Abacaice Bepusha Ukuti

Finshi Mfwile Ukwishiba pa Kulanshanya na Bambi pa Intaneti?—Ulubali 2

Lemba inamba ku fili pe samba, ubalilepo icicindeme sana.

․․․․․ ukusunga inkama shandi

․․․․․ inshita

․․․․․ ifyo bambi baamona

․․․․․ ifibusa fyandi

CINSHI ico ulemona ukuti e cicindamishe pali fyonse? Nga ulalanshanya na bambi pa Intaneti ninshi fyonse ifili pa muulu kuti fyaonaika.

Bushe ufwile ukutendeka ukulabomfya Intaneti? Nga wikala pa bafyashi, e bafwile ukukweba ifya kucita.a (Amapinda 6:20) Ukubomfya Intaneti takwabipa, lelo kuti mwafuma amafya. Abafyashi nga tabalefwaya ulebomfya Intaneti, ufwile ukukonka ifyo fine balefwaya.—Abena Efese 6:1.

Nomba nga ca kuti abafyashi balikusuminisha ukulalanshanya na bambi pa Intaneti, cinshi wingacita pa kuti tauiletelele? Icipande ica “Abacaice Bepusha Ukuti” icili pe bula 10 cilandile pa fintu fibili ifyacindama, ne fi fintu kuicingilila ku bantu ushaishiba bwino bwino e lyo no kumona nshita iyo upoosapo. Muli cino cipande twalalanda pa fyo imibomfeshe ya Intaneti ingalenga bambi ukulakumona ne fyo ingakuma ifibusa fyonse.

IFYO BAMBI BAKUMONA

Nga taulefwaya ukuti ishina lyobe lyonaike taufwile ukulacita ifingalenga abantu balatontonkanya ifyabipa pali iwe. Katutile naushita motoka ipya; ili fye iituntulu sana iyabula ubulema. Bushe te kuti ufwaye ukuisunga fye bwino ifyo fine? Kuti waumfwa shani nga ca kuti pa mulandu wa kukanaensha bwino, motoka yobe yaonaika mu busanso bwa pa musebo?

E fingacitika na kwi shina lyobe ilyo ulelanshanya na banobe pa Intaneti. Umukashana umo uwe shina lya Cara atile: “Nga taucenjele kuti walemba ifyebo pa Intaneti nangu ukubikapo icikope icingalenga bambi bakusuula.” Tala tontonkanya pa fyo bambi bengalakumona nga bamona ifyakonkapo:

● Ifikope fyobe. Umutumwa Petro alembele ati: “Mube ne myendele iisuma.” (1 Petro 2:12) Finshi ifyo umona pa fikope ifyo bambi babika pa Intaneti?

“Limo abantu abo nacindika sana balabikapo ifikope ifyo bamonekapo kwati balikolelwe.”—E fyalandile Ana, uuli ne myaka 19.

“Nalishibako abakashana bamo abafwaya ukuti ifikope fyabo filecebula abantu. Ifyo bamoneka pa fikope fyaba pa Intaneti, te fyo bamoneka nga uli fye na bo.”—E fyalandile Cara, uuli ne myaka 19.

Bushe kuti wamona shani umuntu mulanshanya nankwe pa Intaneti nga abikapo icikope cakwe (1) ninshi nafwala ifileimya abantu imitima nangu (2) nga alemoneka kwati nakolwa?

1 ․․․․․

2 ․․․․․

● Ifyo ulandapo. Pa Abena Efese 4:29 patila: “Mwileka amashiwi yabola yafume mu kanwa kenu.” Bamo balimona ukuti imilandile yabipa, ulwambo, nangu amalyashi ya bupulumushi e yo abantu balanshanya pa Intaneti.

“Abantu tabeshiba umwa kupelela nga balelembeshanya pa Intaneti. Amashiwi tayomfwika aya musaalula sana nga wayalemba filya yomfwika nga wayalanda. Nalimo amashiwi teti yabe aya musaalula, nomba kulaba ukusengasenga, ukulanda ifyo mushifwile ukulanda, na kulanda amalyashi yabipa.”—E fyalandile Danielle, uuli ne myaka 19.

Bushe ulemona shani, cinshi cilenga abantu ukukanasala ifya kulanda nga bali pa Intaneti?

․․․․․

Bushe ifikope ne fyebo ubika pa Intaneti fyalicindama? Ee! Umukashana we shina lya Jane atile: “Ukubika ifikope pa Intaneti e lyashi balandapo fye ku sukulu. Twalilanshanya na pa fyo abengisha incito beshiba ifyo uulefwaya incito aaba ukubomfya fye ifyo abika pa Intaneti.”

Ifi fine e ficita na ba Dr. B. J. Fogg pa kwingisha abantu incito. Mu citabo ca Facebook for Parents, batile: “Imona kwati ukucita ifi kwalicindama sana pa kwingisha abantu incito. Nga namona ifyo umuntu ailondolola mu fyebo abika pa Intaneti, e lyo nasanga ukuti pali ne fyo nshitemenwe, te kuti mwingishe incito. Mulandu nshi? Pantu mfwaya ukulabomba fye na bantu abatontonkanya bwino.”

Nga uli Mwina Kristu, ninshi ulingile ukutontonkanya na pa fyo ifyebo ulembele pa Intaneti filelenga abantu bambi ukukumona, nampo nga Bena Kristu banobe nelyo iyo. Umutumwa Paulo alembele ati: “Tatucita nangu cimo icingapunwisha bambi.”—2 Abena Korinti 6:3; 1 Petro 3:16.

Ifyo Wingacita ni Ifi

Abafyashi nga balikusuminisha ukulanshanya ne fibusa pa Intaneti, mona ifikope ifyo wabikapo e lyo uipushe auti: ‘Bushe abantu nga bamona ifi fikope kuti bamona shani? Bushe e fyo ndefwaya ukuti abantu balemona? Bushe kuti naumfwa insoni abafyashi bandi nga bafimona, nangu baeluda, nangu abo ndefwayako incito?’ Nga kuti waumfwa insoni, ninshi ufwile ukwalula. E fyo Kate uuli ne myaka 21 acitile. Atile: “Eluda alilandile na ine pa fikope ifyo nabika pa Intaneti, kabili ndamutasha pa fyo acitile. Nalishibe ukuti alefwaya ukuti ishina lyandi lionaika.”

E lyo kabili ulingile ukumona ne fyebo wabika pa Intaneti ne fyo abantu bambi bakutumina. Wilasuminisha “imilandile ya buwelewele nangu imipuulwe yabipa” pali kompyuta yobe. (Abena Efese 5:3, 4) Jane uuli ne myaka 19 atile: “Limo limo abantu balatuma ifyebo fya mashiwi yabipa nangu ifishishibikwe bwino bwino umo filolele. Nangu te iwe walembele ifyo fyebo, kuti fyalangilila fye ukuti na iwe wine e fyo waba pantu fili pa fyebo ifyo wapokelela.”

Bushe ukacita shani pa kuti ishina lyobe talyonaike pa mulandu wa fikope ne fyebo wabika pa Intaneti?

․․․․․

IFIBUSA FYOBE

Bushe nga walishitile motoka ipya, kuti ulesuminisha fye uuli onse ukwingilamo? Abafyashi nga balikusuminisha ukulalanshanya na bambi pa Intaneti ninshi na iwe ufwile ukusala abantu abengaba ifibusa fyobe. Bushe ukacita shani pa kusala bwino?

“Abantu bamo balafwaya ukukwata ifibusa ifingi sana pantu bamona kwati e lyo cingawama. Balafwaya ukupanga icibusa na bantu abo bashaishiba bwino.”—E fyalandile Nayisha, uuli ne myaka 16.

“Intaneti kuti yalenga wabukulula ifibusa fya kale. Nomba kuti cawama nga wabaleka fye.”—E fyalandile Ellen, uuli ne myaka 25.

Ifyo Wingacita ni Ifi

Pitulukamo no kufumyamo bamo. Pituluka mu mutande wa fibusa fyobe no kwalulako umo ufwile ukwalula. Ishina lyonse ilyo wamona, ufwile ukuipusha auti:

1. ‘Bushe uyu muntu aaba shani nga tali pa Intaneti?’

2. ‘Fikope fya musango nshi ifyo abika pa Intaneti kabili fyebo fya musango nshi atemwa ukulemba?’

3. ‘Bushe kuti alenga naba umuntu musuma?’

“Cila mweshi ndapituluka mu mashina ya banandi. Nga nasanga umuntu uo ndetwishika nangu uo nshaishiba bwino, ninshi kumufuuta.”—E fyalandile Ivana, uuli ne myaka 17.

Ulingile ukuipangile funde lya kukonka pa kupanga ifibusa. Ulingile ukwishiba abantu ufwaya ukuti babe ifibusa fyobe nga filya fine ucita nga tauli pa Intaneti. (1 Abena Korinti 15:33) Umfwa ifyo umukashana umo alandile uwe shina lya Leanne, atile: “Ine ifunde naipeela lya kuti, nga nshikwishibe, ninshi te kuti ube umunandi. Nga ca kuti ifyo walemba pa Intaneti nshifitemenwe, ninshi nakufumyapo pa banandi kabili ninshi capwa tawakatale auba umunandi wa pa Intaneti.” Bambi na bo ifi fine e fyo bacita.

“Nshisumina fye bonse ukuti babe abanandi. Pantu amano ya musango uyu kuti ya kuletelela.”—E fyalandile Erin, uuli ne myaka 21.

“Abanandi twali na bo ku sukulu balafwaya babe ifibusa fyandi ifya pa Intaneti. Ilyo nali na bo pa sukulu nshalefwaya nangu fye panono ukuti bengaba ifibusa fyandi; inga cinshi ningafwaila ukuti baba ifibusa fyandi pali ino nshita?”—E fyalandile Alex, uuli ne myaka 21.

Lemba pe samba ifunde ilyo walaipeela pa kupanga ifibusa pa Intaneti.

․․․․․

Nga mulefwaya ifipande na fimbi ifya “Abacaice Bepusha Ukuti” kuti mwafisanga pa adresi ya pa Intaneti iya www.watchtower.org/ype

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 20]

Ipinda lya mu Baibolo litila: “Cawama ukusala ishina ilisuma ukucila ifyuma ifingi; ipaalo lyawama ukucila silfere na golde.”—Amapinda 22:1.

[Akabokoshi pe bula 22]

IPUSHA ABAFYASHI BOBE!

[Caption pe bula 22]

Lanshanya na bafyashi bobe cino cipande ne cipande cimbi icibalilepo ica “Abacaice Bepusha Ukuti” icili muli ino magazini. Lanshanya na bo ifyo Intaneti ilekuma (1) ukuicingilila ku bantu abo ushaishiba bwino, (2) inshita, (3) ifyo bambi bakumona, na (4) ifibusa fyobe.

[Akabokoshi pe bula 23]

IFYO ABAFYASHI BAFWILE UKWISHIBA

Abana benu nalimo kuti baishiba ifingi pali Intaneti ukumucila. Lelo tabakwata amano ya kwishiba ifintu nga imwe. (Amapinda 1:4; 2:1-6) E fyo no waishiba sana ifya Internet Parry Aftab alandile, atile: “Abaice balishiba ifingi sana pali Intaneti. E lyo abafyashi bena baishiba ifingi pa fyo umuntu afwile ukwikala.”

Shino nshiku, ukulanshanya ne fibusa pa Intaneti nakuseeka sana. Bushe umwana wenu umwaice nakwata amano ya kwishiba ifya kubomfya bwino Intaneti? Ni mwe fye mwingeshiba. Ala mu kubomfya Intaneti mwaliba na mafya nga filya fine caba pa kwensha motoka, ukukwata indalama ku banki, nangu ukubomfya kardi ya ku banki. Mafya nshi yabamo?

INKAMA. Abaice abengi tabaishiba ifingafuma mu kubika ifyebo ifingi sana pa Intaneti. Nga ca kuti balelangilila abantu uko bekala, ku sukulu uko basambilila, nangu ukweba abantu inshita iyo baba pa ng’anda na ilyo bashibapo nalimo kuti fyaletelela ulupwa lwenu.

Ifyo mwingacita. Ilyo abana benu baali abaice, mwalibasambilishe ukuti ilyo tabalaciluka umusebo balingile ukulolesha ku kulyo na ku kuso. Nomba nabakula, mulingile ukubasambilisha ifyo bengasunga inkama nga bali pa Intaneti. Belengeni ifyebo pa fya kusunga inkama ifili mu cipande cili pe bula 10. Moneni na Awake! ya October 2008, amabula 3-9. Nga mwabelenga, lanshanyeni no mwana wenu. Mulingile ukwafwa abana benu ukukwata “amano yene yene no kulingulula” pa kuti bengeshiba ifya kusunga inkama pa Intaneti.—Amapinda 3:21.

INSHITA. Limo limo ukulanshanya ne fibusa pa Intaneti kuti kwateka umuntu ubusha. Rick, uuli ne myaka 23, atile: “Ilyo papitile fye inshiku ishinono pa numa ya kulembesha pa Intaneti, caleafya ukuleka. Nalepoosa inshita iikalamba ukulamona ifikope na mu fyo bambi babika pa Intaneti.”

Ifyo mwingacita. Belengeleni pamo no kulanshanya na bana benu icipande ca “Abacaice Bepusha Ukuti . . . Bushe Nalitemwisha Ukubomfya Foni?” cali muli Loleni! ya April-June 2011. Mufwile ukubika sana amano ku kabokoshi ka kuti “Nalitemenwe Sana Ukubomfya Intaneti,” pe bula 28. Afweni umwana wenu ukuba “uwa misango iisuma” no kulakonka sana inshita iyo mwamupimina ukuba pa Intaneti. (1 Timote 3:2) Mulemwibukishako ukuti kwaliba ne fibusa ifishili fya pa Intaneti ifyo engalaumfwana na fyo!

IFYO AISHIBIKWA. Ipinda lya mu Baibolo lilanda ukuti: “Umulumendo eshibikilwa ku micitile yakwe nga ca kuti imilimo yakwe isuma kabili yalilungama.” (Amapinda 20:11) Ifi fine e ficitika umuntu nga ali pa Intaneti! E lyo kabili, apo Intaneti ni nshila ya kumfwaninamo ne cinabwingi, ifyo abana benu balebika pa Intaneti kuti fyalenga ishina lyabo ne shina lya lupwa ukonaika.

Ifyo mwingacita. Abaice balingile ukwishiba ukuti ifyo babika pa Intaneti filangilila ifyo baba. Balingile no kwishiba ukuti ifyo bacita pa Intaneti, tafifuutika. Dr. Gwenn Schurgin O’Keeffe alilondolola mu citabo ca kuti CyberSafe ukuti: “Abana balafilwa ukumfwikisha ukuti ifyo babika pa Intaneti tafifuutika, lelo bafwile fye ukutampa ukwishiba ukuti ifi fine e fyo caba. Inshila imo iya kusambilisha abana imibele iyo balingile ukukwata ilyo bali pa Intaneti, kubeba ukuti ifyo bashingalanda nga tabali pa Intaneti ninshi tabafwile ukufilanda na lintu bali pa Intaneti.”

IFIBUSA. Tanya uuli ne myaka 23 atile: “Abacaice abengi bafwaya ukulumbuka, e co bapangila ifibusa na bantu abo bashaishiba nangu aba kuti ni bacintomfwa.”

Ifyo mwingacita. Afweni umwana wenu ukuipeela ifunde lya kukonka pa kupanga ifibusa. Uwacaice umo uucita ifi ni Alicia, uuli ne myaka 22, ena tapanga icibusa no muntu pantu fye ni cibusa wa munankwe. Atile, “Nga ca kuti nshikwishibe nangu nga tatwamonanapo, te kuti ube umunandi pa mulandu fye wa kuti cibusa wandi munobe.”

Ba Tim na ba Julia balilembeshe pa Intaneti apo balemona abaali ifibusa fya mwana wabo umukashana ne fyalebikwapo. Ba Julia batile: “Twamwebele ukuti pa fibusa fyakwe fyonse ifyo akwata na ifwe tufwile ukubapo. Abantu omfwana nabo pa Intaneti kuti twatila cimo fye no kuti bekala mu ng’anda mu mwesu. E co tufwaila ukubeshiba.”

[Icikope pe bula 21]

Ishina lyobe kuti lyaonaika nga ca kuti ulebika ifikope ifyabula umucinshi ne fyebo fyabipa pa Intaneti kwati ni filya motoka ingonaika nga ca kuti umuntu tale-ensha bwino

[Icikope pe bula 22]

Bushe kuti wasenda umuntu muli motoka uo ushishibe bwino bwino pantu fye nakulomba ukuti umusendeko? Inga mulandu nshi wingasuminina ukuba icibusa no muntu uo ushaishiba pa Intaneti?