Ubulwele Baletiina Sana mu ma 1800

Mu 1854 kwaponene ubulwele bwa kolera mu London. Ubu, bulwele bwa mu mala ubwa kupolomya sana no kucepelwa amenshi mu mubili. Ubu bulwele bwaleambukila bwangu sana. Kuti umuntu abukile fye bwino ulucelo, lelo na kasuba takalawa afwa. Takwali no waishibe umuti wa kundapa ubu bulwele.

UBU e bulwele baletiina sana muli ilya myaka ya mu ma 1800 kabili tabaishibe ne calelenga abantu ukulwala ubu bulwele. Bamo baletontonkanya ukuti icalelenga abantu ukulwala ubu bulwele ni co balepeema umwela uwalefuma ku fintu ifyabola. Ukutunganya kwabo pali ilya nshita kwalemoneka ukuti kwa cine. Pantu Umumana wa Thames, uwapita mu London, waleleta icena icabipisha. Bushe ca cine uyu mwela wanunka e waleleta ubu bulwele?

Imyaka isano ilyo 1854 ishilafika, Dokota John Snow ena atile icalelenga kolera te mwela wakowela iyo, lelo menshi yakowela e yalelenga. Dokota umbi, William Budd, ena atile icintu cimo icapala ubowa e caleleta ubu bulwele.

Ilyo ubu bulwele bwaponene mu 1854, Snow atendeke ukupima abalwele ubulwele bwa kolera mu citungu ca Soho icaba mu London pa kuti ashininkishe nga ca kuti ifyo alelanda fyali fya cine. Aletontonkanya ukuti, ‘Bushe finshi aba bantu bonse bacitile ifyapalene sana ifyalengele ukuti balwale?’ Ifyo Snow asangile pa numa ya kufwailisha fyalimupapwishe nga nshi. Asangile ukuti bonse abalwele kolera muli cilya citungu, balinwene amenshi ayakowela ayalefuma ku mupompi umo wine, kabili yalya menshi yalisankene no busali ubwalefuma mu fimbusu umwali no tushishi twa kolera!a

Muli ulya wine mwaka, kwali ukulunduluka ilyo sayantisti umwina Italy Filippo Pacini asabankenye ifyebo ifyalelondolola utushishi utwalelenga ubulwele bwa kolera. Nomba ica kupapa ca kuti ifyo alembele pali kolera balifisuulile, pamo pene ne fyo Snow na Budd basangile. Ici cikuko ca kolera calitwalilile ukufikila mu 1858.

“Icena Cabipisha”

Bacilolo ba mu ng’anda ya mafunde balewayawaya ukupanga imifolo imbi umwa kupita ubusali pa kuti umumana wa Thames usanguluke, lelo basukile bapanga pa mulandu wa kuti mu 1858 kwalikabile icipesha amano mu nshita ya lusuba. Icena icalefuma mu mumana wapitile pa ng’anda ya mafunde calibipile nga nshi ica kuti bapolitishani bayabikiile amakatani mu menshi umwali umuti pa kuti nga bakobeka pa mawindo yalelesha icena cabipisha ukwingila. Ico abantu bainike ati “Icena Cabipisha” e calengele bacilolo ba mu ng’anda ya mafunde ukucitapo cimo. Ilyo papitile inshiku 18, batile bafwile ukupanga umwa kupita ubusali mumbi.

Balimbile ifilindi ifikalamba umwalefikila ubusali ilyo bushilaya mu mumana. E lyo ukufuma apo, ubusali bwaleya ku kabanga ka musumba wa London mpaka bwayaponena muli bemba. Icaishilecitika calipapwishe. Ilyo bonse aba mu London batendeke ukubomfya iyi mipaipi ipya, ubulwele bwa kolera bwalipwile.

Pali iyi nshita abantu balishibe ukuti kanshi icalelenga kolera te mwela walenunka iyo lelo menshi nelyo ifya kulya ifyakowela. E lyo baishileishiba no kuti pa kucilikila ubu bulwele kano baleba no busaka.

Ifunde Ilyaliko na Kale

Kale sana ilyo ubulwele bwa kolera bushilapona na mu London, Mose atungulwile abena Israele ukubafumya mu Egupti. Nangu ca kuti baendele mu matololo ya Sinai pa myaka 40, abena Israele tabalelwala amalwele yapala kolera. Cinshi calengele?

Abena Israele babebele ukulashiika ubusali mu mpanga ukutali ne nkambi pa kuti apo baleikala e lyo na menshi balebomfya tafikowele. Ili ifunde lyaba muli Baibolo pa Amalango 23:12, 13, apatila:

“Ku nse ya nkambi kukabe incende iyabelama, kabili e ko mukaleya. Kabili mukabomfye ica kwimbilako pamo ne fisolobelo fyenu, nomba ilyo mwasunsumana ku nse, mukembe ne cilindi no kupilibuka no kushiika pa busali.”

Ili ifunde lya-anguka lyacingilile abena Israele ku malwele ayalecusha inko shabashingulwike. Ukuba no busaka nga filya abena Israele bali kwalipususha abantu na mu nshiku shesu.b Tontonkanyeni pali ici ica kumwenako.

“Tamwaponene Ubulwele”

Mu ma 1970, Inte sha kwa Yehova abengi balifulumwike mu Malawi pantu balebacusha. Baile ku Mozambique, uko abaume, abanakashi, na bana ukucila 30,000 baikele mu nkambi 10 isha mbutushi. Nge fyo twaishiba, mu nkambi sha mbutushi mulapona sana amalwele pa mulandu wa menshi yakowela. Bushe baNte bali muli ishi nkambi baikele shani?

Ba Lemon Kabwazi, abaikele na baNte bambi 17,000 mu nkambi yakulishe iyali mu Mlangeni, bashimika ati: “Inkambi lyonse yaleba iya busaka. Twaimbiile ifimbusu ku nse ya nkambi, kabili takwali uwasuminishiwe ukwimba icimbusu mu kati ka nkambi. E lyo ne mikanda ya kupoosamo ifisoso twaleimbila ukutali ne nkambi. Kwali abalebomba umulimo wa kuitemenwa abaleshininkisha ukuti fyonse fili ifya busaka, pamo no kushinikisha ukuti amenshi twaletapa mu fishima twaimbile kunse ya nkambi yali ayasanguluka. Nangu ca kuti twaleikala abengi mu ncende iinono, twalekonka ifyo Baibolo isambilisha pa busaka, ica kuti tamwaponene ubulwele ubukalamba ubuli bonse mu nkambi, kabili takwali nangu umo uwalwele kolera.”

Ica bulanda ca kuti amayanda yamo pano calo tayakwata umwa kuya ubusali. Cila bushiku, abana 5,000 balafwa pa mulandu wa malwele yafuma ku busali.

Nangu ca kutila kuti twaicingilila kuli kolera na malwele yambi kabili ifyo abantu bacita fyalyafwa sana ukucilikila amalwele, Baibolo itulaya ukuti nomba line amalwele yonse yakapwa. Pa Ukusokolola 21:4 palondolola ukuti ilyo Ubufumu bwa kwa Lesa bukalateka, “imfwa tayakabeko na kabili, takwakabe no kuloosha nangu ukuteta nangu ukukalipwa na kabili.” Baibolo itulaya ukuti pali iyo nshita, “takuli umwikashi uukatila: ‘Nindwala.’”—Esaya 33:24.

Nga mulefwaya ukusambilila na fimbi pa fyo Ubufumu bwa kwa Lesa bukacitila abantunse, moneni ifipandwa 3 na 8 mu citabo citila Bushe Cinshi Baibolo Isambilisha? Abalemba ici citabo ni Nte sha kwa Yehova.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 13]

Umumana wa Thames uwapitile mu London, walikoweshiwe pa mulandu wa busali ubwakwetemo utushishi twa kolera nga fintu ifikope ifingi ifya ilya nshita filanga

[Icikope pe bula 14]

Abaume, abanakashi, na bana ukucila 30,000 baikele mu nkambi 10 isha mbutushi mu Mozambique kabili lyonse mu nkambi mwaleba umwa busaka

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 12]

Death on Thames: © Mary Evans Picture Library; map: University of Texas Libraries