Nalekele Ukupepa Kateka no Kutendeka Ukupepa kwa Cine

NGA FINTU CASHIMIKWA NA ISAMU SUGIURA

Nangu ca kuti calimoneke fye mu 1945, ukuti abena Japan baali fye mupepi no kucimfiwa mu Nkondo ya Calo iya 2, twacetekele nga nshi ukuti “kamikaze” (“inkuuka ukufuma kuli lesa”) yali no kukuuka ukwipaya abalwani. Kamikaze lishina ilyafuma ku nkuuka sha pali bemba ishaliko mu 1274 na mu 1281 isho pa miku ibili shabongolwele ingalaba sha nkondo isha balwani abena Mongolia ukubalenga ukubwelelamo ukufilwa ukusansa abena Japan.

IMINTAPENDWA ya bena Japan abacetekeele muli Kateka Hirohito, calibaponeshe pa musao lintu abilishe ku bena Japan bonse pa August 15, 1945, ukuti icalo ca Japan calicimbile ku fita fyaletungululwa na bena Amerika. Pali ilya nshita nali kalume waleya ku sukulu kabili na ine wine calimponeshe pa musao. Naliipwishe nati, ‘Nga ca kuti Kateka wesu te Lesa wa mweo, ninshi Lesa ni nani? Ni nani mfwile ukucetekela?’

Nangu cali fyo kwena, ukucimba kwa bena Japan mu Nkondo ya Calo iya 2, e calengele ine na bena Japan bambi ukusambilila pa lwa kwa Lesa wa cine Yehova. Libe nshilamushimikila ifyo nayalwike, lekeni myebeko ifyali mipepele yandi iya ku bwaice.

Imipepele ya ku Bwaice

Nafyelwe pa June 16, 1932, mu musumba wa Nagoya kabili nine kasuli pali bonse abana baume bane. Batata baali ni bamangimela ba mu musumba. Bamayo baali abaipeelesha nga nshi ku mipepele yafuma ku buShinto iya Tenrikyo, munyinefwe umukalamba pali ifwe bonse alisambilile ifya kuba kapepesha mu buTenrikyo. Bamayo balintemenwe nga nshi, kabili balensenda uko balekumanina ku kupepa.

Balinsambilishe ifya kukontamika umutwe pa kupepa. Mu mipepele ya ba Tenrikyo balesambilisha ukucetekela muli kabumba uwitwa Tenri O no Mikoto, na muli tulesa tumbi utunono 10. Abalepepa muli iyi mipepele baleposha mu citetekelo, kabili balekomaila pa kwaafwa abantu banensu no kushimikilako bambi ifisumino fya mipepele.

Apo nali umulumendo, nalefwaisha ukwishiba ifingi. Nalesunguka ilyo namona umweshi ne minshipendwa ya ntanda mu muulu ubushiku, nalefwaya ukwishiba ukwapela ulwelele. Naleipakisha ukutamba ifyalekula impwa ne fibimbi ifyo nalebyala ku lukungu. Ukulolekesha ububumbo kwalikoseshe icitetekelo candi muli Lesa.

Imyaka ya Nkondo

Imyaka nali ku sukulu lya ku praimari ukufuma mu 1939 ukufika mu 1945 yali fye nkuma ne nshita ya Nkondo ya Calo iya 2. Ukupepa Kateka, icali cisambilisho icikankaala mu mipepele ya buShinto, e co balekomailapo nga nshi mu masambililo yesu aya ku sukulu. Twalesambilila amafunde ya shushin, ayalefunda pa mibele isuma pamo na mashiwi ya kukoselesha ukupepa icalo no kubomba ubushilika. Ukucinda pelete wa kupupusha imendela, ukwimba ulwimbo lwa cishipa, ukusoma ifipope fya kwa kateka, no kupepa icikope ca kwa kateka, fyalecitwa lyonse pa sukulu.

Kabili fwe bana be sukulu twaleya na kwi tempele lya baShinto ku kupepa ukuti abashilika ba kwa kateka bakacimfye inkondo. Bamunyinane babili baali bashilika. Pa mulandu wa kuti nalepepe calo no kusumine fyo Lesa aletwaafwa, nalecankwa nga nshi lintu twaleumfwa ukuti abena Japan nabacimfya abalwani.

Apo ifikuulwa fikalamba ifya kupangilamo indeke fyali mu musumba wa Nagoya, e mulandu wine indeke sha nkondo isha bena Amerika shaleponya amabomba yashaibipila libili libili mu Nagoya. Mu nshita ya kasuba, indeke yalesenda amabomba ayengi nga nshi iya B-29 Superfortress yalepupuka mu muulu nalimo pali bamita 9,000 no kuponya amabomba ayengi ayashaibipila ukubongolola amafakitare ya mu fitungu. Mu nshita ya bushiku, amalaiti ya kufwailako yalesanika indeke shaleponya amabomba ishalepupukila mupepi nga nshi, pali bamita 1,300. Ukuponya kwatwalilila ukwa mabomba ya lubingu, kwaleasha umulilo wabipisha mu mayanda ya bantu. Mu musumba wa Nagoya mweka, mwaishile indeke sha kuponya amabomba imiku 54 mu myeshi ya kupelako 9 iya nkondo, ukulenga ubucushi bwine bwine, no kwipaya abantu ukucila pali 7,700.

Ukufika pali iyi nshita, ingalaba shalitendeke ukusansa imisumba 10 iyabela mu lulamba lwa bemba, kabili kwaleumfwika ilyashi lya kuti abashilika abena Amerika balaswa bafike mu musumba wa Tokyo. Balitendeke ukufunda abalumendo na banakashi ifya kulwa ku mafumo ya nsengu pa kucingilile calo. Twaleilumbanya atuti “Ichioku Sougyokusai,” e kutila “Uwafwa afwa, uwashala ashala, tatwakacimbe.”

Pa August 7, 1945, mwi pepala lye lyashi mwali umutwe wa kuti: “Ibomba Lyaibela Lyapuulika pa Hiroshima.” Ilyo papitile inshiku shibili, ibomba na limbi ilya musango umo wine lyalipuulike pa Nagasaki. Aya yali mabomba ya atomu, kabili inshita imbi twaumfwile ukuti yaipeye abantu ukucila pali 300,000. Lyene pa August 15, lintu twainwike ukufuma ku kucinda pelete wa bushilika, e lintu twaumfwile uko kateka abilishe ukucimba kwa bena Japan. Twalemona kwati nangu cibe shani twali no kucimfya ilya nkondo, nomba calyumine umupini ku ntanshi!

Isubilo Lipya Lyatendeka Ukumoneka

Lintu imilalo ya bashilika abena Amerika yatendeke ukucandila icalo cesu, panono panono twatendeke ukusumina ukuti icalo ca United States calitucimfishe. Ubuteko bwa maisosele bwaliletelwe mu Japan, pamo fye no lupapulo lwa mafunde ulwasuminishe amaipepele. Imikalile yalyafishe, tamwali ifya kulya mu calo, e calengele na batata ukufwa ku kondoloka ku nsala mu 1946.

Lilya line, batendeke ukusambilisha ululimi lwa ciNgeleshi pa sukulu nalesambilila, kabili umulabasa uwaleitwa NHK watendeke ukusabankanya programu wa kulanshanya mu ciNgeleshi. Pa myaka isano nalekutika kuli uyu programu walumbwike nga nshi cila bushiku, uku ninshi ndekonkamo ukubomfya icitabo ca kusambililamo. Ukusambilila iciNgeleshi kwanengele ukufwaisha ukuti nkayepo ku United States kasuba kamo. Pa mulandu wa kumona ukuti tamwali ubunonshi bwine bwine mu mipepele ya buShinto no buBuddha, natendeke ukutontonkanya nati limbi kuti nasange cine mu mipepele ya ku fyalo fya ku Amerika na ku Bulaya.

Ku kutendeka fye kwa April, mu 1951, nakumene na Grace Gregory, mishonari wa Watch Tower Society. Aiminine pa mulola wa citesheni ce shitima ica pa Nagoya e po aletambika ku bantu Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa mu ciNgeleshi na katabo ka mu lulimi lwa bena Japan ifyalelanda pa fisambilisho fya muli Baibolo. Nalitemenwe nga nshi ukuicefya kwakwe pa kubomba umulimo wa musango yu. Nalipokele impapulo shonse shibili kabili nalisumine ukuti alentungulule sambililo lya Baibolo. Namulaile ukuti nali no kuya ku ng’anda ku mwakwe pa numa ya nshiku shinono ku kusambilila Baibolo.

Lintu naikele mwi shitima no kutendeka ukubelenga Ulupungu lwa kwa Kalinda, pe shiwi lya kubalilapo fye mu cipande ca kwamba ilya kuti “Yehova,” e po nalolekeshe. Nshabalilemonapo ili shina kale. Nshacetekele ukulisanga muli dikishonari wandi umunono uwa mu lulimi lwa bena Japan, nomba e mo lyali! Balondolwele abati “Yehova . . . , Lesa wa Baibolo.” E lintu natendeke ukwishibapo fimo pali Lesa wa Bena Kristu!

Lintu nailetandala ku ng’anda ya bamishonari pa muku wa kubalilapo, banjebele ukuti pa numa ya milungu iinono, kwali no kube lyashi lya Baibolo ilyali no kulandwa na Nathan H. Knorr, uwali presidenti wa Watch Tower Bible and Tract Society pali ilya nshita. Ali no kwisatandala ku Japan capamo na kalemba wakwe, Milton Henschel, kabili baali no kwisafika ku Nagoya. Nangu ca kuti nshaishibe ifingi ifya mu Baibolo, naliipakishe nga nshi ilyashi lyakwe capamo no kubishanya na bamishonari na ba bwananyina bambi abasangilweko.

Mu myeshi nalimo fye ibili, ilyo twalesambilila na Grace, nalisambilile icine icacindama pa lwa kwa Yehova, Yesu Kristu, icilubula, Satana Kaseebanya, Armagedone, ne sonde lya Paradise. Imbila nsuma ya Bufumu yali e mbila fye nalekabila. Lintu natendeke fye ukusambilila, natendeke no kusangwa ku kulongana. Naleipakisha nga nshi bucibusa bwa bantu balesangwa ku kulongana, uko bamishonari baletobenkana capamo na bena Japan, na bo bene baleikala capamo na ifwe pali tatami (amatanda ya kupikula ne cani).

Mu October 1951, twalilongene ukulongana kwa muputule pa muku wa kubalilapo mu Japan mu Ciyanda ca Cintubwingi ica Nakanoshima mu musumba wa Osaka. Inte sha kwa Yehova mu Japan yonse tabafikile na 300; lelo kuli uku kulongana kwasangilwe nalimo abantu 300, ukusanshako bamishonari mupepi na 50. Nalilandileko na pa cisebele pali kulya kulongana. Fintu namwene no kumfwa fyalinsekeshe ica kuti napingwilepo ukubombela Yehova ubumi bwandi bonse. Ubushiku bwakonkelepo, nalibatishiwe mu menshi ya cifulefule mu ciyanda ca kowelamo ica cintubwingi.

Insansa Muli Bupainiya

Nalefwaya ukutendeka bupainiya, ishina lya bakashimikila ba nshita yonse aba Nte sha kwa Yehova, lelo kabili nalemona ukuti naali no mulimo wa kusunga balupwa. Lintu napamine ukweba umukalamba wa pa ncito fintu nalefwaya ukucita, nalisungwike lintu anjebele ati: “Apo tapafishe, cikulu we mwine nusekelamo.” Naleya ku ncito pa nshiku fye shibili mu mulungu, lelo nalekumanisha ukusunga bamayo. Cali kwati nakakwilwe ukufuma mu cifungo.

Apo imikalile yalibeleko bwino, nalitendeke bupainiya pa August 1, 1954, nalebombela lwa ku numa ya citesheni ce shitima ica Nagoya, ukwendako fye panono ukufuma palya twakumanine na Grace. Lintu papitile imyeshi imo, bantumine mu kubomba bupainiya bwaibela ku Beppu, umusumba wabela ku masamba ya cishi ca Kyushu. Kulya kwine batumineko na Tsutomu Miura ku kubombela pamo na ine.a Tapali icilonganino ca Nte sha kwa Yehova icili conse pa cishi lilya, lelo nomba paba ifilonganino ifingi nga nshi ifyapanga imiputule 22!

Ukusondela Libela Icalo Cipya

Lintu munyina Knorr aishiletandala ku Japan na kabili mu 1956, anjebele ukubelenga mu kupongomoka amaparagrafu yanono mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa ciNgeleshi. Tanjebele umulandu afwaile ukuti mbelenge, lelo ilyo papitile imyeshi inono, napokelele kalata wa kunjishibisha ukuyaba mwi kalasi lyalenga 29 ilya Gileadi ilya kusambilila bumishonari. Kanshi mu November 1956, naali uwa nsansa nga nshi pa kwima ukuya ku United States nga filya nalefwaisha lintu nali umwaice. Ukwikala no kubomba pa myeshi iingi capamo no lupwa lukalamba ulwa Bethel ku Brooklyn kwanengele ukucilapo ukusumina ukuti cine cine naba mu kuteyanya kwa kwa Yehova ukumoneka.

Mu February 1957, Munyina Knorr atwele fwe basambi batatu ukwalebela Isukulu lya Gileadi ku South Lansing, ku kapinda ka ku kulyo aka musumba wa New York. Imyeshi yakonkelepo ilyo nali pa Gileadi, lintu nalepokelela ukufunda ukufuma kuli Yehova no kwikala mu cifulo cayemba capamo na basambi banandi, cali kwati nali mu Paradise. Pa mpendwa ya basambi iyali 103, abasambi 10 ukusanshako na ine, batutumine ku Japan.

Ukutasha pa Mulimo Nabomba

Kwali Inte sha kwa Yehova nalimo 860 lintu nabwelele ku Japan mu October 1957. Bantumine mu mulimo wa kwenda, mu kubombela mu muputule, lelo libe nshilatendeka ukubomba, nalisambilishiwe kuli munyina Adrian Thompson uwalebombela ku Nagoya. Umuputule nalebombelamo wafumine ku ncende ya Shimizu, mupepi no lupili lwa Fuji, ukuyafika ku cishi ca Shikoku kabili nalebombela na mu misumba ikalamba iya Kyoto, Osaka, Kobe, na Hiroshima.

Mu 1961, nabele kangalila wa citungu. Pa kubomba mu citungu kwaleba ukwenda ukufuma ku cishi ca menshi-makaasa icabela ku kapinda ka ku kuso ica Hokkaido ukuyafika ku ncende ya cikabilila ku cishi ca Okinawa lyene ukuya ku cishi ca Ishigaki mupepi na ku Taiwan, ukwenda bakilomita nalimo 3,000.

Lyene mu 1963, balinjitile ku Bethel wa ku Brooklyn mu kuba mwi Sukulu lya Gileadi ilya myeshi 10. Ilyo twalesambilila, Munyina Knorr akomaile nga nshi pa fyo imibele ya mutima iisuma yacindama pa kubomba umulimo. Atile ukuwamya ifimbusu mulimo wacindama filya fiine fyaba ukubombela mu ofesi. Alundilepo ati, nga ca kuti ifimbusu fili ifya busali, ulupwa lonse ulwa Bethel ne milimo babomba kuti fyaba mu bwafya. Pa numa nalibombeleko ukuwamya ifimbusu mu Bethel wa ku Japan, kabili naibukishe filya batufundile.

Lintu nabwelele ku Japan, kabili bantumine mu mulimo wa kwenda. Lintu papitile imyaka imo mu 1966, nalyupile Junko Iwasaki, painiya waibela uwalebombela mu musumba wa Matsue. Lloyd Barry, uwali kangalila wa musambo lilya, e walandile ilyashi lyaweme nga nshi ilya bwinga. Lyene Junko atendeke ukubomba na ine mu mulimo wa kwenda.

Umulimo wesu walyalwike mu 1968 lintu banjitile ku maofesi ya Sosaite mu Tokyo ku kubomba umulimo wa kupilibula. Pantu lilya imiputule ya kwikalamo yali iinono pa Bethel, kanshi pa kuya ku Bethel nalefuma ku Sumida, iyabela mu musumba wa Tokyo mwine, kabili Junko alebomba bupainiya bwaibela mu cilonganino ca ku Sumida. Pali ilya nshita, ifikuulwa fya maofesi ya Sosaite ifikalamba fyalefwaikwa. Kanshi mu 1970 impanga yalishitilwe mu Numazu, mupepi no lupili lwa Fuji. E ko fakitare wa ntunti shitatu ne cikuulwa ca kwikalamo fyakuulilwe. Libe amakuule tayalatendeka, amayanda yamo ayali pali ilya ncende twaliyabomfeshe kwi Isukulu lya Butumikishi bwa Bufumu, ilya kukansha bakangalila ba mu filonganino. Nalikwete ishuko lya kuba kafundisha we sukulu, kabili Junko aleipikila abasambi ifya kulya. Bwali buseko ubukalamba nga nshi ukumona imyanda ya baume ba Bwina Kristu ukufundwa mu nshila yaibela ku kubomba ubutumikishi.

Icungulo kasuba cimo napokelele telegramu wa mu kampampa. Bamayo balitekelwe mu cipatala kabili balwele ubwa kufwa. Naninine ishitima libutukisha ukuya ku Nagoya no kubutukila ku cipatala. Nasangile bamayo ninshi nabafwe cipupu, lelo ubushiku bonse bwacele ndi fye mupepi na bo. Akacelocelo bamayo balifwile. Lintu naninine ukubwelela ku Numazu, naleponya fye ifilamba ilyo naleibukisha amacushi yantu bapitilemo mu mikalile yabo na fintu bantemenwe. Nga Yehova afwaya, tukesamonana ilyo bakesabuuka.

Tapapitile ne nshita ntali, ifikuulwa fya pa Numazu fyalicepele. Kanshi impanga ya mahekita 7 yalishitilwe mu musumba wa Ebina, kabili umulimo wa kukuule fikuulwa fipya ifya maofesi ya Sosaite walitendeke mu 1978. Pali ino nshita, incende yonse pa mpanga yesu yalisula ku fikuulwa fya fakitare ne fya kwikalamo, ukubikapo ne Ciyanda ca Kulonganinamo Ukulongana kukalamba icingengisha abantu ukucila pali 2,800. Icikuulwa calekeleshe ukukuulwa, cintu caba ne ntunti 13 ica kwikalamo ne ca ntunti shine ica kusungilamo bamotoka no kubombelamo imilimo ya pa Bethel, capwile ku kutendeka kwa uno wine mwaka. Ulupwa lwesu ulwa Bethel pali nomba lwabamo abantu 530, nomba apo ifikuulwa nafilundwapo tulesubila lukafika ku bantu 900.

Imilandu Ishaifulila Iya Kusekelela

Ndasekelela pa kumona ifyebo fya kusesema ifya mu Baibolo ukufikilishiwa, cine cine nalimona ‘umunono ukube kana limo.’ (Esaya 60:22) Ndebukisha lintu umukalamba wandi alenjipusha kale mu 1951 ukuti, “Bushe mwaba Inte sha kwa Yehova banga mu Japan?”

Namwaswike ukuti, “Napamo 260.”

Lyene mu kutumfya atile, “Abo bene fye?”

Ndeibukisha natontonkenye nati, ‘Inshiku shikasokolola abantu abo Yehova aketa ku kumupepa muli cino calo ca baShinto na baBuddha.’ Nomba Yehova alyasuka! Pali lelo, takwaba incende mu Japan ukushaba Inte sha kwa Yehova isha kushimikila, kabili impendwa ya bakapepa ba cine yalinina ukufika kuli 222,000 mu filonganino 3,800!

Imyaka 44 iyo nabomba mu mulimo wa nshita yonse, pa myaka 32 ukubombela capamo no mwina mwandi uwantemwa nga nshi, mwaliba insansa no kucankwa. Pa myaka 25 pali iyi nabombela mu Dipartmenti wa Kupilibula pa Bethel. Mu September 1979, nalitilwe ku kubomba muli Komiti wa Musambo uwa Nte sha kwa Yehova mu Japan.

Lishuko kabili ipaalo pa fyo nabombako panono mu kwaafwa abafwaya ukwishibe cine, abantu batemwa umutende, ukwisa ku kupepa Yehova. Ku bengi caba fye nge fyo cali kuli ine, balileka ukupepa kateka no kutendeka ukupepa Lesa wa cine eka Yehova. Ncili ndefwaisha ukwaafwa na bambi abengi ukwisa kuli Yehova ukwabo kucimfya pa kuti bakanonke umweo wa muyayaya mu calo cipya ica mutende.—Ukusokolola 22:17.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 29]

Amasambililo ya ku sukulu yalekomaila pa kupepa kateka

[Abatusuminishe]

The Mainichi Newspapers

[Icikope pe bula 29]

Ilyo nali ku New York na Munyina Franz

[Icikope pe bula 29]

No mwina mwandi, Junko

[Icikope pe bula 31]

Ninshi ndebomba mu Dipartmenti wa Kupilibula