Bushe Balishinina Baibolo Ukube ya Bufi?

BUSHE basayantisiti na bakalengulula ba Baibolo mu cine cine balishinina Baibolo ukuti yalikwatamo ifilubo ne nshimi? Ilyo taulasumina ukuti balicita, ulingile ukwibukisha ukuti nangula abasambilila abengi bapeela amatontonkanyo yabo mu nshila yashininkishiwa kabili iyabamo ubulashi, te lyonse baba abalungika. Ilingi line imfundo shabo shashimpwa pa fitendekelo fyatelengana.

Ukutunga Kushashininkishiwa

Pamo nge ca kumwenako ica bulondoloshi busuma ubwabamo bulashi kuli kalengulula wa Baibolo, languluka cintu S. R. Driver asosele pa lwe buku lya kwa Daniele. Mu cishilano, ili buku lyalangulukwa ukulembwa na Daniele umwine wine mu Babiloni mu mwanda wa myaka uwalenga mutanda B.C.E. (Daniele 12:8, 9) Lelo Driver atungile ukuti lyalembelwe pa numa sana ukucila pali uyo mwaka. Mulandu nshi? “Ubushinino” bumo ubwapeelwe bwali bwa kuti ibuku lyakwatamo amashiwi ya ciGreek, kabili Driver apampamike ukuti: “Aya mashiwi, kuti casuminwa mu kucetekelwa, tayabomfiwe mwi Buku lya kwa Daniele kano nga lyalembelwe pa numa ya kwananishiwa kwa kusonga kwa ciGreek mu Asia ukupitila mu kucimfya kwa kwa Alexander Mukalamba.” Alexander acimfishe mupepi na 330 B.C.E.

Ubulondoloshi bwa kwa Driver te kuti bube ubwacilapo ukushininkisha. Nalyo line, pa kubwafwilisha, alumbula amashiwi fye yatatu aya ciGreek, yonse mashina ya filimba fya nyimbo. (Daniele 3:5) Apo abaGreek bakwete ukumfwana kwapalamisha na Asia wa ku masamba ukufuma mu kubangilila mu lyashi lya kale ilyalembwa, ni shani fintu umo engapampamina mu kukosa ukuti ifilimba fya nyimbo ifyakwete amashina ya ciGreek tafyabomfiwe mu Babiloni mu mwanda wa myaka uwalenga mutanda B.C.E.? We cishinte canaka ica kutwishika ukupima kwa nshita no bwine bwa kulemba kwe buku lya kwa Daniele!

Ica kumwenako cimbi caba misungilwe ya mabuku yasano aya kubalilapo aya Baibolo. Mu cishilano, aya yasoselwa ukuti yalembelwe ulubali lukalamba kuli Mose mupepi na 1500 B.C.E. Nangu cibe fyo, bakalengulula batunga ukumona imisango ya milembele iyapusanapusana mu mabuku. Na kabili, bamona ukuti Lesa inshita shimo aloshiwako kwi shina lyakwe, Yehova, kabili inshita shimo kwi shiwi lya ciHebere ilya “Lesa.” Ukufuma ku kubebeta kwa musango yo basondwelela ukuti aya mabuku ya Baibolo mu cituntulu yaba ifyalembwa fyaikatanishiwa ifyalembelwe pa nshita shapusanapusana no kubikwa mu musango wa kupelako inshita imo pa numa ya 537 B.C.E.

Uku kwelenganya kwalisuminwa mu kusalala, lelo takwaba nangu umo uwalondolola umulandu Mose te kuti aloseshe kuli Kabumba ponse pabili nga Lesa kabili nga Yehova. Takwaba nangu umo uwashinina ukuti te kuti alembe imisango yapusanapusana nga ca kuti alemona amalyashi ukuba ayapusanapusana, ukulemba pa nshita shapusanapusana mu bumi bwakwe, nelyo ukubomfya intulo sha mu kubangilila. Mu kulundapo, nga fintu John Romer asosele mu citabo cakwe Testament—The Bible and History ukuti: “Ubuyo bukalamba kuli iyi nshila ya kubebeta bwa kuti ukufika kuli buno bushiku takwaba nangu kaputusha ka calembwa ca kale akasangwa ku kushinina ukubako kwa ncende shatungwa isha fyalembwa fyapusanapusana ifyatemwikwa nga nshi ku kusambilila kwa muno nshiku.”

Ukutunganya kwa kutendekelako ukwa bakalengulula ba Baibolo abengi kwalondololwa muli Cyclopedia ya kwa McClintock na Strong ukuti: “Bakasapika . . . batendekela pa kutunganya kwa kuti ifishinka fya lyashi lya kale ifyaba ku numa ya kushimika fyaba mu cine cine fishinka fya cifyalilwa, ifyapalana mu musango ku fishinka fimbi ifyaishibikwa kuli ifwe. . . . Bushe kalemba alalondolola nge cishinka ica kucitikako icaba ku nse ya cipimo ca mafunde yaishibikwa aya Cifyalilwa? Lyene . . . ica kucitika catungwa ninshi [tacacitike].”

Muli fyo, abengi batunga ukuti ifisungusho pambi nga tafyacitike, apo fyaba ku nse ya cipimo ca mafunde yaishibikwa aya cifyalilwa. Mu kupalako, amasesemo ya pa nshita ntali te kuti yacitikeko, apo abantunse te kuti bamone ukwalepa mu nshita ya ku ntanshi. Icisungusho icili conse cifwile ukuba lyashi nelyo ulushimi. Ubusesemo ubuli bonse ubwafikilishiwe mu kumonekesha bufwile bwalembelwe pa numa ya kufikilishiwa kwa buko.a E ico, bamo bapaasha ukuti amasesemo ye buku lya kwa Daniele yafikilishiwe mu mwanda wa myaka uwalenga ibili B.C.E. kabili ukuti ibuku lifwile muli fyo ukulembwa pali iyo nshita.

Lelo uyu musango wa kutunga washintilila pa lyashi lya citetekelo: ukuti Lesa tabako, nelyo nga ca kuti e ko aba, taibimba mu lyashi lya kale ilya buntunse. Mu kushininkisha, icishinka conse ica Baibolo ca kuti Lesa e ko aba kabili abo uwapimpa mu lyashi lya kale ilya buntunse. Nga ca kuti ici ca cine—kabili no bushinino bwalanga ukuti e fyo cili—ubukulu bwa citendekelo ca muno nshiku ica kulengulula Baibolo kwa fye.

Bushe Sayansi ya Muno Nshiku Yalilanga Baibolo Ukuba mu Cilubo?

Ni shani, nangu ni fyo, ku lwa kutunga kwa kuti sayansi yalilanga ukuti te kuti tusumine Baibolo? Icine cili ca kuti, lintu Baibolo yakumya pa cintu twita sayansi, inshita ishingi cintu isosa cilomfwana na cintu basayantisiti ba muno nshiku basambilisha.

Ku ca kumwenako, Baibolo ipeela amafunde yabomba ukukuma ku busaka na malwele yambukila. Icitabo Manual of Tropical Medicine cilandapo kuti: “Takuli nangu umo uushingebekeshiwa ku kusoka kwasakamanishisha ukwa busaka ukwa mu ciputulwa ca nshita ica kwa Mose. . . . Calibe ica cine ukuti ukwishibikwa kwa malwele kwali ukwayanguka nga nshi—[ukukulumbula] abali mu kufulunganishiwa kwabipisha, ukwaleitwa ‘icikuko’; no kufulunganishiwa kwatwalilila, mu kuba no musango umo uwa kupuuka, uwaleitwa ‘ifibashi’—lelo amafunde yakosa mu kucishamo aya kubikwa eka mu kupalishako yabombele icisuma nga nshi.”

Languluka, na kabili, ubulondoloshi bwa Baibolo ubwa kuti: “Imilonga yonse iya kuli bemba, lelo bemba tesula; ukuntu imilonga iya, e ko ibwekeshapo ukuya.” (Lukala Milandu 1:7) Ici caumfwika ukupala ubulondoloshi bwa kushinguluka kwa menshi ubusangwa mu fitabo fya kusambililamo ilelo. Imilonga itwala amenshi muli babemba, uko yema kabili yalasendwa mu musango wa makumbi ukubwelela pa mushili, ukuloka nge mfula nelyo imfula yabuuta kabili ibwelela mu milonga.

Mu kupalako, ukusondwelela kwa basayantisiti ukwa kuti impili shilema no kuwa no kuti pa nshita imo impili sha lelo shali pe samba lya babemba ba kale, kumfwana na mashiwi ya nshintu aya kwa kemba wa malumbo aya kuti: “Pa mulu wa mpili e paiminine amenshi: Impili shalitutumwike, imipokapoka yalikulwike, ukulolo kuntu uko mwafisonteele.”—Ilumbo 104:6, 8.

Kalemba umo apampamike ukuti: “Bonse bakalemba ba Cipingo ca Kale bamwene Isonde nge mbale yabatama, kabili inshita shimo baloseshe ku nceshi ishashimpilwe ku kulyafwilisha.” Ici tacabe ica cine, nangu ni fyo. Esaya alandile ulwa “[Umo, NW] e waikala pa cinshingwa-ŋanda [ce sonde, NW].” (Esaya 40:22) Kabili Yobo asosele ulwa uyu Umo ukuti: “Ayansa akapinda ka ku kuso pa mbilibili, akobeka ne [sonde, NW] apashaba kantu.” (Yobo 26:7) Ubulondoloshi bwe sonde nge lyashinguluka ilyakobekwa apashaba kantu ukwabula ifya kwafwilisha bulomfwika ubwa muno nshiku nga nshi.

Ukusanguka

Ni shani pa lwa kupilikana kwaba pa kati ka Baibolo no kwelenganya kwa kusanguka?b Encyclopœdia Britannica icita lipoti ukuti: “Ukwelenganya kwa kusanguka kwalipokelelwa ku cinabwingi cikalamba ica bwikashi bwa busayansi.” Lelo Baibolo isambilisha, mu lulimi lwayanguka mu kulinga ukumfwikwa mu nkulo ya pa ntanshi ya fya busayansi, ukuti ubumi bwaba ca kufumamo ca kubumba kwa mu kulungatika ukwa kwa Lesa no kuti imisango ya kutendekelako iyapusanapusana iya bumi tayasangwike lelo yalibumbilwe.—Ukutendeka 1:1; 2:7.

Abasumina mu kusanguka tabapusana na bakalengulula ba Baibolo. Balikwata ukushininwa kwakosa no kuilumbulula abene mu kubamo ubulashi. Lelo abanono baliba abafumacumi ku kusumina ukuti ukwelenganya kwa kusanguka kwalikwata amabunake. Umo asontako kuti: “Umusango wa kusanguka uwa kwa Darwin . . . , ukuba e kwelenganya kwa kutendekelako ukwa kukuululula kwa mu lyashi lya kale, . . . te kuti cicitike ukushininkisha ku kwesha nelyo ukubebeta kwa kulungika nga fintu caba ca lyonse muli sayansi . . . Mu kulundapo, ukwelenganya kwa kusanguka kubomba no kukonkana kwa ficitika fyaibela, intulo ya bumi, intulo ya kulamuka na fimbipo. Ificitika fyaibela tafibwekeshiwapo kabili te kuti filoshiwe ku musango uuli onse uwa kufwailisha kwa kwesha.” (Evolution: A Theory in Crisis, ica kwa Michael Denton) Umbi alanda pa lwa “cishinka ca kusanguka.” Nangula ni fyo, asonta ku bwafya bukalamba mu kushininkisha ici “cishinka” ukuti: “Lintu walolesha pa kulundana pa kati ka mabumba yakalamba aya nama, mu cine cine takubapo.”—The Neck of the Giraffe, ica kwa Francis Hitching.

Bwingi Bwaba Shani Bengeshiba?

Ubwingi bwa bushinino bwa kusanguka bupeelwa na basambilila ifya mabwe na basambilila ifya kushuule ifyashikama—basayantisiti abafwailisha ifyapita ifya kale ifye sonde. Impika ilolenkana na ba basayantisiti tayapusana ku mpika ilolenkana na benda mu lwelele. Mu kuba no kwaafwa kwa misango yalekanalekana iya fibombelo, abenda mu lwelele balolesha pa myengelele iisa ukufuma ukwalepesha ku ntanda, amaplaneti, ifipinda bushiku, ne milalo iyeni iyapala quasars (intanda). Pa kushukile fyebo, balundulula ukwelenganya pa lwa fintu fikalamba ifya musango yo ne cifyalilwa ca ntanda ne ntulo ya kubumbwa konse. Ni limo limo bakwata ishuko lya mu nshita ku kubebeta ukwelenganya kwabo, lelo lintu bacita, ilingi line baisanga abashalinga nelyo abaluba mu cine cine.

Uwaishibisha imyengelele ya radio iya mu lwelele Gerrit Verschuur alembele ukuti: “Ukufwailisha kwa nomba line ukwa maplaneti ukwa U.S. kwasokolwele ukubulwa kwa kutulumusha ukwa kwishiba kwine kwine pa lwa fyaba mu kubumbwa konse. Mupepi, Mars amoneke ukuba uwapusanako nga nshi ukufuma ku cintu icili conse ico twingabika mu cikope ukufuma kwi sonde. . . . Takwaba uwenda mu lwelele uwaenekele ukuti impito sha Jupiter kuti shakwata imipangilwe ya musango yo iishaiwamina . . . Saturn yapayenye ukupapusha ukukalamba lintu amakamera ya Voyager (indeke) yasokolwele imipelwa yapaminwa, imyeshi itangishanya no kucila pa mitande 1,000. . . . Icabe ica cine mu lwelele cimoneka ukuba ica cine mu kwesha kwa mu laboratori ifyakopelwe pe samba lya kukushiwa kwaingilishiwako lyonse. Ukulolesha kumo kumo ukwapalamisha kusokolola ifyebo fishaenekelwe umupwilapo ifyo ifitupesha amano no kuteulula ukusumina kwesu ukwa ku numa.”

Abasambilila ifya mabwe, abasambilila ifya kushuule ifyashikama, na bambi abapayanya ubwingi bwa “bushinino” ubwa ukusanguka, ukupala abenda mu lwelele, baliba abayangwako ku ficitika ne fintu ifyaba ukwalepesha—te mu mushinso lelo mu myaka. Nga fintu fye abenda mu lwelele bashintilila ku fyebo fyabo pa myengelele yashibantukila iifuma ku butali bushingelenganishiwa, aba basayantisiti bambi balapatikishiwa ukushintilila pa milondo iyo iyapusunsuka mu kukanaenekela ukufuma ku fyapita kale ifya planeti. Mu kukanasengaukwa, ukupala abenda mu lwelele, na bo bafwile ukuluba mu kusondwelela kwabo ukwingi.

Bushe Kuti Wasumina Baibolo?

E ico, abantu abatontonkanya tabakabila ukucimfiwa ku kutontonkanya kwa kusambilila mu kuba ne ca kufumamo ca kuti te kuti usumine Baibolo. Nangu cibe fyo, ici tacileshininkisha mu cine ceka ukuti kuti waisumina. Kuli co, ulekabila ukucita ico abengi bakalengulula ba Baibolo bashacita—isula Baibolo we mwine, no kuibelenga mu kuba no muntontonkanya waisuka. (Imilimo 17:11) Imyaka imo iyapitapo, kalemba wa manyusikripti uwa ku Australia, uwali kalengulula wa Baibolo, asumine ukuti: “Pa muku wa kubalilapo mu bumi bwandi nacitile ico icaba lyonse umulimo wa kubalilapo uwa kwa kalemba wa lyashi: nabebetele ifishinka fyandi. . . . Kabili nalitulumushiwe, pantu ico nalebelenga [mu fyalembwa fye Landwe] tacali mulumbe kabili tacali lushimi lwa fintu fya cifyalilwa. Calecita lipoti. Ifyalembwa fya kubalilapo ne fya bubili ifya ficitika fishili fya lyonse. . . . Ukucita lipoti kwalikwata umulyo, kabili uyo mulyo waba mu Malandwe.”

Tulekukoselesha ukukonka ica kumwenako cakwe. Belenga Baibolo we mwine. Lintu walanguluka amano yashika aya Baibolo, inshila intu amasesemo ya iko yafikilishiwamo, no kwikatana kwa iko ukwa kwebekesha, ukeshiba ukuti calicila nga nshi pa kulonganika kwa nshimi sha busayansi. (Yoshua 23:14) Lintu waimwena inshila amano ya Baibolo yengaalula ubumi bobe ku kuwaminako, tawakakwate kutwishika napacepa ukuti Baibolo Cebo ca kwa Lesa. (2 Timote 3:16, 17) Ee, kuti wasumina Baibolo!—Yohane 17:17.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 6]

Calibe cakosa ku basambilila ifya kushuule ifyashikama ukwiluka icacitike ku kale nga fintu caba ku benda mu lwelele ukwiluka umusango wa fintu uwabako mu fitungu fya kutali ifya mu lwelele