Icipandwa 8

Shinto—Ukusapika Lesa Ukwa Japan

“Pa kuti tata aali shimapepo wa Shinto, twaebelwe ukupeela itambula lya menshi ne mbale yafonka iya mupunga waipikwa pa kamidana [ulufuba lwa Shinto ulwa mu ŋanda] ulucelo ululi lonse pa ntanshi ya mwikulo. Pa numa ya iyo ncitilo ya kupepa, twabuulile imbale yafonka iya mupunga no kuliilamo. Ku kucite fyo, nali uwacetekela ifyo balesa kuti batucingilila.

“Ilintu twashitile iŋanda, twashininkishe mu kusakamanishisha icifulo ca mimonekele yatunguluka ica ŋanda ipya mu kwampana ku yesu iya kale mu kwipusha shaman, nelyo uwa ngulu. Atucenjesheko ulwa mpongolo sha fiwa shitatu no kutufunda ukukonka imibombele ya kusangulula iyo tata alondolwele. E co twalisangulwile umo mwa kwikala ku mucele limo cila mweshi.”—Mayumi T.

1. (Sanshako imitendekele.) Ni kwi maka maka ubutotelo bwa ciShinto bubeleshiwa, kabili cinshi bubimbamo kuli bamo abasuminamo?

SHINTO e butotelo bukalamba bwa bena Japan. Ukulingana na Nihon Shukyo Jiten (Encyclopedia ya Mabutotelo ya bena Japan), “Ukupangwa kwa buShinto ukucila kwaishibikilwa ku cikulilo ca mushobo wa bena Japan, kabili cikulilo ca butotelo icishabalile acibeleshiwa pa mbali ya uyu sosaite wa mushobo.” Lelo amakwebo ya cina Japan no kusonga kwa cikulilo nomba fyaba ifyasaalala nga nshi ica kuti cilingile ukutusekesha ukwishiba ifya kusangwilako fya butotelo ifyamumunga ilyashi lya kale ilya Japan no buntu bwa bena Japan.

2. Kufika ku cipimo nshi Shinto isonga ubumi bwa bena Japan?

² Nangula Shinto atunga ifilundwa ukucila pali 91,000,000 mu Japan, icifika mupepi ne fyakaniko fitatu ifya pali fine ifya bekashi ba uko, ukufwailisha kusokolola ukuti bantu fye 2,000,000, nelyo 3 peresenti wa bekashi bakalamba, mu cituntulu e batunga ukusumina muli Shinto. Nangu cibe fyo, Sugata Masaaki, kasapika pali Shinto, atila. “Shinto apikana mu kukanakobololwa mu cimpangilile ca bumi bwa cila kasuba ubwa bena Japan ica kuti abantu baibukila panono ulwa kubako kwakwe. Ku bena Japan caba butotelo bwacepelako ukucila fintu caba icaimikiwa ca kafyalilo cishingasunkilwa pa mbali ica fyashingulukako, ukupala umwela bapeema.” Nangu ni abo batunga ukukanayangwako ku butotelo kuti bashita imikano ya Shinto iya kusungwa pa musebo, ukukwata amenga yabo ukulingana ne cishilano ca Shinto, no kupongolwela indalama shabo mu mitebeto ya pa caka iya Shinto.

Yatendeke Shani?

3, 4. Ni shani fintu ubutotelo bwa bena Japan bwaishileishibikwa intanshi nga Shinto?

³ Ishina lya “Shinto” lyaimine mu mwanda wa myaka walenga mutanda C.E. ku kulekanya ubutotelo bwa cikaya ukufuma ku buBuddha, ubwaletelwe mu Japan. “Kwena, ‘Ubutotelo bwa bena Japan,’ . . . bwaliko pa ntanshi ya kuletwa kwa buBuddha,” e fyalondolola Sachiya Hiro, kasapika wa mabutotelo ya bena Japan, “lelo bwali ubutotelo bwa lwa nkati, ubwalimo imyata, ne ‘ntambi sha mibele isuma.’ Mu kuba no kuletwako kwa buBuddha, nangu cibe fyo, abantu baibukile icishinka ca kuti shilya ntambi sha mibele isuma shapangile ubutotelo bwa bena Japan, ukupusana ukufuma ku buBuddha, ubwali ubutotelo bwa cilendo.” Ni shani ubu butotelo bwa bena Japan bwasangwike?

⁴ Cintu cakosa ukushininkisha ubushiku lintu Shinto ya kutendekelako, nelyo “Ubutotelo bwa bena Japan,” bwatumbile. Mu kuba no kwisako kwa kulima kwa mpanga yatulwila iya mupunga, “ubulimi bwa mu mpanga yatulwila bwalengele ubwikashi bwateyanishiwa bwino kabili bwashikatala,” e fyalondolola Kodansha Encyclopedia of Japan, “kabili impupo sha bulimi—isho pa numa shabombele ulubali lwakatamisha lwa musango yo mu Shintō—shalilundulwilwe.” Abo bantu na bantu ba mu kubangilila bapokelele no kucindikisha balesa bafula aba cifyalilwa.

5. (a) Mimwene nshi iya ciShinto iya mfwa? (b) Ni shani fintu imimwene ya ciShinto iya bafwa ilinganishiwa kuli iyo iya Baibolo?

⁵ Mu kulunda kuli uku kucindikisha, umwenso wa myeo yafwa watungulwile ku mpupo sha kuitalalika. Ici pa numa calundulukile mu kupepa imipashi ya fikolwe. Ukulingana ne cisumino ca Shinto, umweo “wafwa” ucili walikwata ubuntu bwa uko kabili ukantaikwa no kukowesha kwa mfwa mu kwangufyanya fye pa numa ya mfwa. Lintu abafwililwe bacite mpupo sha kwibukisha, umweo ulasangululwa ukufika ku cishinte ca kufumyapo ububi bonse, kabili ubikako imibele yabamo umutende iya kushukisha. Mu kupita kwa nshita umupashi wa cikolwe ulema ukufika ku cifulo ca mulungu wa cikolwe, nelyo uulinshi. Muli fyo tusanga ukuti icisumino ca mweo wa bumunshifwa citendekelo ku butotelo na bumbi kabili cilalama imibele ya mutima ne mibombele ya basumina.—Ilumbo 146:4; Lukala Milandu 9:5, 6, 10.

6, 7. (a) Ni shani fintu abaShinto bamwene balesa babo? (b) Shintai cinshi, kabili mulandu nshi akatamina mu Shinto? (Linganyeniko Ukufuma 20:4, 5; Ubwina Lebi 26:1; 1 Abena Korinti 8:5, 6.)

⁶ Balesa ba cifyalilwa na balesa ba fikolwe balangulwikwe ukuba imipashi “isenkela” mu kati no kwisusha umwela. Mu kati ka mitebeto, abantu baitile pali balesa ukwikila ku fifulo fya cine cine ifyashishiwe kuli ako kashita. Balesa basoselwe ukwikala akashita kanono mu shintai, ifibombelo fya kupepa pamo nge fimuti, amabwe, imilolani, ne mpanga. Ba shaman, nelyo aba ngulu, baletangilila pa kusefya kwa ntambi ku kwita balesa ukwika.

⁷ Panono panono, “ififulo fya kwikilapo” fya balesa, ifya sangulwilwe pa kashita kanono ku mitebeto, fyakwete umusango wacilapo ukubelelela. Abantu bakuulile imfuba sha balesa ba kushukisha, abo bamoneke ukubapaala. Pa kubalilapo tababashile ifipasho fya balesa lelo bapepele shintai, umo imipashi ya balesa yasoselwe ukwikala. Nangu fye ulupili lonse, pamo nga Fuji, lwali na maka ya kubomba nga shintai. Mu kupita kwa nshita kwaishilebako balesa bafula ica kuti abena Japan bapangile insoselo ya yaoyorozu-no-kami, ico mu cituntulu cipilibula “amamilioni cinekonsekonse aya balesa” (“kami” cipilibula “balesa” nelyo “imilungu”). Nomba inumbwilo ibomfiwa ku kulangisha “balesa bashingapendwa,” apo impendwa ya milungu mu butotelo bwa Shinto ileingilishiwako.

8. (a) Ukulingana no lushimi lwa Shinto, ni shani fintu Amaterasu Omikami apangilwe no kupatikishiwa ukupeela ulubuuto? (b) Ni shani fintu Amaterasu Omikami asangwike umulungu wa luko, kabili ni shani fintu bakateka bakakililwe kuli wene?

⁸ Nge fyo ukusefya kwa ntambi sha Shinto kwatontomeshe pa mfuba, umukowa umo na umo wakwete ulufuba lwa mulungu ulinshi lwa uko. Nangu cibe fyo, lintu ulupwa lwaleteka lwaikatenye uluko mu mwanda wa myaka walenga cinelubali C.E., basumbwile lesa wabo mwanakashi uwa kasuba, Amaterasu Omikami, ukuba umulungu wa luko ne cipasho ca pa kati ka balesa ba Shinto. (Moneni umukululo, ibula 191.) Mu kupita kwa nshita ulushimi lwasopolwele ukuti kateka aali mu kulungatana intuntuko ya kwa lesa mwanakashi wa kasuba. Pa kukosha ico cisumino, ifyalembwa fikalamba fibili ifya Shinto, Kojiki na Nihon shoki, fyalikolonganikwe mu mwanda wa myaka walenga cinekonsekonse C.E. Ukubomfya inshimi isho ishasansabike ulupwa lwaleteka nga intuntuko sha balesa, ifi fitabo fyaafwilishe ukwimika ukupulamo kwa bakateka.

Ubutotelo bwa Mitebeto no Kusefya kwa Ntambi

9. (a) Mulandu nshi Shinto etwa ubutotelo “bwabulwamo” ku wasambilila umo? (b) Ni shani fintu Shinto abo wa kupampamika ukulosha ku fisambilisho? (Linganyeniko Yohane 4:22-24.)

⁹ Ifi fitabo fibili ifya nshimi sha ciShinto, nangu cibe fyo, tafyalangulwikwe ukuba amalembo yapuutwamo. Mu ca kusekesha, Shinto takwata katampa waishibikwa nelyo Baibolo. “Shinto butotelo bwa kukonkana kwa ‘bwabulwamo,’” e filondolola Shouichi Saeki, umusambi wa Shinto. “Bwaba ubwabulwamo ifisambilisho ifyalondoloka kabili ubwabulwamo bulondoloshi bwa cisambilisho ca butotelo. Bwaba fye ngo bwabulwamo ifishimiko fili no kubakwa. . . . Nangu cingati nakushiwe mu lupwa ulo ku cishilano lwakakatile kuli Shinto, nshibukisha pa lwa kupeelwa amasomo yakatama aya butotelo.” (Utulembo tunono twesu.) Kuli baShinto, ififundisho, ifishimiko, kabili, pa nshita shimo, nangu fintu bapepa tafyakatama. “Nangu fye ni pa lufuba lumo lwine,” e fyo asosa kasapika wa ciShinto, “lesa wapeelwa ulufuba ilingi line alekabulwa na umbi, kabili pa nshita shimo abantu abapepele abo balesa no kupeela amapepo kuli bene tabaibukile ulwa kwaluka.”

10. Cinshi caba ica kukatama kwakulisha ku baShinto?

¹⁰ Cinshi, caba, ukukatama kwakulisha ku baShinto? “Pa kutendekelako,” e fyasosa icitabo pa cikulilo ca bena Japan, “Shinto alangulwike ncitilo isho shasumbwile ukumfwana ne nshila ya kusangilamo imikalile iya bwikashi bwacepa ngo ‘busuma’ na isho shacilime ifyo nge ‘shibi.’ Ukumfwana na balesa, icifyalilwa, no bwikashi fyalangulwikwe ukuba ifya mutengo wapulamo. Icili conse icacilime ukumfwana kwa mutende ukwa bwikashi cali icabipa ukwabula ukusakamana umutengo wa ciko wa mibele isuma.

11. Lubali nshi imitebeto ibomba mu kupepa kwa Shinto no bumi bwa cila kasuba?

¹¹ Apo Shinto takwata cifundisho caishibikwa nelyo icisambilisho, inshila yakwe iya kusumbwilamo ukumfwana kwa bwikashi kupitila mu kusefya kwa ntambi ne mitebeto. “Icacilishapo ukucindama mu buShinto,” e fyalondolola encyclopedia Nihon Shukyo Jiten, “caba nampo nga tulesefya imitebeto nelyo iyo.” (Moneni umukululo, ibula 193.) Ukuliila capamo pa mitebeto ukushinguluka balesa ba fikolwe kwasangwilile ku mupashi wa kubombela pamo mu kati ka bantu mu bwikashi bwa balima umupunga. Imitebeto ikalamba yali kabili icili iyaampana ku kulimwa kwa mupunga. Muli shinde, abantu ba mu mishi beta pali “lesa wa mabala ya mupunga” ukwikila mu mushi wabo, kabili bapepela ifisabo fisuma. Mwi pukutu, batootela balesa babo pa kulobolola. Mu kati ka mitebeto, basenda balesa babo ukushinguluka pali mikoshi, nelyo ulufuba lusendwa, no kukwata icimuno ca mwangashi wa mupunga uwa (sake) ne fya kulya pamo na balesa.

12. Musango nshi uwa mpupo sha kusangulula ishicitwa muli Shinto, kabili ku mifwaile nshi?

¹² Pa kwikatana na balesa, nangu cibe fyo, abaShinto basumina ukuti bafwile ukuwamishiwa no kusangululwa ukufuma ku kukowela kwabo konse ukwa mibele isuma no lubembu. Apa e po ukusefya kwa ntambi kwisamo. Kwabako inshila shibili isha kusangulwilamo umuntu nelyo icintu. Imo ni oharai na imbi ni misogi. Mu oharai, shimapepo wa Shinto apepesha umusambo wa cimuti ca sakaki caba lyonse ica katapatapa ne pepala nelyo kolokondwe wakakililwa ku mpela ya liko ku kusangulula icintu nelyo umuntu, ilintu mu misogi, amenshi e yabomfiwa. Uku kusefya kwa ntambi ukwa kusangulula kwalifwaikwa nga nshi ku butotelo bwa ciShinto ica kuti umulashi umo uwa cina Japan alandile ati: “Kuti pambi mu kwanguka casoswa ifyo ukwabula uku kusefya kwa ntambi, Shinto te kuti eminine [ngo butotelo].”

Ukuteuluka kwa Shinto

13, 14. Ni shani fintu Shinto ateulukila ku mabutotelo yambi?

¹³ Imitebeto no kusefya kwa ntambi fyakokwela pamo na Shinto ukwabulo kusakamana ukwaluka uko ubutotelo bwa Shinto bwapitamo pa myaka ingi. Kwaluka nshi? Kasapika wa ciShinto umo apalanya ukwaluka mu Shinto kuli kulya ukwa kalubi ka kulangisha. Lintu ubuBuddha bwaletelweko, Shinto yaifwikile cisambilisho ca buBuddha. Lintu abantu bakabile fipimo fya mibele isuma, yafwele buConfucius. Shinto yaba iyateuluka nga nshi.

¹⁴ Ukusakanye fisumino, nelyo ukutumbinkanya imisango ya butotelo bumo mu bunankwe, fyacitikeko fye mu kubangilila mu lyashi lya kale ilya Shinto. Nangu cingati ubuConfucius no buTao, ifyaishibikwa mu Japan nga “Inshila ya yin na yang,” fyasokelele ubutotelo bwa Shinto, ubuBuddha bwali e cisolobelo cikalamba icasakene na Shinto.

15, 16. (a) Ni shani fintu abaShinto bayankwileko ku buBuddha? (b) Ni shani fintu ukutumbinkanya kwa Shinto na buBuddha fyaishileko?

¹⁵ Lintu ubuBuddha bwaingilile ku nshila ya China na Korea, abena Japan bainike ifibelesho fyabo ifya butotelo ifya cishilano pamo nga Shinto, nelyo “inshila ya balesa.” Nangu cibe fyo, mu kuba no kwisa kwa butotelo bupya, Japan alyakanikene pali nampo nga kupokelela ubuBuddha nelyo iyo. Impuka yatemenwe ubuBuddha yapampamine ukuti, ‘Ifyalo fyonse ifya bwina mupalamano fipepela muli ilya nshila. Mulandu nshi Japan engapusaninako?’ Ulubali lwalelwisha ubuBuddha lwapaashishe aluti, ‘Nga twalapepa balesa ba bwina mupalamano, tukasonga ukukalipa kwa balesa besu bene.’ Pa numa ya makumi ya myaka ayengi ayabula ukumfwana, abatemenwe ubuBuddha balicimfishe. Ukufika ku mpela ya mwanda wa myaka walenga mutanda C.E., lintu Cilolo Shōtoku afukatile ubuBuddha, ubutotelo bupya bwali nabulimba imishila.

¹⁶ Ilyo ubuBuddha bwasalanganine ku bwikashi bwa mu mishi, bwakumene ne milungu ya cikaya iya ciShinto iyo ukuba kwa iko kwashikeme mu kukosa mu bumi bwa cila bushiku ubwa bantu. Amabutotelo yabili yali no kutontolokako mu kuti yekale pamo. Abashimbe baume ba butotelo ba ciBuddha abalebelesha ukuisalapula mu mpili bayafwilishe ukutumbinkanya amabutotelo yabili. Ilyo impili shalangulwikwe ukuba amekalo ya balesa ba ciShinto, ifibelesho fya kuipusula maliila ifya bashimbe baume aba butotelo mu mpili fyaimishe mfundo ya kusakanya ubuBuddha na Shinto, ico kabili icatungulwile ku kukuula kwa jinguji, nelyo “amatempele ya mfuba.”a Panono panono ukutumbinkana kwa mabutotelo yabili kwacitikeko lintu ubuBuddha bwabuulile ukuitendekelako mu kupanga ukwelenganya kwa butotelo.

17. (a) Bupilibulo nshi bwa kamikaze? (b) Ni shani fintu kamikaze ayampanishiwe ku cisumino ca kuti Japan aba uluko lwa bulesa?

¹⁷ Pali nomba, icisumino ca kuti Japan aali luko lwa bulesa calilimba imishila. Lintu abena Mongolia basanshile Japan mu mwanda wa myaka walenga 13, kwaimine icisumino mu kamikaze, ukukonka ishiwi “umwela wa bulesa.” Imiku ibili abena Mongolia basanshile icishi ca Kyushu na mato yashaifulila, kabili libili bacilimwe ku nkuuka. Abena Japan bapeele umucinshi wa ishi nkuuka, nelyo imyela (kaze), kuli balesa babo aba ciShinto (kami), kabili ici catwele pa ntanshi apakalamba ukulumbuka kwa balesa babo.

18. Ni shani fintu Shinto atangene na mabutotelo yambi?

¹⁸ Lintu ukucetekela kwa milungu ya Shinto kwakulile, yamwenwe ukuba nga balesa ba citendekelo, ilintu baBuddha (“abasanikilwa”) na ba bodhisattva (abali no kuba baBuddha abafwilisha bambi ukufika ku kusanikilwa; mona amabula 136-8, 145-6) bamwenwe fye ngo kusokoloka kwa pa kashita kanono ukwa cikaya ukwa bulesa. Nge ca kufumamo ca uku kukansana kwa ciShinto no kwa ciBuddha, amasukulu yalekanalekana aya ciShinto yaliimine. Yamo yakomaile pa buBuddha, yambi yasumbwile ilongo lya balesa ba ciShinto, na yambi yabomfeshe umusango wa pa numa uwa buConfucius ku kukatamika ifisambilisho fyabo.

Ukupepa Kateka na Shinto wa Buteko

19. (a) Cinshi cali ubuyo bwa baShinto ba Kubwekeshamo? (b) Ni ku kutontonkanya nshi uko ifisambilisho fya kwa Norinaga Motoori fyatungulwile? (c) Cinshi ico Lesa atulaalika ukucita?

¹⁹ Pa numa ya myaka iingi iya kusuusukako, abasambilile fya butotelo bwa ciShinto bapingwilepo ukuti ubutotelo bwabo bwalikoweshiwe ku kutontonkanya kwa butotelo ukwa bena China. E co bapampamine pa kubwelela ku nshila ya bena Japan iya pa kale. Isukulu lipya ilya Shinto, ilyaishibikwe nga Shinto wa Kubwekeshamo, lyalimine, mu kuba na Norinaga Motoori (ukushimbulwa Motoʹori), uwasambilila uwa mu mwanda wa myaka walenga 18, pamo nga umo uwa bapuulilemo mu basambilila ifya butotelo. Mu kusapika intulo ya cikulilo ca bena Japan, Motoori asambilile ifishimiko, ukucilisha ifyalembwa fya ciShinto ifyaitilwe Kojiki. Asambilishe ukupulamo kwa kwa lesa mwanakashi wa kasuba Amaterasu Omikami lelo ashile umulandu wa cinjelengwe ca cifyalilwa umuluulu kuli balesa. Mu kulundapo, ukulingana ne cisambilisho cakwe, ishuko lya bulesa talisobelwa, kabili kubulwa umucinshi ku bantu ukwesha ukulyumfwikisha. Wiipusha ifipusho kabili ba uwanakila kwi shuko lya bulesa yali e mfundo yakwe.—Esaya 1:18.

20, 21. (a) Ni shani fintu umuShinto umo uwasambilila ifya butotelo aeseshe ukufumya Shinto mu kusonga kwa “bena China”? (b) Amano ya buntunse aya kwa Hirata yatungulwile ku kwimikwa kwa kabungwe nshi?

²⁰ Umo uwa bakonshi bakwe, Atsutane Hirata, atanunwine mfundo ya kwa Norinaga no kwesha ukusangulula Shinto, ukufumyamo ukusonga konse ukwa “bena China.” Cinshi Hirata acitile? Atumbinkenye Shinto ne cisambilisho ca bubotelo ica “buKristu” bwasanguka! Apalenye Amenominakanushi-no-kami, lesa walumbulwa mu Kojiki, kuli Lesa wa “buKristu” no kulondolola uyu lesa aletungulula uwa kubumbwa konse ngo wakwete balesa banono babili, “Uuletako Ifingi (Takami-musubi) no Uuletako ifya Bulesa (Kami-musubi), uumoneka ukwimininako ifishinte fya caume ne fya canakashi.” (Religions in Japan) Ee, apokelele icisambilisho ca kwa lesa wabamo batatu ukufuma kuli Roma Katolika, nangu cishabalile aciba inshila ikalamba iya cisambilisho ca ciShinto. Ukusakanya kwa kwa Hirata kwa ciitwa ubuKristu mu Shinto, nangu cibe fyo, mu kupelako calambatike umusango wa Kristendomu uwa cisumino ca muli lesa umo mu muntontonkanya wa ciShinto.—Esaya 40:25, 26.

²¹ Icisambilisho ca fya butotelo ica kwa Hirata casangwike icitendekelo ca kabungwe ‘Kacindikisha Kateka,’ icatungulwile ku kuwisha badikiteta bafita aba kwikatile mpanga, intungulushi sha fita, na ku kubweshiwa kwa buteko bwa kutekela ku maka mu 1868. Mu kuba no kwimikwa kwa kamfulumende ya kutekela ku maka, abasambi ba kwa Hirata basontelwe ukuba intumi sha kamfulumende isha kupepa kwa ciShinto, kabili batwele pa ntanshi akabungwe ukulola ku kupanga Shinto ubutotelo bwa Buteko. Pe samba lya mafunde yapya aya iyo nshita, kateka, pa kumonwa nge ntuntuko yalungatana iya kwa lesa mwanakashi Amaterasu Omikami, alangulwikwe “uwashishiwa no ushingateululwa.” Muli fyo asangwike lesa wapulamo uwa Shinto wa Buteko.—Ilumbo 146:3-5.

“Icalembwa ca Mushilo” ca Shinto

22, 23. (a) Makambisho nshi yabili yapeelwe na kateka? (b) Mulandu nshi aya makambisho yalangulwikwe ukushishiwa?

²² Ilintu Shinto akwete ifyalembwa fyakwe ifya pa kale, ukupepa kwa ntambi, na mapepo mu fyalembwa fya Kojiki, Nihongi, ne fya Yengishiki, Shinto wa Buteko alekabila ibuku lyashila. Mu 1882 Kateka Meiji apeele Icipope ca Buteko Butekela ku Maka ku Bashilika na Benda mu Mato. Apo caishile ukufuma kuli kateka, camwenwe ku bena Japan nge calembwa ca mushilo, kabili cabele icitendekelo ca kwetetula kwa cila kasuba ku baume bali mu fita fyaipangasha. Cakomaile pa kuti umulimo wa muntu umo umo ukulipila imisha yakwe no kukakililwako kwakwe kuli kateka lesa wali pa mulu wa conse ico limbi engakwata ku uli onse umbi.

²³ Icalundwako na cimbi ku calembwa ca mushilo ica ciShinto cacitike lintu kateka apeele Icipope ca Buteko Butekela ku Maka pa Masomo pa October 30, 1890. Cene “tacabikile fye ifitendekelo fya masomo ye sukulu lelo casangwike mupepi na conse amalembo ya mushilo aya Shinto wa Buteko,” e fyalondolola Shigeyoshi Murakami, kasapika wa Shinto wa Buteko. Icipope cacilengele ukumfwika ukuti ukwampana kwa “mu lyashi lya kale” pa kati ka fikolwe fya buteko butekela ku maka ifya mu nshimi na batekwa babo cali e citendekelo ca masomo. Ni shani abena Japan bamwene aya makambisho?

24. (a) Peela ica kumwenako ca fintu ifipope ifya buteko butekela ku maka fyamwenwe ku bantu. (b) Ni shani fintu Shinto wa Buteko atungulwile ku kupepa kateka?

²⁴ “Lintu nali umukashana inkonkani ya mukalamba [we sukulu] aali no kwikata imbokoshi yabaswa pa kuisumbula ukufika ku menso na mu kucindikisha ukuileta pa cisebele,” e fibukisha Asano Koshino. “Umukalamba aali no kupokelela imbokoshi no kufumyamo icimfungwa apo Icipope ca Buteko Butekela ku Maka pa Masomo calembelwe. Ilintu icipope calebelengwa, twali no kukonteka imitwe yesu ukufikila twaumfwile amashiwi ya kusondwelela, ‘Ishina lya kwa Katebebe ne Cikakatikilo Cakwe.’ Twacumfwile imiku iingi nga nshi ica kuti twasungile amashiwi ku mutwe.” Ukufika mu 1945, kabili ukupitila mu mibombele ya fya masomo yashimpilwe pa nshimi, uluko lonse lwapekanishiwe ku kuipeela ulwine lweka kuli kateka. Shinto wa Buteko amwenwe ngo butotelo bwapulamo, ne fyakaniko fimbi 13 ifya ciShinto ifyalesambilisha ififundisho fyapusana fyacefiwe ukufika ku cipimo ca kuloshiwako nga Shinto wa Fyakaniko.

Ukutumwa kwa Butotelo Ukwa Japan—Ukucimfya kwa Calo

25. Ni shani fintu kateka umwina Japan amwenwe ku bantu?

²⁵ Shinto wa Buteko apangashiwe ne cilubi cakwe pamo pene. “Ulucelo ululi lonse, natootele indupi shandi ukulosha ku kasuba, icishibilo ca kwa lesa mwanakashi Amaterasu Omikami, kabili lyene ukulolesha ku kabanga kwi Sano lya Buteko Butekela ku Maka no kupepa kateka,” e fibukisha Masato, umwaume mukote umwina Japan. Kateka alepepwa nga lesa ku batekwa bakwe. Alemonwa ngo wapulamo mu mapolitiki na mu butotelo pa mulandu wa kutuntuka kwakwe ukufuma kuli lesa mwanakashi wa kasuba. Profesa umwina Japan umo alondolola ati: “Kateka ni lesa wasokololwa mu bantu. Mulungu wasokololwa.”

26. Cisambilisho nshi cafumine mu kushinshimunwa kwa kwa kateka?

²⁶ Nge ca kufumamo, icisambilisho calilundulwilwe ica kuti “pa kati na nkati ka ici calo ca cinjelengwe paba impanga ya kwa Mikado [Kateka]. Ukufuma pali ici cifulo ca pa kati tufwile ukutanununa uyu Mupashi Ukalamba ukupulinkana icalo. . . . Ukutanununwa kwa Japan Mukalamba ukupulinkana icalo conse no kusumbulwa kwa calo conse ukube mpanga ya Balesa e mulimo wapamfya uwa nomba kabili, ukulundako, e mifwaile yesu iya ciyayaya kabili iishingaluka.” (The Political Philosophy of Modern Shinto, kuli D. C. Holtom) Takwaliko kupaatukanya pa kati ke Calici no Buteko kulya!

27. Ni shani fintu ukupepa kateka kwa bena Japan kwabomfiwe ku ba fita?

²⁷ Mu citabo cakwe Man’s Religions, John B. Noss alandapo ati: “Ifita fya bena Japan tafyali ifyakokomoka mu kuisangila ici cishinka ca mimwene. Bacipangile ukuba ulubali lwa lyashi lyabo ilya nkondo ilya kuti ukucimfya kwali kutumwa kwa mushilo kwa Japan. Mu kushininkisha mu mashiwi ya musango yo limbi kuti twamona ica kufumamo cabamo amano ica kupupa uluko catumbinkanishiwe ne fyakatamikwa fyonse ifya butotelo.” Mwandi kayofi kabyalilwe abena Japan na bantu na bantu bambi, ukushimpwa apakalamba pa lushimi lwa ciShinto lwa bulesa bwa kwa kateka no kusakanya ubutotelo no kupupo luko!

28. Lubali nshi Shinto akwete mu kubombesha kwa nkondo kwa bena Japan?

²⁸ Abena Japan mu cinkumbawile tabakwete umwa kusengulwila kano fye ukupepa kateka pe samba lya Shinto wa Buteko ne micitile ya buko ya buteko butekela ku maka. Icisambilisho ca kwa Norinaga Motoori ica kuti ‘Wiipusha nangu cimo, lelo nakila kwi shuko lya bulesa’ caandatile kabili calamine ukutontonkanya kwa bena Japan. Ukufika mu 1941 uluko lonse lwapekanishiwe mu kubombesha kwa Nkondo ya Calo iya II pe samba lya luunga lwa Shinto wa Buteko na mu kuipeela ku “wa mweo lesa muntu.” ‘Japan luko lwa bulesa,’ e fyo abantu batontonkenye, ‘kabili kamikaze, umwela wa bulesa, ukapunga lintu kwabako bwafya.’ Abashilika ne ndupwa shabo bapaapaatile balesa babo balinshi ku kutunguluka mu nkondo.

29. Cinshi catungulwile ku kulufya icitetekelo pa lubali lwa bengi pa numa ya Nkondo ya Calo iya II?

²⁹ Lintu uluko lwa “bulesa” lwacimfiwe mu 1945, pe samba lya mpumo shibili isha kulofya kwa atomiki ukwa Hiroshima no bukulu bwa Nagasaki, Shinto alolenkene no bwafya bwakulisha. Ubushiku bwakonkelepo, kateka wa bulesa atunganishiwe ukukanacimfiwa Hirohito asangwike kateka wa buntunse fye wacimfiwa. Icitetekelo ca bena Japan calibongolwelwe. Kamikaze alekeleshe uluko. E fyalondolola encyclopedia Nihon Shukyo Jiten ukuti: “Umo uwa milandu wali kulengwa insoni kwa luko pa kufutukwa. . . . Icacililepo ukubipa, icalo ca Shinto tacapeele bulondoloshi bwa butotelo bwalunduluka no bwalinganako ubwa kutwishika kwafumine mu [kucimfiwa]. Muli fyo, ukwankulako kwa butotelo kwabulwa ukukosoka ukwa kuti ‘Takwabako lesa nelyo Buddha’ kwasangwike ukukongama kwa cinkumbawile.”

Inshila ya Kumfwana kwa Cine Cine

30. (a) Lisambililo nshi lingasambililwa ukufuma ku ca kukumanya ca ciShinto mu Nkondo ya Calo iya II? (b) Mulandu nshi cabela icafwaikwa ukubomfya amaka ya kupelulula ukulosha ku kupepa kwesu?

³⁰ Inshila yaendelemo Shinto wa Buteko yebekesha ukukabila kwa muntu umo umo ukubebeta ifisumino fya cishilano fintu akakatilako. AbaShinto limbi kuti bafwaile nshila ya kumfwana na bena mupalamano babo abena Japan lintu bayafwilishe ifita. Ico, kwena, tacasangwilile ku kumfwana kwa mu kusaalala kwa calo, kabili mu kuba na bakaleta ba fya kulya babo na banono babo ukwipaiwa mu bulwi, tacaleteleko nangu kumfwana kwa cikaya. Pa ntanshi tatulapeela ubumi bwesu kuli umo, tulingile ukushininkisha uo tuleipeelako no mulandu tuleipeelelako. “Ndemupaapaata,” e fyasosele kasambilisha wa Bwina Kristu ku bena Roma abo akatanshi baipeele ku kupepa kateka, “ukutuula imibili yenu ilambo lya mweo, ilyashila, ilyapokelelwa kuli Lesa, umulimo wenu uwashishiwa mu kuba na maka yenu ya kupelulula.” Pamo nge fyo Abena Kristu abena Roma bali no kubomfya amaka yabo aya kupelulula ku kusala uo bafwile ukuipeelako, caba icafwaikwa ukubomfya amaka yesu aya kupelulula ukupima uo tulingile ukupepa.—Abena Roma 12:1, 2, NW.

31. (a) Cinshi caba icakumanina ku basumina muli Shinto abaseeka? (b) Bwipusho nshi bulekabila ukwasukwa?

³¹ Kuli baShinto mu cinkumbawile, ica kusangwilako cakatama mu butotelo bwabo tacali kwishibikwa kwa cine cine ukwa kwa lesa umo. “Ku bantu yaweyawe,” e fisosa Hidenori Tsuji, kasambilisha wa lyashi lya kale ilya butotelo bwa bena Japan, “balesa nelyo baBuddha tabapangile ukupusana ukuli konse. Nangu bengaba balesa nelyo baBuddha, cikulu fye baleumfwa ukupaapaatila kwa fisabo fisuma, ukufumishiwapo kwa malwele, no kusungwa kwa lupwa, ico cali icakumanina ku bantu.” Lelo bushe ico calibatungulwile kuli Lesa wa cine na kwi paalo lyakwe? Ubwasuko bwa lyashi lya kale buntu bwaumfwika.

32. Cinshi icipandwa cesu cikakonkapo cikalandapo?

³² Mu kusapika lesa kwabo, abaShinto, ukushimpa ifisumino fyabo pa nshimi, baalwile umuntu wa fye, kateka wabo, ukuba lesa, uyo uwitwa intuntuko ya kwa lesa mwanakashi Amaterasu Omikami. Lelo, amakana ayengi aya myaka ilyo Shinto talatendeka, Lesa wa cine aisokolwele umwine eka ku muntu umwina Shemu wa citetekelo mu Mesopotamia. Icipandwa cesu calakonkapo cilelanda pali ico ca kucitika cacindamisha ne fya kufumamo fya ciko.

[Futunoti]

[Akabokoshi pe bula 191]

Lesa Mwanakashi wa Kasuba mu Lushimi lwa ciShinto

Ulushimi lwa ciShinto lusosa ukuti inshita imo, lesa Izanagi “asamfishe ilinso lyakwe lya ku kuso, kabili e fyo afyele lesa mwanakashi mukalamba Amaterasu, lesa mwanakashi wa Kasuba.” Pa numa, Susanoo, lesa wa malungu ya bemba, atiinishe Amaterasu nga nshi ica kuti wene “afiseme mu ninga ya libwe lya mu Mulu, ukucilikila apa kwingilila ku libwe. Icalo capooselwe mu mfifi.” E co balesa bacitile ipange lya kufumya Amaterasu mu ninga. Balonganike bamukolwe balelila ababilishe amacaca no kupanga icilola icikalamba. Pa fimuti fya sakaki, bakobekepo ifisaamo ne mendela sha nsalu. Lyena lesa mwanakashi Ama no Uzume atendeke ukucinda no kulisha pa musambilo ku makasa yakwe. Mu kucinda kwakwe kwalaluka, asotweleko ifya kufwala fyakwe, kabili balesa bapuukile mu kuseka. Iyi mibombele yonse yabimbwile ukufwayo kwishiba kwa kwa Amaterasu, uwaloleshe pa nse no kuimona mu cilola. Ukubelebesha kwamufumishe mu ninga, apo lesa Wamupatikisha amukululwile ku kuboko no kumuleta pa nse apabuuta. “Na kabili icalo casanikilwe ku myengelele ya kwa lesa mwanakashi wa Kasuba.”—New Larousse Encyclopedia of Mythology.—Linganyeniko Ukutendeka 1:3-5, 14-19; Ilumbo 74:16, 17; 104:19-23.

[Akabokoshi pe bula 193]

Shinto—Ubutotelo bwa Mitebeto

Umwaka wa bena Japan waisulamo imitebeto ya butotelo, nelyo matsuri. Iyakonkapo e imo iikalamba:

▪ Sho-gatsu, nelyo Umutebeto wa Mwaka Upya, January 1-3.

▪ Setsubun, ukupoosaika kwa cilemba mu kati na ku nse ka mayanda, ilintu balepunda abati, “Ifiwa ku nse, ishuko lisuma mu kati”; February 3.

▪ Hina Matsuri, nelyo Umutebeto wa Kalubi uwa bakashana, uucitwa pa March 3. Icisebele ca tulubi, ukulangilila icinshingwa-ŋanda ca buteko bwa pa kale ubwa kutekela ku maka, nakulangishiwa.

▪ Umutebeto wa Bakalume, pa May 5; Koi-nobori (imendela shabapo isabi shilangisha amaka) shipupushiwa ku milongoti.

▪ Tsukimi, ukutamba umweshi wa shula pa kati ke pukutu, lintu baletambika utumakeke tunono utwabulungana utwa mupunga ne fitwalo fya ntanshi ifya fisabo.

▪ Kanname-sai, nelyo ukutambika kwa mupunga upya uwa ntanshi kuli kateka, mu October.

▪ Niiname-sai asefiwa ku lupwa lwa buteko butekela ku maka mu November, lintu umupunga upya usondwa kuli kateka, uutangilila nga shimapepo mukalamba uwa Shinto wa Buteko.

▪ Shichi-go-san, icipilibula “cinelubali-fisano-fitatu,” asefiwa ku ndupwa sha baShinto pa November 15. Cinelubali, fisano, na fitatu fimonwa nga imyaka ya kutanukilapo iyakatama; abana muli ba kimono babalabata batandalila ulufuba lwa lupwa.

▪ Imitebeto ya baBuddha iingi na kabili ilasefiwa, ukusanshako no bushiku bwa kufyalwa kwa kwa Buddha, pa April 8, no Mutebeto wa Obon, July 15, uupwila mu malampi yelela pali bemba nelyo pa mumana “ku kutungulula imipashi ya fikolwe ukubwelela ku calo cimbi.”

[Icikope pe bula 188]

UmuShinto waipeelesha alelomba balesa ku kusenaminwa

[Icikope pe bula 189]

Shinto, ‘Inshila ya Balesa’

[Icikope pe bula 190]

Ulupili lonse, pamo nga Fuji, inshita shimo lumonwa nga shintai, nelyo ica kuloshako ukupepa

[Ifikope pe bula 195]

AbaShinto basendele mikoshi, nelyo ulufuba lusendwa, kabili pa mulu, ukufwala amabula ya hollyhock (aoi) mu kati ka Mutebeto wa Aoi mu Kyoto

[Icikope pe bula 196]

Ukupepesha ipepala nelyo kolokondwe wakakililwa ku musambo wa cimuti caba katapakatapa lyonse kutontonkanishiwa ukusangulula umuntu ne fintu, ukubebekesha ukubakwa

[Ifikope pe bula 197]

Umwina Japan tayumfwa ukupilika mu kupepa pa ntanshi ya fyonse fibili ulufuba lwa ciShinto, ku kuso, ne cipailo ca ciBuddha

[Icikope pe bula 198]

Kateka Hirohito (pa cisebele ca kusesha) alipepelwe nge ntuntuko ya kwa lesa mwanakashi wa kasuba

[Icikope pe bula 203]

Umukashana alekambatika ku lufuba ema, nelyo icipampa ca cabaswa ce pepo, ico ashitile