Bacakolwa ba ku Mupashi—Ni Bani?

“Kalanda ku cilongwe icapulama ca bakolwa ba kwa Efraimu.”—ESAYA 28:1.

1. Kwenekela nshi ifisuma abengi bayumfwa, lelo bushe amasubilo yabo yakafikilishiwa?

TULEIKALA mu nshita sha kukumbamo. Abantu abengi balicincimushiwa ku kwaluka kukalamba ukwa bupolitiki ukushinguluke calo na mu kumona ukubimbwamo kwakulilako ukwa United Nations. Mu December 1989 Detroit Free Press yasosele ukuti: “Ilyo planeti ileingila muli ba 1990, umutende nautendeka.” Magazini ya ku Soviet Union yabilishe ukuti: “Tulepekanya ukufule mpanga ku kuba ifya kuliminako umushili,” ilintu kalemba mukalamba uwa United Nations abilishe ukuti: “Tatuli na kabili mu nkondo ya mutalalila.” Ee, amasubilo yaba ayasumbuka, kabili ukwabulo kutwishika, imimonekele ya calo ileyaluka. Mu nshita ya ndakai nga nshi, inkondo ya Gulf yalilangisha ifyo ukwaluka pambi kwingaba ukwayangufyanya ukucitika. Lelo bushe ici calo ca nomba cikabala acimwensekesha inshita ya mutende wa cine cine no mutelelwe, mu kuba ne fya kumwenamo fya ciko ifya ino nshita? Icasuko ni iyo. Na kuba, ubwafya bwabipisha bulesumbana ubo bukatenshe calo ukufika ku mufula wa ciko! Buli bwafya umo muntu ubutotelo buli ubwabimbwamo mu kushika.

2. Ni shani fintu imibele ya lelo yalinganishiwe muli Israele wa pa kale na Yuda?

² Ubu bwafya bwacitilweko icikope ku fya kuponako muli Israele wa pa kale na Yuda mu kati ka myanda ya myaka iyalenga cinekonsekonse na cinelubali B.C.E. Ku numa lilya, nako kwine, abantu batontonkenye fyo kuti pambi balinonkele umutende. Lelo Lesa, ukupitila muli kasesema wakwe Esaya, asokele ukuti isubilo lyabo ku mutende lyali kukopeka, uko ukwali no kusansalikwa mu kwangufyanya. Mu nshila imo ine ilelo, Yehova, ukupitila mu Nte shakwe, alesoka umutundu wa muntu ukuti balebepwa fye nga ca kuti balesubila ukunonka umutende ubelelela ukupitila mu kubombesha kwa buntunse. Lekeni tubelenge ukusoka kwa mu busesemo ukwa kwa Yehova no kumona fintu kubomba ilelo. Kusangwa mu cipandwa calenga 28 ica kwa Esaya kabili kwalembelwe pa ntanshi ya 740 B.C.E., mu kupalishako mu kati ka kuteka kwa Mfumu yabipa Peka iya kwa Israele ne Mfumu yapumbuka Ahasi iya kwa Yuda.

“Abakolwa ba kwa Efraimu”

3. Cipyu nshi ica kucilimusha cintu Esaya abilishe?

³ Mu cikomo 1 ica cipandwa 28, tulatenshiwa ku kulondolola kwa kucilimusha ukwa kuti: “Kalanda ku cilongwe icapulama ca bakolwa ba kwa Efraimu, kwi luba ililebonsa ilya ciyembo cakwe icikata, ilya pa mulu wa mupokapoka uwafunda wa banashiwa ku mwangashi!” Ifyo abena Israele bafwile batulumushiwe pa kuumfwa uko kusenukwa kwa kubotelesha! Ni bani bali aba “bakolwa ba kwa Efraimu”? Cinshi cali “cilongwe icapulama” cabo? Kabili cinshi cili “pa mulu wa mupokapoka uwafunda”? Icacilapo ukucindama, cinshi cintu aya mashiwi yatubulula kuli ifwe ilelo?

4. (a) Finshi fyali Efraimu na pa mulu wa mupokapoka uwafunda? (b) Mulandu nshi Israele ayumfwilile uwa mutelelwe?

⁴ Apantu Efraimu aali uwakulisha pa mikowa ikumi iya kwa Israele, inumbwilo “Efraimu” inshita shimo shimo yaloseshe ku bufumu bonse ubwa ku kapinda ka ku kuso. E co “abakolwa ba kwa Efraimu” bali ni bacakolwa mu cine cine aba kwa Israele. Umusumba ukalamba uwa Israele wali ni Samaria, uwabelele apasumbuka pa mulu wa mupokapoka uwafunda. E co inumbwilo “pa mulu wa mupokapoka uwafunda” ilosha kuli Samaria. Lintu aya mashiwi yalembelwe, ubufumu bwa kwa Israele bwali ubwabola nga nshi ukulosha ku butotelo. Mu kulundapo, alingile mu kwikatana kwa butotelo na Suria ukulwisha Yuda kabili nomba ayumfwile uwa mutelelwe. (Esaya 7:1-9) Ico cali no kwaluka. Ubwafya bwalepalamina, icalengele ukuti Yehova abilishe “akalanda ku cilongwe icapulama ca bakolwa ba kwa Efraimu.”

5. (a) Cinshi cali icilongwe icapulama ica kwa Israele? (b) Ni bani bali bacakolwa ba kwa Efraimu?

⁵ Cinshi cali “icilongwe icapulama”? Icilongwe caba cishibilo ca bulashi bwa bufumu. Mu kumonekesha, “icilongwe icapulama” cali cifulo ca kwa Israele ngo bufumu bwapaatuka, ubwaikalila ukufuma kuli Yuda. Icintu cimo cali no kucitika ku konaula bucaibela bwa bufumu ubwa kwa Israele. Ni bani, lyene, bali “abakolwa ba kwa Efraimu”? Ukwabulo kutwishika, bali ni bacakolwa ba cine cine aba kwa Israele, apantu Samaria aali cifulo ca ncitilo ya kupepa kwa cisenshi ukwa bucisenene. Nalyo line, Baibolo ilanda pa musango wabipisha uwa bucakolwa. Pali Esaya 29:9, (NW) tubelenga ukuti: “Nabakolwa, lelo te ku mwangashi; balepungaila, lelo te pa mulandu wa ca kunwa cikola.” Ubu bwali ni bucakolwa bwa ku mupashi, ukukolwa kushasanguluka, ukuletako imfwa. Intungulushi sha kwa Israele—ukucilisha intungulushi shakwe isha butotelo—mu kulengama shaculile ku kukolwa kwa ku mupashi ukwa musango wine uyo.

6. Cinshi calengele Israele wa pa kale ukukolwa?

⁶ Cinshi calengele bucakolwa bwa ku mupashi ubwa kwa Israele wa pa kale? Mu kutendekelako, cali kwikatana kwakwe na Suria mu kulwisha Yuda, icapeele intungulushi sha luko ukuyumfwa kusuma ukwa mutelelwe. Ubu bucakolwa bwa ku mupashi bwatalwishe Israele ku ca cine cine. Ukupala cakolwa wa cine cine, aleenekela ifisuma nangu cingati takwali umulandu wa kwenekela. Mu kulundapo, Israele afwele ukwikatana kwa kukolwa kwakwe na Suria mu cilumba, ukupala iluba lyayemba. Lelo, nga fintu Esaya alanda, lyali liluba lyalebonsa ilishali na kukokola.

7, 8. Te mulandu no kuyumfwa kwakwe ukusuma, cinshi Israele wa pa kale aali no kukumanya mu kwangufyanya?

⁷ Esaya aebekeshe ci pa cipandwa 28, icikomo 2 ukuti: “Moneni, Yehova ali no wakosa, uwatalila, uuteneka abantu pa nshi ku kuboko, ngo kupongoloka kwa citalawe, mukukulule wa boni, ngo kupongoloka kwa menshi ayafulisha ayasabankana.” Ni ani uyu “uwakosa, uwatalila”? Mu nshita ya kwa Israele wa pa kale, cali maka ya Buteko bwa Ashuri. Aya maka ya calo aya bunkalwe, ayabulo luse yali no kwisa pali Israele ngo kupongoloka kwa citalawe, mukukulule wa boni. Mu kuba na ca kufumamo nshi?

⁸ Esaya atwalilila ukusoso kuti: “Ku makasa kukanyantaulwa icilongwe icapulama ca bacakolwa ba kwa Efraimu, ne luba ililebonsa ilya ciyembo cakwe icikata, ilya pa mulu wa mupokapoka uwafunda; fikaba nge kunyu ilyabangilila, ilyo takulaiso kutwala kwa lusuba, ilyo uwamona ati alimone, apo pene lili mu minwe yakwe, alilya.” (Esaya 28:3, 4) Umusumba ukalamba uwa kwa Israele, Samaria, wali nge kunyu ilyapya kuli Ashuri, ilyapekanishiwa ukuswa no kuliiwa. Ukwikatana kwapale luba ukwa kwa Israele na Suria kwali no kunyantaulwa. Takwali na kukwata umutengo lintu ubushiku bwa kulubulula bwaishile. Icacila na po kubipa, ubukata bwakwe ubwapale cilongwe ubwa bucaibela bwali no kushonaulwa pe samba lya makasa ya mulwani wa bena Ashuri. We kayofi we!

‘Shimapepo na Kasesema Bapumbuka’

9. Mulandu nshi Yuda pambi aenekele ubukombe bwawamapo ukufuma kuli Yehova ukucila ubo Israele wa pa kale apokelele?

⁹ Ee, ukulubulula kwabipisha kwalelolela Israele, kabili nge fyo Yehova Lesa asokele, kulya kulubulula kwaishile mu mwaka wa 740 B.C.E. lintu Samaria aonawilwe kuli Ashuri kabili no bufumu bwa ku kapinda ka ku kuso bwalifumishiwepo ngo luko lwalubuka. Icacitike kuli Israele wa pa kale caiminina ngo kusoka kwakosa ku butotelo bwa bufi ubwabule citetekelo ilelo, nge fyo twalamona. Lelo ni shani pa lwa bufumu bubiye ku kapinda ka ku kulyo, Yuda? Mu nshita ya kwa Esaya itempele lya kwa Yehova lyali licili lilebomba mu Yerusalemu, umusumba ukalamba uwa Yuda. Bushimapepo bwali bucili bulebomba mulya, kabili bakasesema ukupala Esaya, Hosea, na Mika balandile mwi shina lya kwa Yehova. Bukombe nshi, lyene, Yehova akwaatile Yuda?

10, 11. Mibele nshi iya kuselausha yaliko muli Yuda?

¹⁰ Esaya atwalilila ukutweba ukuti: “Lelo aba pamo [uko e kuti, bashimapepo na bakasesema ba mu Yerusalemu]—bapumbuka ku mwangashi, no kulubanta ku ca kunwe cikola; shimapepo na kasesema bapumbuka ku ca kunwe cikola.” (Esaya 28:7a) Mu kushininkisha, intungulushi sha butotelo isha kwa Yuda na sho shalikolelwe. Mu kupalako, kwati ni mu Israele, bamo bali ni bacakolwa mu mano ya cine cine, kabili nga ni fyo, ici cali museebanya. Ifunde lya kwa Lesa mu kulungatika lyabindile ica kunwa icikali kuli bashimapepo lintu balebomba mwi tempele. (Ubwina Lebi 10:8-11) Bucakolwa bwa cine cine mu ŋanda ya kwa Lesa nga bwabele ukutoba kwa kutulumusha ukwe Funde lya kwa Lesa.

¹¹ Icacilapo kubipisha, nangu ni fyo, kwaliko bucakolwa bwa ku mupashi muli Yuda. Pamo nge fyo Israele aikumike umwine kuli Suria ukulwisha Yuda, e co Yuda afwaile ukucingililwa ukupitila mu kwikatana na Ashuri. (2 Ishamfumu 16:5-9) Te mulandu no kubapo kwe tempele lya kwa Lesa na bakasesema bakwe, Yuda abikile ukucetekela kwakwe mu bantunse ilintu aali no kucetekela muli Yehova. Mu kulundapo, pa kuba nacita ukwikatana kwa kupanda mano kwalubana, intungulushi shakwe tashasakamene ukupala abena mupalamano babo bakolwa lwa ku mupashi ku kapinda ka ku kuso. Imibele yabo iyabulo kwangwako yaselawishe Yehova.

12. Cinshi cikafuma muli bucakolwa bwa ku mupashi ubwa kwa Yuda?

¹² Esaya atwalilila ukusoso kuti: “Bafulunganiwa pa mulandu wa mwangashi; balubanta pa mulandu wa ca kunwe cikola, bapumbuka mu cimonwa, bapungushima mu kuputule milandu; amatebulo yonse yaisulapo amalushi ya busali, tapali pantu apacelebuka. (Esaya 28:7b, 8) Mu kupalako, mu mibele yabo iya kukolwa, bamo mu cine cine balukile mwi tempele. Lelo icabipisha ukucila na po, bashimapepo na bakasesema abalingile ukupeela ubutungulushi bwa butotelo balukile ubusali bwa ku mupashi. Mu kulundapo, ukufumyako fye abanono aba busumino, amapingushi ya bakasesema yalinyonganikwe, kabili bamwenene libela ifintu fya bufi mu luko. Yehova aali no kukanda Yuda pali uku kukanasanguluka kwa ku mupashi.

Bacakolwa ba ku Mupashi Ilelo

13. Kulingana nshi ku mibele muli Israele na Yuda kwaliko mu mwanda wa mwaka uwa kubalilapo C. E., kabili kulinganako nshi kwabako ilelo?

¹³ Bushe amasesemo ya kwa Esaya yafikilishiwe fye pali Israele na Yuda wa pa kale? Nakalya. Bonse babili Yesu no mutumwa Paulo bayambwile amashiwi yakwe pa lwa bucakolwa bwa ku mupashi no kuyabomfya ku ntungulushi sha butotelo isha mu nshita yabo. (Esaya 29:10, 13; Mateo 15:8, 9; Abena Roma 11:8) Ilelo, nalyo, imibele yapala ilya iya mu nshita ya kwa Esaya yalimako—ino nshita mu Kristendomu, ukuteyanya kwa mu kusaalala kwa calo ukwa butotelo kutunga ukwimininako Lesa. Ukucila ukubuula ukwiminina kwashangila ku cine no kushintilila pali Yehova, Kristendomu, Katolika na Protestanti, abika ukucetekela kwakwe mu calo. Muli ifyo apungushima ukwabulo kushikatala, ukupala bacakolwa ba kwa Israele na Yuda. Bacakolwa ba ku mupashi aba isho inko sha pa kale bacitilako icinshingwa intungulushi sha ku mupashi isha Kristendomu ilelo. Natumone mu kulungatika ifyo baba.

14. Ni shani fintu intungulushi sha butotelo isha Kristendomu shaba ishakolwa nge fyali intungulushi sha Samaria na Yerusalemu wa pa kale?

¹⁴ Ukupala Samaria na Yerusalemu, Kristendomu alinwa mu kushika umwangashi wa kwikatana kwa bupolitiki. Mu 1919 aali pa kati ka bakatunkilisha ba pa ntanshi aba League of Nations. Ilintu Yesu asosele ukuti Abena Kristu tabaali na kuba ulubali lwa calo, intungulushi sha butotelo isha Kristendomu shikusha ukwampana ne ntungulushi sha bupolitiki. (Yohane 17:14-16) Umwangashi wa cimpashanya uwa mibombele ya musango uyo waba uwa kubimbula kuli bashibutotelo. (Linganyeniko Ukusokolola 17:4.) Baipakisha ukwipushiwa kuli bapolitishani no kubishanya na bakankaala ba ici calo. Nge ca kufumamo, tabakwata ubutungulushi bwa cine cine ubwa ku mupashi ubwa kupeela. Baluka ifishasanguluka ukucila ukulanda ubukombe bwasanguluka ubwa cine. (Sefania 3:9) Mu kuba ne mimwene yabo iyashibantukila kabili iyafulunganishiwa, tababa intungulushi shisuma ku mutundu wa muntu.—Mateo 15:14.

“Ifunde pe Funde”

15, 16. Ni shani fintu aba nkulo ya kwa Esaya baankwileko ku kusoka kwakwe?

¹⁵ Mu mwanda wa myaka uwalenga cinekonsekonse B.C.E., Esaya asansalike inshila yalubana iya ntungulushi sha ku mupashi isha kwa Yuda ukucilisha. Ni shani bayankwileko? Tabatemenwe! Lintu Esaya apampamine pa kubilisha ukusoka kwa kwa Lesa, intungulushi sha butotelo shayankwileko ukuti: “Ni kuli ani alelango kwishiba? Ni kuli ani alelango kwiluke cebo? Bushe bana abasumunwa kwi bele, abana abafumiwa ku mabele?” (Esaya 28:9) Ee, bushe Esaya atontonkenye ukuti alelanda ku bacece? Intungulushi sha butotelo isha Yerusalemu shailangulwike ishine sheka ukuba abaume bakalamba, mu kukumanina ababa na maka ya kucito kupingulapo abene beka. Tabalekabila ukukutika ku fya kucinkulako fya kusakamika ifya kwa Esaya.

¹⁶ Abo bashibulotelo bapumishe fye no mulimo wa kushimikila uwa kwa Esaya. Bamwimbile abati: “Pantu alongofyanya fye ulwe funde pe funde, ifunde pe funde, umulingo pa mulingo, umulingo pa mulingo, akanini apa, akanini apa.” (Esaya 28:10) ‘Esaya atwalililo kubwekeshapo umwine,’ e fyo batungile. ‘Atwalililo kulando kuti: “Ifi e fintu Yehova akambishe! Ifi e fintu Yehova akambishe! Ici e cipimo ca kwa Yehova! Ici e cipimo ca kwa Yehova!”’ Mu ciHebere ca kutendekelako, Esaya 28:10 aba lwimbo lwa kubwekeshapo, ukucila ukupala ulwimbo lwa mwaice ulwa kutendekelako. Kabili ifyo e fintu kasesema amoneke ku ntungulushi sha butotelo, uubwekeshabwekeshapo kabili uwa mibele ya bwaice.

17. Ni shani fintu abengi ilelo bankulako ku bukombe bwa kusoka ububilishiwa ne Nte sha kwa Yehova?

¹⁷ Mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., ukushimikila kwa kwa Yesu na basambi bakwe kwaumfwikilwe mu kupalako ukwa kubwekeshabwekeshapo kabili ukwayanguka. Abo abakonkele Yesu bamwenwe ku ntungulushi sha butotelo bwa ciYuda nga batiipwa, ababepwa mu kwanguka, abantu abashasambilila kabili abatuutu. (Yohane 7:47-49; Imilimo 4:13) Inte sha kwa Yehova ilelo ilingi line bamonwa mu nshila imo ine. Tabasangwa ku maseminario ya Kristendomu, kabili tababomfya inumbwilo shumfwika ukusumbuka nelyo inumbwilo sha butotelo nge ficita bashibutotelo. E co abasumbuka mu Kristendomu balabasuula, ukwelenganya ukuti balingile ukwishiba icifulo cabo no kupeela ishi ntungulushi sha butotelo umucinshi wacilapo.

18. Cinshi cintu intungulushi sha butotelo shisuulako ilelo?

¹⁸ Nangu cibe fyo, kuliko icintu cimo ico ishi ntungulushi sha butotelo basuula. Nangu cingati abakankaala ba mu kasuba ka kwa Esaya bakeene ubukombe bwakwe, alelanda icine, kabili ukusoka kwakwe kwabele ukwa cine! Mu kupalako, ukusoka Inte sha kwa Yehova balanda ilelo kwa cine, ukwashimpwa mu kukosa pa Cebo ca kwa Lesa ica cine, Baibolo. (Yohane 17:17) E co, kukafikilishiwa.

Ukulubulula

19. Ni shani fintu Yuda apatikishiwe ukumfwila abeni abalelanda ululimi lwa kulongofyanya?

¹⁹ Pali Esaya 28:11, tubelenga ukuti: “Pa kuti ku kulongofyanya kwa milomo, kabili ku lulimi lumbi, e ko Lesa akasosela kuli aba bantu.” Ukusambilisha kwa kwa Esaya kwaumfwikilwe kuli Yuda kwati kulongofyanya kwa lulimi ulweni. Nangu cingati Yuda alipusunswike umunsokwe wa bena Ashuri uyo uwafimbilikishe Israele, mu nshita Yehova abuulile ncitilo pali Yuda ukupitila muli umbi umbi, Nebukadnesari. (Yeremia 5:15-17) Ululimi lwa cina Babiloni lwaumfwikilwe ulwakaluka kabili ulwa kulongofyanya kuli abo baHebere. Lelo balipatikishiwe ukukutika kuli lwene lintu Yerusalemu ne tempele lya uko fyaonawilwe mu 607 B.C.E. na bekashi bakulilwe ukuya muli bunkole ku Babiloni. Mu nshila imo ine ilelo, Kristendomu mu kwangufyanya akacula pantu, ukupala Yuda wa pa kale, akaana ukukonkomesha kwa kwa Yehova.

20, 21. Cinshi Inte sha kwa Yehova ukwabulo kuleka babilisha, lelo cinshi cintu intungulushi sha Kristendomu bakaana ukucita?

²⁰ Ku ba musango uyo ubusesemo busoso kuti: “Abo atile kuli bene, Apa e pabo kutusha, lengeni abapomponteka ukupembuka, apa e pabo kupemwina, lelo tabatemenwe ukuumfwa. E ico kukaba kuli bene icebo ca kwa Yehova, ica kuti, Ifunde pe funde, ifunde pe funde, umulingo pa mulingo, umulingo pa mulingo, akanini apa, akanini apa; ku kuleka baye, batalansuke cimfutyanuma, bafunaike, bekatwe ku citeyo, no kufyambatwa.”—Esaya 28:12, 13.

²¹ Ukwabulo kuleka, pamo fye nge fyo Esaya alandile ubukombe bwa kwa Lesa, Inte sha kwa Yehova beba Kristendomu ukuti afwile ukucetekela mu cebo ca kwa Yehova. Lelo alakaana ukukutika. Kuli wene, Inte shimoneka ukulongofyanya ululimi ulweni. Balanda ululimi luntu ashingomfwa. Kristendomu alakaana ukupeelo kutusha ku bapomponteka pa kubeba pa lwa Bufumu bwa kwa Lesa ne calo cipya icileisa. Ukucila, alikolwa umwangashi wa kwampana kwakwe ne ci calo. Asoobolapo ukwafwilisha ukupikulula kwa bupolitiki ku mpika sha mutundu wa muntu. Ukupala abaYuda ba mu kasuba ka kwa Yesu, takonkelela icifulo ca kutushamo ica Bufumu, kabili te kuti alande kuli bambi pa lwa bwene.—Mateo 23:13.

22. Ni kuli cinshi Yehova eshibisha intungulushi sha Kristendomu?

²² E ico, amashiwi ya mu busesemo aya kwa Esaya yeshibisha bashibutotelo ukuti Yehova takalande lyonse ukupitila mu Nte Shakwe ishishili sha kucena. Mu kwangufyanya, Yehova akabomfya “ifunde [lyakwe] pe funde, umulingo pa mulingo,” kabili icikafumamo cikaba ca kayofi kuli Kristendomu. Intungulushi shakwe isha butotelo ne mikuni yabo “[bakafunaika, bakekatwa ku citeyo], no kufyambatwa.” Ee, ukupala Yerusalemu wa pa kale, imicitile ya Kristendomu iya butotelo ikonaulwa umupwilapo. We ca kucitika ca kutulumusha, icabulo kwenekela ico cikaba! Kabili we ca kufumamo ca kutulumusha pa mulandu wa kuti bashibutotelo basoobolapo ukukolwa kwa ku mupashi ukucila ifya kucinkulako fya kwa Yehova!

Bushe Kuti Walondolola?

◻ Ni bani bali abakolwa ba kwa Efraimu, kabili cinshi cabalengele ukukolwa?

◻ Ni shani fintu icilongwe capulama ica bakolwa ba kwa Efraimu canyantawilwe?

◻ Mibele nshi iya musaalula muli Yuda intu Esaya asansalike?

◻ Ni kwi ilelo tumona bucakolwa bwa ku mupashi?

◻ Mulandu nshi Kristendomu alingile ukumfwila icacitike ku luko lwa pa kale ulwa kwa Yuda?