyo twacita pa calo.”

◼ Ukufilandapo Lekeni ifyebo fingile mu mutima wenu nga filya amenshi panono panono yengila mu mushili. Cimo icingamwafwa sana, kupituluka mu fyo musambilile, nalimo ukwebako umuntu umbi. Nga kwali ifisuma fimo ifyamucitikile nelyo mwalibelengele fimo mu Baibolo nangu mu mpapulo shilanda pali Baibolo ifyo mwatemenwe, shimikileniko bambi. Nga mulecita ifi, mukalacefyanyako icilafi na bo muleshimikila bakalakoseleshiwa. E mulandu wine abengi balandila ukuti, ukupituluka mu fyebo kulaafwa sana abantu ukufibukisha.

Ukusungila Ifyebo Kulaafwa

Kale sana, mu Grisi na mu Roma, mwali abantu abalelanda amalyashi ayatali ayo balesungila fye ku mutwe. Bushe balecita shani ifyo? Balesungila ifyebo fimo ku mutwe ifyalebafwa ukwibukisha amashiwi. Ukucite fi kulaafwa bongobongo ukusunga ifyebo pa nshita iitali e lyo no kufibukisha ilyo tulefifwaya.

Pa kuti basungile ifyebo fimo ku mutwe ifya kubafwa ukwibukisha fimbi, abena Grisi ba ku kale balebomfya inshila ya kupalanya icintu cimo ku cibiye iyo Simonides umuGriki umo ifi uwa ku Ceos alandilepo pa kubala mu mwaka wa 477 B.C.E. Muli iyi nshila mwaba filya fitatu tulandilepo, e kutila ukutantika bwino, ukwelenganya, no kulinganya ifyo mulefwaya ukwibukisha ku fyo mwaishiba kale, pamo nga icishibilo nelyo icipe icaba mu muputule atemwa mu ng’anda. Ababomfya iyi nshila balinganya ifyebo balefwaya ukulaibukisha ku fintu fimo nelyo ku fishibilo fimo. Nga balefwaya ukwibukisha ifyebo, batontonkanya fye pa fintu ifyo bamona lyonse.—Moneni akabokoshi kaleti “Ukwampanya Ifintu.”

Nomba line kwali ukufwailisha icafwa balya abebukisha sana ifintu abacimfya abanabo mu kucimfyanya kwa cila mwaka ukwa calo conse. Casangilwe ukuti, icilenga bamo ukucimfya te kukwata amano yaibela. Abengi abali muli uku kucimfyanya, bakalamba aba myaka 40 na 50. Nomba cinshi calengele bacimfye? Abengi batile ni co balasungila ifyebo ifipi ifibaafwa ukulaibukisha ifintu.

Bushe mulefwaya ukulaibukisha amashiwi yamo? Inshila imo iisuma iyo mwingakonka ya kubuula icilembo cimo na cimo ica kutendekelapo no kupanga ishiwi limo ilya kumwafwa ukwibukisha. Abena America abengi pa kwibukisha amashina ya fibemba ifikalamba fisano ifyaba muli ici calo, e kutila Huron, Ontario, Michigan, Erie, na Superior babula ifilembo fya kubalilapo ifya aya mashina, ne fi ni H, O, M, E, na S no kupanga ishiwi lya kuti “HOMES.” Kwaba inshila na imbi iyapala iyi, iyo abaHebere ba ku kale abengi balebomfya sana. Ku ca kumwenako, mu malumbo ayengi ishiwi iliba pa muulu wa cikomo nelyo ifikomo ifingi, litendekela ne cilembo ukulingana no mwakonkanina ifilembo muli alufabeti ya mu ciHebere. (Moneni Amalumbo 25, 34, 37, 111, 112, na 119.) Iyi nshila e yalengele bakemba ukulaibukisha ifikomo fyonse 176 ifyaba mu Amalumbo 119!

Nga fintu mwamona, kuti mwacefyanyako icilafi. Ukulingana ne fyo abasambilila basanga, bongobongo yaba nge micincili. Nga ca kuti tuleibomfya sana, e lyo ikwatisha amaka ya kwibukisha, nangu twingakota te kuti tulelaba sana.

[Akabokoshi pe bula 19]

NA FIMBI IFYO MWINGACITA

◼ Ukusambililako imilimo imo, ululimi lupya, nelyo ukusambilila ukulisha icilimba ca nsale, kuti kwamwafwa ukukanaba ne cilafi

◼ Mulebika amano ku fintu ifyacindamisha.

◼ Sambilileni ukusungila ifyebo fimo ifingamwafwa ukwibukisha ifintu

◼ Mulenwa amenshi ayengi. Amenshi nga yacepa mu mubili bongobongo tabomba bwino.

◼ Muleelaala pa nshita iikalamba. Nga namulaala bongobongo ilasunga sana ifintu.

◼ Mwilaba na masakamika pa kusambilila. Amasakamika yalapumfyanya imibombele ya bongobongo.

◼ Mwilanwa sana ubwalwa kabili mwilapepa fwaka. Ubwalwa bulalenga umuntu ukulaba bwangu, kabili ukukolwakolwa kuti kwalenga vitamini ya mu mubili iyafwa bongobongo ukwibukisha ifintu, ukucepa. Ukupeepa kulacefya umwela wa oxygen muli bongobongo.a

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 20, 21]

UKWAMPANYA IFINTU

Kuti mwacita shani pa kwibukisha ifyo mulefwaya ukuya mu kushita, pamo nga umukate, amani, umukaka na bata. Nga mulefyampanya ku fintu fimbi kuti mule-elenganya ne fyo fimoneka lintu muli mu ng’anda.

Elenganyeni ukutila umukate uli nge kushoni lya pa cipuna

amani yalefumya icikabilila kwi lampi nga filya ciba inkoko nga nailalilapo

isabi lilesamba mwi tanki lya mukaka

bata nabaishinga pali TV.

Nga fileumfwika ifya kusekesha e lyo canguka ukwibukisha! Nga mwafika mwi shitolo, ibukisheni fye uko mwacampanya ifyo fintu.

[Akabokoshi pe bula 21]

MWALIBA UBUSUMA MU KULABA!

Elenganyeni ifyo ubumi bwenu bwingaba nga kutila mulebukisha ifintu fyonse fye, nampo nga fyalicindama nelyo tafyacindama. Mu mutwe wenu kuti mwaisula ifintu ifingi ifishacindama, bushe te ifyo. Na kuba, umwanakashi umo uwaleibukisha fyonse ifyamucitikile mu bumi, “alandile pali filya ebukisha ati ‘cilafya ukuleka ukufitontonkanyapo, no kuti ukucite fi kulanasha e lyo takumfwika bwino.’” E fyali muli magazini ya kuti New Scientist. Icawamako fye ca kuti fwe bengi tatwakwata ubu bwafya. Nga fintu abafwailisha balanda, bongobongo yesu yalikwata amaka ya kufuuta ifyebo ifishacindama ne fyo tushikabila. Magazini ya kuti New Scientist itila: “Ukulaba ifishacindama, na ko kulalenga bongobongo ukuba na maka ya kwibukisha. Nga ca kutila twalaba ifintu fimo ifyacindama, . . . cilangililo ca kuti amaka ya kwibukisha tayafikilepo sana.”