Ifyo Bongobongo ya Mwana Isambilila Ifintu
BONGOBONGO ya mwana ilasambilila bwangu sana ifintu. Ilyo umwana afyalwa alafwaya ukwishiba fyonse ifyo alemona, ifyo aleumfwa, ne fyo aleikata.
Kabili alalolekesha na bantu no kumfwa ifyo balelanda pa kuti abeshibe e lyo alomfwa bwino ne fyo balemwikata. Mu citabo citila Babyhood, ico ba Penelope Leach balembele, batile: “Abafwailisha balisanga ukuti kwaliba ifintu ifyo umwana atemwa ukumona, ifiunda atemwa ukumfwa, e lyo ne fyo atemwa ukwikata. Ilingi line ifi fyonse afisambilila ku bakalamba abalemusakamana.” E mulandu wine abafyashi bafwile ukubikilako sana amano ku mwana ilyo aleya alekula!
“Nalelanda ngo Mwaice”
Abafyashi na badokota abondapa abana balapapa ifyo umwana asambilila ukulanda pa kulaumfwa fye ifyo abafyashi balelanda. Abafwailisha ifyo umwana akula, basanga ukuti mu nshiku fye ishinono umwana aleshiba ishiwi lya banyina kabili alalitemwa ukucila ilya bantu bambi; mu milungu fye iinono kuti ashiba icitundu ca bafyashi bakwe no kucipusanya ku fituntu fimbi; kabili mu myeshi fye iinono aleshiba ukuti ifi balelanda fya cilandelande nelyo te fya cilandelande.
Umutumwa Paulo alembele ukuti: “Ilyo nali umwaice, nalelanda ngo mwaice.” (1 Abena Korinti 13:11) Bushe umwaice alanda shani? Ilingi line ifyo alanda tafyumfwika. Bushe ninshi apanga fye icongo? Awe nakalya! Badokota Lise Eliot, mu citabo balembele icitila, What’s Going On in There?—How the Brain and Mind Develop in the First Five Years of Life, batile: “Imicincili iingi ilabombela pamo ne milomo, ululimi, akanwa, no mukolomino” pa kuti umuntu alande. Na kabili batile: “Ilyo umwana alelanda icilandelande cimoneka kwati ico alecitila ifi kufwaya fye ukuti bamusakamane, lelo ukucita ifi kulalenga umwana ukusambilila ifya kulanda.”
Ilyo umwana alelanda ifyabula ukumfwika abafyashi nabo balankulako pa kulanda ifishileumfwika, kabili ici cilafwa umwana. Ukucita ifi kulalenga umwana ukufwaisha ukulanda no kwishiba ifya kulanshanya.
Ifyo Umulimo wa Bafyashi Waluka
Abafyashi nga bakwata umwana balaba no mulimo wa kusakamana umwana cila bushiku. Umwana nga alila bafwile ukumonsha. Nga alila bafwile ukumucinja itebela. Na kabili nga alila bafwile ukumusunsuntila. Ifi e fyo cifwile fye ukuba. Na kuba uyu e mulimo wa bafyashi pali iyi nshita.—1 Abena Tesalonika 2:7.
Pa mulandu wa fyo umwana bamusunga, nge fyo tulandilepo pa muulu ca nsambu umwana ukutontonkanya ukuti abakalamba, maka maka abafyashi bakwe bafwile fye ukulamucitila fyonse ifyo alefwaya. Ukutontonkanya ifi kwalilubana lelo kuti twaumfwikisha icilenga umwana ukulatontonkanya ifi. Ibukisheni ukuti ukucila pa mwaka umo abafyashi e fyo bamusunga. Umwana atontonkanya ukuti abakalamba babelako ukumucitila fyonse ifyo alefwaya. Ba John Rosemond, impanda mano ya bafyashi, balembele ukuti: “Nangu ca kuti ne myaka ibili taikumana pa kuti umwana atendeke ukulaimona muli uyu musango, pa kuti mukamulungike nalimo pakapita imyaka ukucila pali 16! Apo abafyashi e balenga ukuti umwana atendeke ukutontonkanya ifyo kanshi e bafwile no kumusambilisha panono panono ukuti abakalamba tababelako ukulamucitila fye fyonse.”
Ilyo umwana akwata imyaka ibili abafyashi balatendeka ukumusambilisha. Iyi nshita umwana aleshiba ukuti abafyashi nomba tabalecita fyonse ifyo alefwaya lelo balefwaya ukuti alecita ifyo bena balefwaya. Kanshi tatemwa ukulakonka ifyo balemweba. Alalwisha sana ukuti abafyashi batwalilile ukulacita ifyo alefwaya. Acita shani ifyo?
Ifya Kucita Umwana nga Atendeka Ukushupa
Abana abengi ilyo bafisha imyaka ibili balatendeka ukushupa. Pali iyi nshita umwana alacusha sana abafyashi! Kabili nga bamweba fimo, atemwa ukulanda ati “Nakana!” nelyo ati “Nshilefwaya!” Teshiba ifyo alefwaya. Kuti alefwaya ukuba na bafyashi kabili pa nshita imo ine alecita kwati talefwaya. Abafyashi cilabapesha amano ica kuti tabeshiba ne fya kucita. Balaipusha ati, cinshi umwana alecitila ifi?
Ico mufwile ukwishiba ca kuti ifyo mwalesunga umwana wenu te fyo mulemusunga nomba. Kale mwalecita fye nga alila bwangu bwangu mwamusakamana. Pali ino nshita namona ukuti tamulecita ifyo mwalecita kale, nomba afwile ukuicitila ifintu fimo umwine. Ilyo abafyashi balemulesha ukucita fimo, alaya aleishiba ukuti afwile ukulabomfwila nga filya Baibolo itila: “Mwe bana, muleumfwila abafyashi benu muli fyonse.”—Abena Kolose 3:20.
Pali iyi nshita abafyashi balingile ukukosapo fye ukusambilisha umwana wabo. Nga bakosapo ukumusambilisha mu nshila iisuma umwana akalabomfwila. Kabili ifyo akasambilila fikamwafwa ilyo aleya alekula.
Imibele Isuma
Inama ukubikako fye na fimashini fimo fileshiba amashiwi no kukonkelesha ifilelanda abantu. Lelo muntu fye e wakwata amano ya kutontonkanya pa fyo acicita nelyo ifyo acilanda. E ico, ilyo umwana afisha imyaka ibili nelyo itatu alatendeka ukumfwa icilumba, insoni, ukuyumfwa uwa mulandu e lyo no kubipilwa. Iyi e nshita afwile ukusambilila ukuba ne mibele isuma—ica kutila nangu bambi balecita ifyabipa ena te kuti abakonkeleshe.
Pali iyi inshita abafyashi balatemwa sana ukumona ifyo umwana aaluka na kabili. Umwana natendeka ukwishiba ifyo bambi baleyumfwa. Ilyo aali ne myaka ibili alecita ifya kuisekesha nomba pali ino nshita aletontonkanya na pa fingasekesha bambi. Kabili aleshiba abafyashi bakwe nga nabomfwa bwino kabili kuti afwaya ukubasekesha. Kanshi iyi e nshita engasambilila ifyo balemweba.
Ilyo umwana afisha imyaka itatu e lyo atendeka ukwishiba icalungama ne cishalungama, icisuma ne cibi. Kanshi iyi e nshita abafyashi bafwile ukusambilisha umwana pa kutila akakule bwino.
[Amashiwi pe bula 5]
Mu nshiku fye ishinono umwana aleshiba ishiwi lya banyina kabili alalitemwa ukucila ilya bantu bambi
[Amashiwi pe bula 6]
Ilyo umwana afisha imyaka itatu e lyo atendeka ukwishiba icalungama ne cishalungama, icisuma ne cibi
[Akabokoshi pe bula 6]
ICILENGA ABANA UKUSHUPA
Ba John Rosemond balembele mu citabo citila New Parent Power ukutila, “Abafyashi bamo batontonkanya ukuti icilenga umwana ukushupa mulandu wa kuti tabacita ifyo alefwaya. Kanshi ifi abafyashi batontonkanya ukuti e balufyenye e cilenga ukuti bacitepo cimo pa kuti umwana aleke ukushupa. E co nangu ca kuti bacimukaanina, balasuka bamusuminisha. Nelyo nga bacimuminapo pa fyo acilafwaya, balamupeela ukucila na pa fyo acilafwaya pa kuti beumfwa ububi. Ukucita ifi kulalenga umwana aleka ukushupa, umufyashi na o alomfwa bwino. Nomba umwana asambililako ukuti ukushupa e nshila ya kukwatilamo ifyo alefwaya.”