‘Yehova Ni Lesa Wandi, Umo Nkatetekela’

NGA FINTU CASHIMIKWA NA WILLI DIEHL

“Mulandu nshi ulefwaila ukuya ku Bethel?” Ici cali e cipusho ca kwa tata muli shinde wa 1931 lintu namwebele ulwa kufwaya kwandi ukwa kutendeka umulimo wa pa Bethel. Abafyashi bandi, abaikele mu Saarland, baali mu cine pa myaka mupepi ne kumi, kabili baimikile ifwe bakalume batatu ica kumwenako cisuma. Icine cali e bumi bwabo bonse, kabili nafwaile ukucipanga ubumi bwandi bonse na ine wine.

LELO ni shani fintu abafyashi bandi basambilile pa lwa kwa Yehova no kufwaya kwakwe ukwashila? Ukukanaikushiwa na mabutotelo yaimikwa, baali nabasapike cine pa nshita ntali. Balyeseshe amacalici yalekanalekana ne fyakaniko, ukusanga bumo bumo, mu kukonkapo, ukukanaba ubwalungama.

Kasuba kamo handibilu yalishiwe pa mwinshi wesu ukubilisha ilyashi lya fikope no bunkolanya pa lwa mifwaile ya kwa Lesa ilyaleitwa “Photo-Drama of Creation.” Tata aali no kuba ku ncito lintu “Photo-Drama” yali no kulangishiwa, lelo akoseleshe Mayo ukuyako. “Napamo,” e fyo asosele “kuti yaba iya kunonsha.” Pa numa ya kumona yene cilya cungulo bushiku, Mayo aali uwacincimuka. “Nincisanga mu kupelako!” e fyo asosele. “Mukeseimwena mailo icungulo bushiku. Cili cine cintu twasapika.” Ico cali ni mu 1921.

Pamo nga Bena Kristu basubwa no mupashi, abafyashi bandi batwalilile aba busumino ukufikila lintu bafwile, Tata mu 1944 pa numa abe nabikwa mu cifungo ku ba Nazi pa nshita ishingi, Mayo mu 1970. Wene na o apoosele inshita ntali mu cifungo pe samba lya buteko bwa ciNazi.

Ukupimpa kwa ca Kumwenako Ukwa Bafyashi Bandi

Pa ntanshi tabalafwa, abafyashi bandi baali abacincila mu mulimo wa mwi bala. Mayo aali ukucilisha uwapimpa mu kwananya ukusuminishanya kwakosa ukwe bungano uko ukwakakwilwe ukufuma mu 1922 ukufika mu 1928. Ecclesiastics Indicted, iyasanshishemo ukusuminishanya kwakosa ukwapokelelwe mu 1924 yakwetemo ukulengulula kwamonekesha ukwa bashibutotelo. Ukwananya kwene kwalefwaya ubukose. Bakasabankanya baleshibuka pa 4 koloko ulucelo, ukusunkila amatrakiti mwi samba lya fiibi. Nangu cingati nali fye ne myaka 12, abafyashi bandi balinsuminishe ukubuulamo ulubali. Ilingi line twaletendeka pa 5 koloko ulucelo, ukucofa pa amacinga ukufuma pa maawala yatatu ukufika kuli yane ku kufika ku cifulo ca kubombelako icabelele ukutali. Twalefisa amacinga mu fimpusa, kabili nalindile yene ilintu bambi babombele mu mushi. Mu cungulo kasuba twacofele ukubwelela ku mwesu, kabili mu cungulo bushiku twaendele iawala limo ukuya ku kulongana.

Pa numa, umo uwacepeleko aleshiwa ku kulinda amacinga, kabili naile pamo na bakasabankanya. Lelo tapali uwatontonkenye pa lwa kunkansha. Banjebele fye umusebo wa kubombelamo! Mu kuba no mutima waletunta naile bucebuce pa ŋanda ya kubalilapo, ukusubila ukuti tapali uwali no kuba pa ŋanda. Ku ce shamo, umwaume aiswile iciibi. Nalitalele. Mu kulongofyanya, nasontele ku citabo mu cola candi. “Bushe ca kwa Judge Rutherford?” e fyo aipwishe. Nalibulubushile pa kwasuka. “Bushe cipya, cimo ico nshakwata?” “Ee, cipya,” e fyo naebekeshe. “Lyene mfwile ukucikwata. Ni shinga?” Ici campeele ubukose ukutwalilila.

Mu 1924 abakalamba libili libili balelanda pa lwa 1925. Inshita imo twatandalile ulupwa lwa Basambi ba Baibolo, kabili naumfwile munyina umo aleipusha ukuti: “Nga ca kuti Shikulu aisatusenda, cinshi cikacitika ku bana besu?” Mayo, uwashininkisha nga lyonse, aaswike ukuti: “Shikulu akeshiba ifya kubasakamana.” Ili lyashi lyalincincimwishe. Cinshi cintu conse capilibwile? Umwaka wa 1925 walishile no kupita, kabili tapali icacitike. Nangu cibe fyo, abafyashi bandi tabanenwike mu kupimpa kwabo.

Ukukonkomesha kwa kwa Tata Ukwa Mano

Mu kupelako, mu 1931, naebele tata ico nalefwaya ukucita no bumi bwandi. “Mulandu nshi ulefwaila ukuya ku Bethel?” e fyo tata aipwishe mu kwankulako. “Pantu ndefwaya ukubombela Yehova,” e fyo naaswike. “Tutile wasuminwa ku Bethel,” e fyo atwalilile. “Bushe walimwensekesha ukuti bamunyina kulya te bamalaika? Baliba abashapwililika kabili balapanga ifilubo. Ndi uwatiinishiwa ukuti ici kuti pambi cakulenga ukubutuka kabili nelyo fye ukutompola icitetekelo. Ba uwashininkisha ukutontonkanya mu kusakamanishisha pa lwa cene.”

Nalitulumushiwe ukumfwa icintu ca musango uyo, lelo pa numa ya kupimunuma imilandu pa nshiku shimo, nalibwekeshepo ukufwaya kwandi ukwipusha ukuya ku Bethel. “Njeba na kabili umulandu ulefwaila ukuila,” e fyo asosele. “Pantu ndefwaya ukubombela Yehova,” e fyo nabwekeshepo. “Mwana wandi, wikatala aulaba ico. Nga ca kuti walaalikwa, ibukisha umulandu uleila. Nga ca kuti wamona cimo icalubana, wikaba uwaangwako mu kucishamo. Nelyo fye nga wasungwa bubi bubi, wikabutuka. Wikatala aulaba umulandu ubelele pa Bethel—pantu ulefwaya ukubombela Yehova! Ukalesakamana fye ncito yobe no kucetekela muli wene.”

E fyo cali mu kubangilila kwa cungulo ca November 17, 1931, nalifikile pa Bethel mu Bern, Switzerland. Twaakene umuputule na bambi batatu kabili nabombele umwa kupulintila, ukusambilila ifya kubomfya mashini inono iya kupulintila iya kubikamo amapepala. Umulimo wa ntanshi napeelwe ukupulinta wali Ulupungu lwa kwa Kalinda mu ciRomania.

Ubukombe Ukufuma ku Mulu!

Mu 1933 Sosaite yasabankenye The Crisis, akatabo kakwetemo amalyashi yatatu aya pa radio ayo Munyina Rutherford apeele mu United States. Munyina Harbeck, umubomfi wa musambo, aishibishe ulupwa lwa Bethel pa mwikulo ulucelo lumo ukuti akatabo kaali no kwananishiwa mu nshila yaibela. Utupepala twakusabankanya twali no kupooswa ukufuma mu ndeke ya kusonkela iyaleshinguluka pa mulu wa Bern, ilintu bakasabankanya baali no kwiminina pa misebo ukutambika akatabo ku cintubwingi. “Nani uwa muli imwe bamunyina bacaice ali uwaipekanya ukuya mu ndeke?” e fyo aipwishe. “Mupeele amashina lino line.” Nalicitile ico, kabili Munyina Harbeck pa numa abilishe ukuti nalisalilwe.

Pa bushiku bukalamba, twaile na motoka mu kuba ne fibokoshi fya tupepala ku cibansa ca ndeke. Naikele ku numa ya kwa kensha wa ndeke no kutuulika utupepala pa cipuna cali pa mbali yandi. Amakambisho yandi aya kulungatika yali ya kuti: Upombe amahandibilu mu fipo fya mwanda, no kusukusa icipo cimo cimo pa windo ku lubali lumo na maka. Umulekelesha wali no kulenga amahandibilu ukukofya mu cipepe ca ndeke, ukulenga impika. Lelo fyonse fyaendele bwino. Bamunyina pa numa basosele pa fyo cali ica kucincimusha ukumona ubu ‘ubukombe ukufuma ku mulu.’ Cakwete ifya kufumamo fyalefwaikwa, kabili ututabo utwingi twalishalikwe, nelyo cingati abantu bamo balitumine lamya ku kuilishanya ukuti amabala yabo aya maluba yalifimbilikishiwe no tupepala.

Uwa Kutasha pe Shuko Lyonse Ilya Mulimo

Cila bushiku naletasha Yehova pa buseko no kwikushiwa kwa mulimo wa pa Bethel. Mu cilonganino, napeelwe umulimo wa kwisula Iŋanda ya Bufumu, ukutantika imipando mu nshila ya muyano, no kubika itambula lya menshi yatalala pe tebulo lya kwa kalanda. Nalangulwike ici ukuba umucinshi ukalamba.

Pa Bethel, mu kupelako nabombele pali mashini ya kupulintila iya batama iikalamba iyalebomfiwa ku kupulinta The Golden Age (nomba Loleni!) mu ciPolish. Mu 1934 twatendeke ukubomfya ifilimba fya kukopelako amashiwi, kabili nalyafwilishe mu kufipanga. Nasangile ubuseko bukalamba mu kuya ukufuma ku ŋanda ne ŋanda na malyashi ya Baibolo ayakopwa. Abene mayanda abengi balefwaisha ukwishiba pa lwa ici cilimba cinono iceni, kabili ilingi line ulupwa lonse lwali no kulongana ku kukutika, ukulafumapo fye umo umo. Lintu ulupwa lonse lwafuminepo, nalitwalilile ukuya pa mwinshi wakonkelepo.

Ukutwalilila Abacincila mu Kati ka Nshita ya Nkondo

Pa numa ya Nkondo ya Calo iya I, icalo candi ica cikaya ica Saarland calipatwilweko ukufuma ku Germany kabili caletungululwa pe samba lya kwaafwa kwa League of Nations. Muli ifyo, Saarland yapeele ifitupa fya iko. Mu 1935 ukusala kwalicitilwe ku kupingula nga ca kuti abana calo ba iko balefwaya ukwikatana cipya cipya na Germany. Nabuulile ishuko lya mu nshita ukutandalila ulupwa lwandi, ukwishiba ukuti nshali no kuba na maka ya kucite fyo nga ca kuti Saarland yaishile pe samba lya kulama kwa ciNazi. Kabili mu cine cine, pa myaka iingi pa numa ya ico, nshaumfwile icili conse ukufuma ku bafyashi bandi nelyo bamunyinane.

Nangu ca kuti yalitengelwe ukufuma ku kubimbwamo kwa mu kulungatika mu Nkondo ya Calo iya II, Switzerland yabele iyaapatulwako umupwilapo ilyo Germany yataashishe ifyalo fya bwina mupalamano cimo cimo. Twalepulintila Europe yonse ifitabo ukufumyako fye Germany, lelo nomba takwali ifitabo fyali no kutumwa. Munyina Zürcher, uwali pali iyo nshita umubomfi wa musambo, atwebele ukuti tatwakwete indalama nangu shimo ishashelepo, kabili atulaalike ukufwaya incito ku nse ya Bethel ukufikila ifintu fyabele bwino. Nalisuminishiwe ukushala, nangu cibe fyo, apantu kwaliko ifintu ifinono ifya kupulinta kuli bakasabankanya mupepi ne kana limo.

Ulupwa lwa Bethel talwakatale alulaba July 5, 1940. Pa numa fye ya ca kulya ca kasuba icimbayambaya ca fita calishile. Abashilika balitolweke ukufuma muli cene no kwingila mu Bethel. Twakambishiwe ukwiminina shilili, kabili umo umo wa ifwe alelindwa no mushilika waipangasha. Twatwelwe mu muputule wa kuliilamo ilintu icikuulwa conse calepikitwa. Amabulashi yatutungenye ulwa kweba bambi ukukaana umulimo wa mu fita, lelo balifililwe ukusanga ubushinino.

Mu kati ka myaka ya nkondo, nali umubomfi wa cilonganino mu Thun na mu Frutigen. Ico capilibwile ukuti ukutantika kwandi ukwa pa mpela ya mulungu kwali ukwaisula. Icibelushi cimo cimo, pa numa fye ya ca kulya ca kasuba, nacofele incinga yandi amakilomita 50 ukuya ku Frutigen, uko naletungulula Isambililo lya Ulupungu lwa kwa Kalinda mu cungulo bushiku. Pa Mulungu ulucelo naleya na bakasabankanya mu mulimo wa mwi bala. Lyene, mu kubangilila kwa cungulo kasuba, naleya ku Interlaken ku kutungulula Isambililo lya Citabo pa Cilonganino kabili pa numa mu cungulo kasuba ku kutungulula isambililo lya Baibolo no lupwa lumo mu Spiez. Ku kupwisha akasuba, natungulwile Isambililo lya Ulupungu lwa kwa Kalinda mu Thun.

Mu nshita ya bushiku, mu kuba ne mibombele yandi yonse ukupwishishiwa, naleimba no kulisho munsoli mu nshila pa kubwelelamo ku Bern, uwaikushiwa mu kushika. Bamotoka bali abanono kabili mu kutalukana. Impanga ya mpili, yali kwati naifimbilikishiwa mu mfifi, yali iya cibote kabili iya mutalalila, ukushibantukila mu tushita mu tushita mu lubuuto lwa mweshi. Fintu shilya mpela sha mulungu shanonseshe ubumi bwandi no kubukulula ubukose bwandi!

Ukutandala mu Kuba ne Fyakufumamo Fyabula Ukwenekela

Mu mibundo ya 1945, Munyina Knorr alitutandalile. Kasuba kamo aingile mu fakitare ilyo naiminine pali rotari ya kupulintila. “Ikila!” e fyo aitile. “Ni shani fintu wingayumfwa ukusangwa kwi Sukulu lya Gileadi?” Nalipapushiwe. “Nga ca kuti mwamona ukuti nininga, kuti natemwa ukusangwako,” e fyo naaswike. Ubwite bwa kwa Munyina Fred Borys, Nkashi Alice Berner, na ine bwafikile muli shinde wa 1946. Lelo pa mulandu wa kuti nafyalilwe mu Saarland, nshali umwikashi wa calo icili conse na muli ifyo nali no kwipusha ku Washington, D.C., U.S.A., kwi pasu lyaibela.

Ilintu bamunyina bambi baile pa nshita, nali no kupempelela ku bwasuko ku kwipusha kwandi. Lintu Isukulu lyatendeke pa September 4, nali ncili mu Switzerland, ukulufya isubilo panono panono. Lyene Iofesi lya Beminishi ba United States lyalintumine lamya, ukunjishibisha ukuti ipasu lyandi lyalifikile. Ilyo line naeseshe ukupanga amapekanyo ya lwendo na mu kupelako nasangile amalo mu ngalaba ya bashilika iyalefuma ku Marseilles ukuya ku New York. We ca kukumanya! Athos II yaliswile ukucilamo. Napeelwe umusengele mu muputule wa pa nse pa lwalala. Pa bushiku bwalenga shibili, ukupuuka mu muputule wa injini kwaimike ingalaba shilili. Abanininemo na bacoba baali abashashikatala, ukutiina ukuti pambi kuti twabunda. Ici campeele ishuko lya kusungusha ilya mu nshita ukucitila ubunte pa lwe subilo lya kubuuka.

Casendele inshiku shibili ukuwamya ingalaba, pa numa ya ico twatwalilile pa musenselo wacefiwa. Twafikile ku New York inshiku 18 pa numa, ukupatikishiwa fye ukukanafuma pa mulandu wa kuleka ukubomba kwa babomfi ba pa cabu. Pa numa ya kulanshanya, twali na maka ya kusha ingalaba mu kupelako. Nalitumine telegrafu ku Sosaite pa lwa mibele, kabili ilyo nalesha icifulo apa kupikitila no kupoka ifitupa, umwaume anjipwishe ukuti: “Bushe niwe Mr. Diehl?” Aali umo uwa bakaafwa ba kwa Munyina Knorr, kabili aninike mwi shitima lya bushiku ukuya ku Ithaca, mupepi ne Sukulu lya Gileadi, uko nafikile pa numa fye ya 8 koloko ulucelo lwakonkelepo. Fintu nali uwacincimushiwa ukuba kulya mu kupelako, ukuba na maka ya kusangwa kwi kalasi lya Gileadi ilya pa kati ka nko ilya kubalilapo!

Ukushipikisha te Mulandu na Mafya

Ukupwisha ikalasi lyalenga cinekonsekonse ilya Gileadi kwali pa February 9, 1947, kabili ukwenekela kwalisumbene. Ni kwi twali no kutumwa? Ukulosha kuli ine, “imyando” yaponene umwa kupulintila umwaiswilwe umupya umwa Sosaite pa Wiesbaden, Germany. (Ilumbo 16:6) Nabwelele ku Bern ku kwipusha ifitupa fyalefwaikwa, lelo imilalo ya kucandila iya United States mu Germany yalesuminisha fye ukwingila ku bantu abo baikele kulya pa ntanshi ya nkondo. Apantu nshaikeleko, nalekabila ukupeelwa kwa mulimo ukupya ukufuma ku cishinte cikalamba ku Brooklyn. Caishileba umulimo wa muputule mu Switzerland, uyo napokelele mu kuba no kucetekela kwakumanina muli Yehova. Lelo ilintu nalelolela uku kupeelwa kwa mulimo, bushiku bumo nalipushiwe ukulanga icifulo ca Bethel kuli bankashi batatu abaletandala. Umo uwa bene aali painiya uwe shina lya Marthe Mehl.

Mu May 1949, naishibishe icishinte ca mu Bern ukuti napangile ukuupa Marthe no kuti twafwaishe ukutwalilila mu mulimo wa nshita yonse. Cinshi cali ukwankulako? Takuli amashuko yambi ukucila pali bupainiya bwa nshita yonse. Ubu twalitendeke mu Biel, ukukonka pa bwinga bwesu mu June 1949. Nshasuminishiwe ukupeela amalyashi, atemwa ukufwaila amakombe umwa kusendama ku kulongana kwaleisa, nelyo cingati twalitashiwe kuli kangalila wa muputule kuli ili ishuko. Abengi tabaletuposha, ukutusunga nga bantu batamfiwa, nelyo cingati twali bapainiya.

Twalishibe, nangu cibe fyo, ukuti ukuupa tacali icishili ca mu malembo, e co twaubile mwi pepo no kubika ukucetekela kwesu muli Yehova. Mu cishinka, uku kusunga takwalebelebesha imimwene ya Sosaite. Cali fye ca kufumamo ca kubomfya bubi bubi ifya kutungulula fya kuteyanya.

Munyina Knorr Abwela

Mu 1951, Munyina Knorr na kabili atandalile Switzerland. Pa numa ya kupeela ilyashi, naebelwe ukuti alefwaya ukulanda na ine. Nangu ca kuti nali no mwenso, nali uwa nsansa ukuti aali uwa buseko ukumona. Aipwishe nga ca kuti twingaitemenwa ukupokelela ukupeelwa kwa mulimo pa ŋanda ya bamishonari yatubulwilwe mu Geneva. Mu cifyalilwa twali abacankwa, nangu ca kuti ukusha Biel takwali no kuba ukwabula ubulanda. Ubushiku bwakonkelepo ukwipusha kwalundwapo ukufuma kuli Munyina Knorr kwalifikile kuli ifwe. Bushe kuti twaba abaitemenwa ukubukulula umulimo wa muputule, apantu uyu wakabile ukusakamana kwalundwapo mu Switzerland? Twalisumine ilyo line. Imibele yandi lyonse yaba kusumina ukupeelwa kwa mulimo ukuli konse ukwatambikwa.

Imibombele yesu mu mulimo wa mu muputule ku kabanga ka Switzerland yalipaalilwe apakalamba. Twaendele pa kati ka filonganino ne shitima, ukusenda ifipe fyesu mu masutikesi yabili. Bamunyina ilingi line baletukumanya pa citesheni na macinga, pantu banono aba bene abakwete bamotoka muli shilya nshiku. Imyaka pa numa munyina atupayanishishe motoka, icalengele umulimo wesu ukucilapo ukwanguka.

Ifya Kupapa Fimo Ifipya

Mwandi cali ca kucincimusha lintu mu 1964 umukashi wandi na ine twalaalikwe kwi kalasi lya Gileadi ilyalenga 40, ikalasi lya kulekelesha ilya kosi waisulamo ifyebo, uwa myeshi ikumi, iyo nomba iyaipifiwe ku myeshi cinekonsekonse. Marthe aali no kusambilila iciNgeleshi mu kwangufyanya, lelo alikumanishe ici bwino. Ukwenekela kwalikulile ukulosha uko twali no kutumwa. Imibele yandi yali ya kuti: ‘Nshisakamene uko natumwa, cikulu fye te ncito ya mu ofesi!’

Lelo ico mu kulungatika e cacitike! Pa bushiku bwa kupwisha isukulu, September 13, 1965, nasontelwe ngo mubomfi wa musambo wa Switzerland. Bethel yali no kuba ica kukumanya cipya kuli Marthe. Kuli ine, capilibwile ukubwelela ku “Ŋanda ya kwa Lesa,” te mwa kupulintila ifitabo, umo nabombele ukufuma mu 1931 ukufika mu 1946, lelo mu ofesi. Nali ne fintu ifingi ifya kusambilila, lelo mu kuba no kwaafwa kwa kwa Yehova nali na maka ya kucite fyo.

Ukulolesha ku Numa

Ukupulinkana imyaka 60 iya mulimo wa nshita yonse, nalicetekela muli Yehova umupwilapo, pamo fye nga fintu tata anjebele ukuti ningile ukucita. Kabili Yehova alipongolola amapaalo yalekanalekana. Marthe aliba ni ntulo ya kukoselesha kukalamba mu nshita sha kufuupulwa lintu imilimo yamoneke ukuncimfya, mu cine cine icibusa ca cishinka mu kuba no kucetekela kwapwililila muli Yehova.

Yehova alumbanishiwe ku mashuko ya mulimo ayengi yantu naipakisha! Ncili ndabomba nga kampanya wa Komiti ya Musambo mu Thun, kabili inshita ishingi nalyenda nga kangalila wa calo. Te mulandu ne co naipushiwa ukucita, lyonse nalilolesha kuli Yehova ku butungulushi. Te mulandu ne filubo fyandi no kupelebela, nalicetekela mu kufumaluka ukuti Yehova alinjelela ukupitila muli Kristu. Shi ningatwalilila ukuba uwa kutemuna kuli wene. Kabili shi natwalilile ukutungulula intampulo sha makasa yandi, ilyo lyonse ndelolesha kuli wene pamo nga “Lesa wandi uo ntetekela!”—Ilumbo 91:2.

[Icikope pe bula 27]

Munyina Diehl mu kubangilila mu mulimo wakwe uwa pa Bethel