Icipandwa 11
Bushe Cisuma Ukukwata Ifibusa pa Intaneti?
Ni nshila nshi watemwa ukulanshanishishamo na bantu?
□ Pa kanwa nkati
□ Pa foni
□ Pa Kompyuta
Ni bani watemwa ukulanshanya na bo?
□ Abana be sukulu banandi
□ Balupwa
□ Abena Kristu banandi
Ni kwi uko ulanda sana amalyashi na bantu?
□ Ku sukulu
□ Ku ng’anda
□ Ku kulongana
MONA ifyo waswike icipusho ca kubalilapo. Bushe utile watemwa ukulanshanya na bantu pa kompyuta ukucila ukulanda na bo pa kanwa nkati? Nga e fyo ninshi te iwe weka. Abaice abengi bapanga ifibusa pa Intaneti. Namayo umo uwe shina lya Elaine, alandile ukuti: “Cilomfwika bwino ukwishiba ukutila pa Intaneti e po umuntu engalanshanya na bantu abaikala ukuli konse fye pano calo aba kuti tawakabale aubamonapo.” Tammy uuli ne myaka 19, na o alandile ubusuma na bumbi. Atile: “Pa Intaneti pena kuti waifisa ne fyo waba. Nomba nga ulelanda na bo pa kanwa nkati, tapali ico wingacita nga tabakutemenwe.”
Nomba mona ifyo waswike icipusho ca bubili ne ca butatu. Wisakamana nga walitemwapo ukulanshanya na bana be sukulu ukucila Abena Kristu banobe pa kulongana. Jasmine uuli ne myaka 18 alandile ukuti: “Ku sukulu kuti wasanga abantu aba kuti ifilekucitikila ne filebacitikila nafilingana. Cilanguka ukulanda na bantu ba musango uyu.”
Kanshi nga watontonkanya pali ifi fyonse, kuti camoneka kwati icingaba bwino, kulalanshanya fye na bana be sukulu banobe pa Intaneti. Tammy ailandiile fye umwine ukuti na o pa nshita imo ifi fine e fyo alecita. Atile: “Abanandi bonse aba ku sukulu balelanshanya na bantu bambi pa Intaneti kanshi na ine nshalefwaya ukushalila.”a Natalie, uuli ne myaka 20, alikwete fye na adresi pa Intaneti pa kuti engalalanshanya lyonse ne fibusa fyakwe. Atile: “Kuli ubuyantanshi mu fya kupangapanga. Kuli inshila shipya isha kumfwaninamo. Ukulanshanya na bantu pa kompyuta ni nshila imo iipya, kabili ninjitemwa.”
Ukwishiba Amafya
Kwena calishibikwa ukuti bamo cilabangukila ukupanga ifibusa pa Intaneti. Natalie atile: “Intaneti ilalenga ukukanatiina abantu nge fyo wingatiina nga ulelanda na bo.” Tammy na o asumiine ifyalandile Natalie. Atile: “Nga uli wa nsoni, ukulanshanya no muntu pa Intaneti kuti kwakwafwa ukutontonkanishisha limo ifya kuyalanda.”
Nomba kwena mwaliba amafya mu kulalanshanishisha pa Intaneti, kabili umuntu uwingasuulako fye kuli ayo mafya ninshi muwelewele. Katulangilile: Bushe kuti wasumina ukwenda mu misebo umo waishiba ukuti mwaliba ifipondo, ninshi nabakukaka na pa menso? Nomba cinshi wingalayila pa Intaneti ukwabula no kwishiba amafya yabapo?
Umfwa amafya wingakwata nga ca kuti ulefwaya ifibusa pa Intaneti. Umukashana we shina lya Elaine, uwatemenwe ukulanshanya utumalyashi twalekanalekana na bantu pa Intaneti alandile ukuti: “Taca-afya na kwafya ukusanga abantu ba misango yabipa pa Intaneti.” Alandile no kuti: “Limo kuti papita fye inshita iinono no muntu atampa ukulanda ifintu fyabipa nangu limbi kuti alakwipusha ifipusho pamo nga: ‘Bushe ni we nacisungu? Bushe ulafyompa ifya mfwalo fya muntu umbi?’ Bamo balafwaya fye no kulalanshanya na bo ifintu fyabipa ifingakwimya umutima wa kufwaya umwaume.”
Inga ca kuti ulelanshanya fye na cibusa obe uwa cishinka? Na lyo line ulingile ukucenjela. Joan alandile ukuti: “Nga taucenjele kuti walapoosa inshita iikalamba ukulalanshanya no mwaume, nangu ca kuti tapaaba ne fyo mumfwanapo nankwe. Nga ca kuti ulemutumina sana ifyebo, kuti mwatampa ukulaumfwana panono panono, icishele kuti mwatampa no kulalanshanya amalyashi ya citemwiko aya bantu fye babili.”
“Aba Bumbimunda”
Imfumu Davidi yalishibe bwino sana ubusuma bwaba mu kuicingilila ku fibusa fyabipa. Yalembele ukuti: “Nshaikala pamo na ba bufi; kabili nshendela pamo na ba bumbimunda.”—Amalumbo 26:4.
Bushe ilyo ulanshanya na bantu pa Intaneti, tausangapo abantu nga aba Davidi alandilepo? Bushe icilenga abantu ba pa Intaneti ukufisa ifyo baba cinshi?
Bushe na iwe ulafisa ifyo waba nga ulelembeshanya na bantu bambi pa Intaneti? Abigail uwalanshanyapo na bantu pa Intaneti alandile ukuti: “Nga natendeka ukulanshanya na bantu, nalebabeepa kwati nakalimo ifyo ndelanda kuli bena e fyo naaba, kanshi te fyo.”
Umukashana we shina lya Leanne, ena kwali fimbi ifyo alecita pa kubeepa abantu. Ashimike ukuti: “Lyonse nalelanshanya no mulumendo pa kompyuta uwali mu cilonganino cali mupepi. Icishele twatampile ukulalanda utumalyashi twa ‘citemwiko.’ Abafyashi bandi nga baisa ku kompyuta nalefisa ifyebo ndelemba, kanshi bena tabaishibe ifyalecitika. Apo naali ne myaka 13, bena balemona kwati ncili umwaice, te kuti ndelembela umulumendo uli ne myaka 14 utumashiwi twa citemwiko. Balemona fye kwati te kuti ncite icintu ca musango uyu.”
Ifyo Wingaicingilila
Kwena limo limo ukulanshanya na bantu pa kompyuta cilaba fye bwino. Ica kumwenako fye, abantu abengi, kumo na bakalamba, balabomfya Intaneti ukulembeshanya amakalata ne fibusa fyabo. Bushe na iwe nga e fyo ubomfya Intaneti, finshi wingacita pa kuti uicingilile? Umfwa ifishinka fyakonkapo.
● Ulependa inshita upoosa pa Intaneti, wilaonaula inshita ica kuti wafilwa no kubomba ifintu fyacindama sana, wakaana no kukwata inshita ya kusendama. Umulumendo umo Bryan, alandile ukuti: “Abaice bamo ku sukulu balandile ati balikeele pa Intaneti mpaka na 3 koloko ya ku macaca yalila.”—Abena Efese 5:15, 16.
● Ulelanshanya fye na bantu waishiba bwino bwino nelyo aba kuti teti bakubeepe. Pa Intaneti lyonse palaba na bantu ba mibele yabipa abafwaya ukushukila abaice pantu abaice bamona kwati abantu bonse basuma.—Abena Roma 16:18.
● Ilyo uleshita ifintu pa Intaneti, ulingile ukucenjela. Taulingile ukutuma ifyebo fya kuilondolola fye icitumetume. Pantu limbi kuti bakwibila nangu ukukucita fye fimbi ifyabipa.—Mateo 10:16.
● Ilyo uletumina abanobe ifikope, ulingile ukuipusha we mwine auti, ‘Bushe umuntu nga amona pa cikope candi, kuti atila ndapepa Lesa?’—Tito 2:7, 8.
● Nga filya fine ciba nga mulelanshanya fye no muntu, ilyo mulelanshanya no muntu pa Intaneti nga atampa ukulanda “ifuntu ifishawama” ulingile ukuputula ilyashi.—Abena Efese 5:3, 4.
● Uleba uwa cishinka lyonse mu fyo ubomfya Intaneti. Nga ca kuti ulefisa ifyo waba ku bafyashi bobe, ninshi pali icilubene. Umukashana uwe shina lya Kari atile: “Ine bamayo ndabeeba fye fyonse. Ndabalanga ne fyo ndecita pa Intaneti.”—AbaHebere 13:18.
Cisuma Ukulolela
Ulafwaya ukukwata ifibusa. Bonse fye balafwaya. Abantu babumbilwe no mutima wa kufwaya ukuba na bantu bambi. (Ukutendeka 2:18) Kanshi nga ulefwaya ukukwata ifibusa, ninshi uli fye bwino, pantu e fyo twabumbwa! Nomba ulingile ukucenjela pa kusala ifyo fibusa.
Ico ufwile fye ukwishiba ca kuti nga ulefwaya ifibusa ifisuma sana, kuti wafisanga nga wakonka amafunde yaba mu Cebo ca kwa Lesa. Umukashana umo uuli ne myaka 15 alandile ukuti: “Calyafya ukukwata ifibusa fyatemwa Yehova kabili ifyakutemwa. Nomba nga wafisanga, ala te kuti ulanguluke na pa fyo waloleela!”
Bushe amashiwi na yo kuti yakukalipa? Ulwambo kuti lwakulasa ngo lupanga. Kuti wacita shani nga ulefwaya ukuleka ulwambo?
[Futunoti]
a Tuli no kulanda pa fibusa fya ku sukulu mu Cipandwa 17.
ILEMBO
“Nshaikala pamo na ba bufi; kabili nshendela pamo na ba bumbimunda.”—Amalumbo 26:4.
IFYO WINGACITA NI FI
Ala inshita ilenda sana nga uli pa Intaneti! E ico uleipimina inshita ya kuba pa Intaneti kabili wilapulamo. Nga watemwa we mwine kuti wateya alarmu ya nkoloko pa kuti nga yakumana fye inshita uipimiine, wafumapo.
NAWISHIBA . . . ?
Umuntu uulefwaya ukukucita ifyabipa kuti akusanga nga aishiba fye ifyebo ifinono ifyo ulembele pa Intaneti, pamo nga ishina lyobe ne lye sukulu apo usambilila, e lyo ne nambala ya foni yobe.
IFYO NDEFWAYA UKUCITA!
Nshilefwaya ukulapoosa sana inshita pa Intaneti, nakulapwapo fye cila mulungu, kabili pa kuti nindacila muli iyi nshita, ifyo ndi no kucita ni fi ․․․․․
Nga nalalanshanya no muntu uo nshaishiba pa Intaneti ukwabula ukwenekela, ifyo nkacita ni fi ․․․․․
Ifyo ningatemwa ukwipusha abafyashi bandi pali ili lyashi ni fi ․․․․․
ULETIPO SHANI?
● Busuma nshi no bubi ubwaba mu kulalanshanya na bantu pa Intaneti ukucila ukulalanshanya na bo pa kanwa nkati?
● Mulandu nshi cayangukila ukufisa ifyo waba ilyo ulelanshanya na bantu pa Intaneti?
● Kuti wacita shani pa kuti wilapoosa inshita iikalamba pa Intaneti?
● Ni muli finshi umo ukulanshanya na bantu pa Intaneti kwingaba bwino?
[Amashiwi pe bula 103]
Ine nshakwata abanandi pa Intaneti abo nshaishiba na ba kuti teti nyangale na bo nga ndebamona.’’—E fyalandile Joan
[Icikope pe bula 100, 101]
Bushe kuti wapita mu misebo umwaba ifipondo ninshi nabakukaka na pa menso? Nomba cinshi wingalalanshanishisha na bantu pa Intaneti ukwabula ukuti wishibe amafya yabapo?