Ukwalule Shiwi

UKUSHIMPA panono ishiwi kuti kwayafwa ibumba ukwishiba ifyo mulesosa. Lelo ilyo mulealula iciunda, umusenselo, ne cipimo ce shiwi, ilyashi lyenu kuti lyawama ukukutikako. Ico kuti calenga ne bumba lyenu ukwishiba ifyo muleyumfwa pa fyo mulesosa. Ifyo imwe muleyumfwa pali fyo fyebo kuti kwayambukila ifyo nabo baleyumfwa pali fyene. E fyo ciba nampo nga mulelanda pa cisebele nelyo ku muntu umo mu butumikishi bwa mwi bala.

Ishiwi lya muntu lyaba cibombelo ca kupapusha, icingalukaaluka. Nga lyabomfiwa bwino kuti lyalenga ilyashi ukucincimuka, ukufika pa mutima, ukubalamuna inkuntu, no kulenga abantu ukucitapo cimo. Lelo, teti mucite ci ukupitila mu kushila fye pa fyo mulembele ku kulangilila apa kwalulaalula ishiwi, apa kwalula umusenselo, atemwa apa kwalula icipimo ce shiwi. Nga ca kuti mulealula ishiwi ukukonka fye ifyo fishibilo, ifyebo tafyakomfwike ifya cifyalilwa. Mu cifulo ca kulundako ukucincimuka no kuwamya ilyashi lyenu, kuti calenga ibumba insoni. Ukwalule shiwi kusuma ni kulya kufuma ku mutima.

Nga ca kuti ishiwi lilealulwa bwino, tacakalenge abantu ukupoosesha amano kuli kalanda. Lelo cikafwa ibumba ukobelwa ne lyashi mulelandapo.

Ukwalule Ciunda. Inshila imo iya kucilanya imilandile yenu yaba kwalula iciunda. Lelo uku te kukushako fye iciunda nelyo ukucefyako pa nshita shimo shimo isho mupimine mwe bene ica kuti calaleta no bunang’ani. Ico kuti calenga ifyo mulesosa fyalola mumbi. Nga ca kuti mwafusha umwa kusansule shiwi, ibumba talyakasekelemo.

Iciunda cenu cifwile ukulinga ku fyo mulelandapo. Nampo nga mulebelenga ifyebo filimo ukucincisha, nga filya ifyaba pa Ukusokolola 14:6, 7 nelyo pa Ukusokolola 18:4, nelyo apali amashiwi ya kushininwa kwine kwine, nga filya caba pa Ukufuma 14:13, 14, kuti cawama ukwingilishako iciunda. E cimo cine nga mulebelenga ifyebo fya kusenuka ukufuma mu Baibolo, pamo nge fya pali Yeremia 25:27-38, ukucilanya iciunda kuti kwalenga amashiwi yamo yamo ukupulamo.

Tontonkanyeni na pa buyo bwenu. Bushe mulefwaya ukucincisha ibumba ukucitapo cimo? Bushe mulefwaya ukulenga ifishinka fye lyashi lyenu ukupulamo? Nga mwalingulula bwino, no kwingilishako iciunda, kuti camulenga mwafika pa buyo bwenu. Lelo, ukwingilishako fye ishiwi teti kumwafwe ukucita ico mulefwaya. Mulandu nshi? Napamo ifyo mulesosa kuti fyakabila imilandile ya bucibusa no kuisanshamo no mutima onse, te kukusha iciunda iyo. Tuli no kulanda pali ci mwi Sambililo 11.

Nga mwalingulula bwino, ukutembeleka ishiwi kuti kwalenga bakomfwa ukwenekela fimo. Lelo ico cifwaya ukwikatisha sana ishiwi pa kulanda ifilekonkapo. Ukutembeleka ishiwi no kwikatishako kuti fyayafwa bakomfwa ukwishiba ukuti ico mulelumbula ca kusakamika atemwa ca kutiinya. Ukutembeleka ishiwi na kabili kuti kwalangilila ukuti icilelandwa tacicindeme sana nga fimbi ifilelandwapo. Lelo nga ca kuti mulatembeleke shiwi lyonse, kuti camoneka kwati muletwishika atemwa ukuti tamucetekele ifyo mulesosa nelyo ukuti tamutemenwe ifyo mulelandapo. Ukwabula ukutwishika, mufwile ukulingulula bwino pa kutembeleka sana ishiwi.

Aluleniko Umusenselo pa Kulanda. Mu milandile ya cila bushiku, amashiwi yaifumina fye ilyo tulelanda fimo. Nga natucincimuka, tulangukako pa kulanda. Nga tulefwaya bambi baleibukisha bwino bwino ifyo tulesosa, tulakokomokako pa kulanda.

Lelo, bakalanda abapya abengi tabalekanya umusenselo pa kulanda. Mulandu nshi? Balacishamo ukupoosa amano ku mashiwi bali no kubomfya. Kuti balemba fye fyonse. Nelyo nga ca kuti tabakabelenge ilyashi lyabo, kuti basungila ku mutwe napamo amashiwi yonse. Ici cilenga balelandila fye pa musenselo umo na umo. Ukusambilila ukubomfya autulaini pa kulanda kuti kwabafwa ukuwamyako.

Sengaukeni ukulundako umusenselo mu kupumikisha kwati ni filya pushi uwaciba aleenda buce buce acotomoka ilyo amone mbwa. Kabili te kwesha ukwangufyanya sana pa kulanda ica kuti mwafilwa no kushikimika bwino amashiwi.

Pa kuti umusenselo ube uwalekanalekana, mwilati fye epo mwaibukishisha epo mwalundako umusenselo. Ico kuti capumbula abantu ukufuma ku lyashi ukucila ukuliwamya. Mufwile ukwalula umusenselo ukulingana ne fyebo mulesosa, fintu mulefwaya abantu bankuleko mu mutima, no buyo bwenu. Landeni ilyashi lyenu pa musenselo walinga. Nga mulefwaya bacincimuke, angukeniko pa kulanda, filya fine fye mwingacita mu cifyalilwa. Ici calilinga na pa kulanda ifishinka fishicindeme sana nelyo pa kushimika ifyebo fya kuti ifishinka fyonse tafilekabilwa. Ici cikalenga ilyashi lyenu kubamo ukulekanalekana ukucila ukulaumfwika fye kwati mulelanda pa fikankaala fyeka fyeka. Lubali lumbi, cikabila ukucefyako umusenselo ilyo mwafika pa kalume ke lyashi, pa fyebo fyayafya ukumfwa, na pa fishinka fikalamba.

Mulecilanya Icipimo ce Shiwi. Tutile umo alelisha umutoolilo pe awala limo nelyo ukucilapo. Pali yo nshita yonse, alelisha fye mu musango umo wine—pa kubala apuutisha, lyene apuuta panono, inshita imo ayangufyanya, inshita imbi apuuta panono panono. Umusenselo ne ciunda filelekaninalekanina, lelo icipimo cili fye cimo cine, “ulwimbo” taluweme. Cimo cine na kwi shiwi, nga tamuli ukulekaninalekanina talyakawame ukukutikako.

Lelo icipimo ce shiwi tacibomba fimo fine mu ndimi shonse. Mu ndimi shilya bashintilila sana pa myumfwikile ye shiwi pa kwishiba icilesoswa, pamo nge cina China, ukwalula icipimo ce shiwi kuti kwayalula ubupilibulo bwe shiwi. Lelo, nangu ni mu ndimi sha musango yo, kwaba ifyo umo engacita ku kuleka mube ukucilanya mu fyo alesosa. Kuti alumyako ishiwi ilyo amashiwi yena aleyalumbula fye filya fine yalumbulwa. Kuti aikatishako pa kulanda yalya mashiwi yasansuka kale no kubweseshako pa nshi yalya mashiwi yaba kale pa nshi.

Nangu ni muli shilya ndimi shishashintilila sana pa myumfwikile ye shiwi, ukwalula icipimo ce shiwi kuti kwalenga ishiwi ukupilibula ifyalekanalekana. Ku ca kumwenako nga balefwaya ukushimpa bwino amashiwi, kuti basansulako imyumfwikile ye shiwi no kulandishako. Icipimo ce shiwi kuti cayalulwa na ku kulangilila ubukulu nangu ubuce bwa cintu atemwa ukulangilile ntamfu. Ukusansule shiwi pa mpela ya sentensi kuti kwalangilila ukuti iyo sentensi cipusho. Mu ndimi shimo icipusho cikabila ukubweshako ishiwi.

Ukusamwa no kucincimuka kuti fyalumbwilwa mu kusansulako ishiwi. (Mu ndimi shilya bashintilila sana pa myumfwikile ye shiwi pa kwishiba icilesoswa, ico kuti cakabila ukucilanya ukwingi mu cipimo ce shiwi.) Nga mulelanda ifya bulanda ne fya kusakamika kuti mwalandila mwi shiwi lya pa nshi. (Mu ndimi shilya bashintilila sana pa myumfwikile ye shiwi pa kwishiba icilesoswa, kuti cakabila ukucilanya kunono.) Uku kuyumfwa kwa mutima kwalumbulwa pano e kwafwa kalanda ukufika abantu pa mitima. Nga mulefwaya uku kuyumfwa kwa mutima kumfwike mu lyashi lyenu, mwilumbula fye amashiwi, lelo bomfyeni ishiwi mu nshila ilelanga ukuti na imwe namobelwamo.

Ukubika Icitendekelo. Ninshi ukwalule shiwi kutendekela pi? Kutendeka no kusala ifyebo muli no kulanda mu lyashi lyenu. Nga ca kuti mu lyashi lyenu muli fye ifyebo fya kushinina nelyo muli fye ukukonkomesha, tamwakabe sana ukulekanalekana mu milandile yenu. E ico lingululeni autulaini wenu, kabili moneni nga namukwata ifilekabilwa pa kuti lyashi licincimuke, kabili lifunde abantu.

Tutile mwafika pa kati ka lyashi kabili mwaumfwa ukuti mulekabila ukusanshamo ifyebo fyalekanalekana pantu imilandile yenu yatendeka ukutendusha. Cinshi mwingacita? Aluleni imilandile. Kuti mwacita shani fyo? Inshila imo yaba kukupukula Baibolo, mwaeba ibumba na lyo ukukupukula, no kubelenga ilembo ukucila ukulalanda fye ku mutwe. Nelyo kuti mwayalula ifyebo fimo fyaba amepusho, nangu ukupemwinako fye ku kukomailapo. Sanshenimo icilangililo cayanguka. Ifi e fyo bakalanda babelesha bacita. Lelo nangu mubeleshe shani, kuti mwabomfya ishi shine nshila mu kupekanya ilyashi lyenu.

Kuti twasosa ukuti ukwalule shiwi e kulenga ilyashi ukumfwika bwino. Nga mwayalula bwino ishiwi kabili mu kulinga, ubusuma bonse ubwe lyashi bukomfwika ne bumba likasekelemo.