Ukulundulula Ubuntu Bupya mu Cupo

“Mulengwe abapya ku [maka yatuninkisha umuntontonkanya, NW], no kufwalo buntu bupya.”—ABENA EFESE 4:23, 24.

1. Mulandu nshi icupo cishilingile ukusendelwa mu kwanguka?

ICUPO ni lumo ulwa ntampulo shakatama isho umo abuula mu bumi, e co tacifwile ukusendwa mu kwanguka. Mulandu nshi cabele fyo? Pantu cifwaya ukukakililwako kwa nshita ya bumi bonse ku muntu umbi. Cipilibula ukwakana kwa bumi bwa umo bonse no yo muntu. Ubupingushi bwakosoka bulakabilwa nga ca kuti uko kukakililwako kuli no kuba ukusuma. Cipinda na kabili ukusonga kwashininkishiwa ‘ukutuninkisha umuntontonkanya na muli fyo ukumumunga ubuntu bupya.’—Abena Efese 4:23, 24; linganyeniko Ukutendeka 24:10-58; Mateo 19:5, 6.

2, 3. (a) Cinshi cikabilwa pa kusala umunobe wa mu cupo mano mano? (b) Cinshi cabimbwamo mu cupo?

² Kwalibako umulandu usuma uwa kukanasupila ukwingila mu cupo, ukusendwa ku lunkumbwa lwakwatisha maka ulwa mubili. Inshita ilakabilwa ku buntu bwa bukalamba ne mibele ukulunduluka. Mu nshita na kabili kwisako ukubelesha no bwishibilo ifingabomba ngo mufula ku bupingushi busuma. Lyene, ukusala umunobe walinga uwa mu bumi kuti kwakwata icipimo cakulilako ica kutunguluka. Ipinda lya ciSpanish lilondolola cene mu kulengama aliti: “Cawamapo ukwenda umushimbe ukucila ukuupana bubi bubi.”—Amapinda 21:9; Lukala Milandu 5:2.

³ Ukusala umunobe walinga kwaba ukwabulo kutwishika e citendekelo ku cupo catunguluka. Kuli ico Umwina Kristu afwile ukubomfya ifya kutungulula fya Baibolo, ukukanatungululwa fye no kucebusha kwa ku mubili no kutitikisha kushalinga ukwa nkuntu no kwa cintemwa. Icupo calicila na pa kulundanya pamo imibili ibili. Kuba kulundanya pamo ukwa buntu bubili, ifikulilo fibili ifya ndupwa na masomo, nakalimo intambi shibili ne ndimi. Ukwikatanya kwa bantu babili mu cupo mu cine cine kufwaya ukubomfya bwino ululimi; mu kuba na maka ya milandile, atemwa tulabongolola nelyo ukukuula. Ukufuma kuli conse ci, tumona na kabili amano ya kufunda kwa kwa Paulo ukwa ‘kuupila muli Shikulu epela,’ uko e kuti, uwasumina munensu.—1 Abena Korinti 7:39; Ukutendeka 24:1-4; Amapinda 12:18; 16:24.

Ukulolenkana no Kukanshika kwa Cupo

4. Mulandu nshi ukushenkana no kutitikisha inshita shimo fiminako mu cupo?

⁴ Nelyo fye mu kuba ne ntendekelo isuma, kukabako inshita sha kushenkana, ukufinininwa, no kutitikisha. Ifi fyaba fya lyonse ku muntu uli onse, atemwa uwaba mu cupo nelyo iyo. Impika sha mu fya ndalama no butuntulu bwa bumi kuti shalenga ukukanshika mu kwampana ukuli konse. Ukwaluka mu fyo umo abukile kuti kwatungulula ku kupinkana kwa mu mibele ya buntu mu fyupo fyawamisha. Ica kusangwilako cimbi ca kuti takwaba nangu umo uwakwato kulama kwapwililika ukwa lulimi, nga fintu Yakobo alondolwele ukuti: “Ifwe bonse tuipununa apengi. Umuntu nga taipununa mu kusosa, wene muntu uwapwililila; wa maka ku kulama no mubili onse ku mukobelo. . . . [U]lulimi, cilundwa cinono ca mubili, kabili lutakisha apakalamba. Moneni ifyo wakula umutengo uo umulilo unono ubilimya.”—Yakobo 3:2, 5.

5, 6. (a) Cinshi cikabilwa lintu ukukanaumfwana kwaimako? (b) Mibombele nshi pambi ingabuulwa ku kundapa ukucena?

⁵ Lintu ukutitikisha kwaimako mu cupo, ni shani fintu twingalama imibele? Ni shani fintu twingalesha ukukanaumfwana ukukanalundulukila mu kuumana kabili ukuumana ukuya ku kwampana kwalepaulwa? Pano e po amaka yatuninkisho muntontonkanya yesa mu kubomba. Uyu mupashi ukunta kuti waba atemwa uwashininkishiwa nelyo uwapusanako, uwa kukuulilila kabili uwakongamina kuli bumupashi nelyo uwa kubotelesha, uwatekwa no kukongama kwa bumubili. Nga ca kuti wa kukuulilila, umuntu akabomba ku kundapa ukucena, ukusunga icupo cakwe icashikatala. Ukupaashanya no kupusana tafifwile ukupwishe cupo. Imibele kuti yawamishiwa no mucinshi wa kuli umo no munankwe no kumfwana ukubweshiwa pa kubomfya ukufunda kwa Baibolo.—Abena Roma 14:19; Abena Efese 4:23, 26, 27.

⁶ Pe samba lya iyi mibele amashiwi ya kwa Paulo yaba ayalinga nga nshi aya kuti: “E ico nga basalwa ba kwa Lesa, abashila kabili abatemwikwa, fwaleni umutima wa nkumbu, icongwe, ubupete, ukunakilila, ukutekanya; mube abashipikishanya, no kubelelano luse nga umo aba na kafiimbo ku mubiye; ifyo [Yehova, NW] amubelelo uluse, e fyo na imwe mubelele uluse. Awe pali fyonse ifi fwalilenipo no kutemwa, e kukakila fyonse pamo mu kwitabana.”—Abena Kolose 3:12-14.

7. Ni mpika nshi bamo pambi bengakwata mu cupo cabo?

⁷ Ilembo ilyo lyalyanguka ukubelenga, lelo pe samba lya kutitikisha kwa bumi bwa nomba, talyaba lyonse ilyayanguka ukubomfya. Cinshi pambi cingaba e mpika ya citendekelo? Inshita shimo, ukwabulo kwiluka cene, Umwina Kristu kuti pambi aleikalila ku fipimo fibili. Pa Ŋanda ya Bufumu, ali pa kati ka bamunyina, kabili abomba ne cikuuku no kulangulukilako. Lyene, ku ŋanda, mu mibombele ya lyonse iya pa ŋanda, kuti pambi akongamina ku kulaba ukwampana kwakwe ukwa ku mupashi. Kulya bali fye mwaume no mukashi, “wene” (umwaume) na “wene” (umwanakashi). Kabili pe samba lya kukanshika wene (umwaume nelyo umwanakashi) kuti pambi afika ku kulanda ifintu fyabulamo icikuuku ifishingalandwa mu Ŋanda ya Bufumu. Cinshi cicitike? Pa kashita kanono, ubuKristu nabwanduluka. Umubomfi wa kwa Lesa nalaba ukuti wene (umwaume nelyo umwanakashi) acili ni munyina (nelyo nkashi) wa Bwina Kristu pa ŋanda. Amaka yatuninkisha umuntontonkanya yabele ayapusanako mu cifulo ca kuba ayashininkishiwa.—Yakobo 1:22-25.

8. Cinshi cingafumamo lintu amaka yatuninkisha umuntontonkanya yali ayapusanako?

⁸ Cinshi cibe ca kufumamo? Umulume kuti pambi aleko ‘kwikala no mukashi wakwe umwabelo kwishiba, ukumupeelo mucinshi nga ku cipe icishakosesha, uwa canakashi.’ Umukashi te kuti na kabili alecindika umulume wakwe; “umutima uwafuuka kabili uwatalala” naulufiwa. Amaka yatuninkisha umuntontonkanya yasangwike ya ku mubili mu cifulo ca kuba ya ku mupashi. “Umutima . . . wa bumubili” nawandatila. E co, cinshi cingacitwa ku kusungilila yalya maka yakunta ukuba ya ku mupashi kabili ayashininkishiwa? Tufwile ukukosha bumupashi bwesu.—1 Petro 3:1-4, 7; Abena Kolose 2:18.

Kosheni Amaka

9. Kusalapo nshi tufwile ukucita mu bumi bwa cila kasuba?

⁹ Amaka yakunta yaba kukongama kwa muntontonkanya ukwisa mu kubomba lintu tufwile ukupingulapo no kusalapo. Ubumi buleta ilongo lyakonkana ilya fya kusalapo—ukusuma nelyo ukubi, ukwabamo akaso nelyo ukushabamo kaso, ukwa mibele isuma nelyo ukwa bucisenene. Cinshi cikatwaafwa ukucito kupingulapo kusuma? Maka yatuninkisha umuntontonkanya nga ca kuti yashimpwa pa kucito kufwaya kwa kwa Yehova. Kemba wa malumbo apepele ati: “Nangeni umwaye fipope fyenu, mwe Yehova, no kuleka ndefisunga ukufika ku mpela”.—Ilumbo 119:33; Esekiele 18:31; Abena Roma 12:2.

10. Ni shani fintu twingakosha mu nshila yashininkishiwa amaka yatuninkisha umuntontonkanya?

¹⁰ Ukwampana kwakosa na Yehova kukatwaafwa ukumutemuna no kutaluka ku bubi, ukusanshako no kubulwa bucishinka mu cupo. Israele alikoseleshiwe “[ukucite] cisuma kabili icitambalele mu menso ya kwa Yehova Lesa [wakwe].” Lelo Lesa na kabili afundile ukuti: “Mwe batemwa Yehova, pateni ububi.” Mu cilolwa ca lyalenga cinelubali ilya Mafunde Ikumi ilya kuti: “Wilacita bucende,” abena Israele baali no kupata ubucende. Ifunde lilya lyalangile imimwene ya kwa Lesa iyakosa iya bucishinka mu cupo.—Amalango 12:28; Ilumbo 97:10; Ukufuma 20:14; Ubwina Lebi 20:10.

11. Ni shani fintu mu kutwalilila twingakosha amaka yatuninkisha umuntontonkanya wesu?

¹¹ Ni shani fintu mu kutwalilila twingakosha amaka yatuninkisha umuntontonkanya? Pa kutesekesha imilimo ne fyakatamikwa fya ku mupashi. Ico cilepilibulo kuti tulingile ukwikusho kukabila kwa kusambilila Icebo ca kwa Lesa lyonse no kusambilila ukubekelwa mu kulanshanya capamo amatontonkanyo ya kwa Yehova no kufunda. Ukuyumfwa kwesu ukwafuma ku mutima kulingile ukuba nga kulya ukwa kwa kemba wa malumbo ukwa kuti: “Namufwaya umutima wandi onse; mwileka mpumbuke ku mafunde yenu! Mu mutima wandi nabikamo icebo cenu, ukuti nibembuka kuli imwe. Nangeni umwaye fipope fyenu, mwe Yehova, no kuleka ndefisunga ukufika ku mpela; nengeni ukwiluka, no kuleka ndesunga amalango yenu, awe ndeyabaka umutima wandi onse.”—Ilumbo 119:10, 11, 33, 34.

12. Fintu nshi fingatwikatanya mu kubelebesha umuntontonkanya wa kwa Kristu?

¹² Uyu musango wa kutesekesha kwa fishinte fyalungama ifya kwa Yehova ulasungililwa te pa kusambilila fye Baibolo lelo na kabili pa kwakana lyonse mu kulongana kwa Bwina Kristu na pa kuibimba mu butumikishi capamo. Ifi fya kusonga fibili ifya maka kuti lyonse fyakosha amaka yatuninkisha imintontonkanya yesu pa kuti inshila yesu iya bumi iyabula akaso lyonse ikabelebesho muntontonkanya wa kwa Kristu.—Abena Roma 15:5; 1 Abena Korinti 2:16.

13. (a) Mulandu nshi ipepo lyabela ica kusangwilako ca mutengo mu kucincisha amaka yatuninkisha umuntontonkanya? (b) Ca kumwenako nshi Yesu aimike muli uku kuloshako?

¹³ Ica kusangwilako na cimbi ni cintu Paulo aebekesha muli kalata wakwe ku Bena Efese ukuti: “Mupepele mu [mupashi] inshita shonse, mu mipepele yonse ne mipaapaatile.” (Abena Efese 6:18) Abalume na bakashi bakabila ukupepela capamo. Ilingi line ayo mapepo yalesulo mutima no kutungulula ku kulanshanya kwabulo kulamba uko kuwamya pa kucena ukuli konse. Mu nshita sha bwesho ne tunko, tukabilo kwalukila kuli Lesa mwi pepo, ukulombo kwaafwa, ku bukose bwa ku mupashi ku kucite caba mu kumfwana no muntontonkanya wa kwa Kristu. Nangu fye ni Yesu wapwililika ayalukile kuli Wishi mwi pepo pa tushito twingi, ukulomba ubukose. Amapepo yakwe yali aya kufuma ku mutima kabili ayabilima. Mu kupalako ilelo, mu nshita she tunko, kuti twasanga ubukose bwa kupanga ukupingulapo kwalungama pa kwita pali Yehova ku kutwaafwa ukucincintila ukufwaisha kwa kunakilako ku mubili no kufutuka umulapo wa cupo.—Ilumbo 119:101, 102.

Ifya Kumwenapo fya Myendele Ifyacilana

14, 15. (a) Ni shani fintu Yosefe ayankwile kwi tunko? (b) Cinshi cayafwilishe Yosefe ukucincintile tunko?

¹⁴ Ni shani fintu twingalolenkana ne tunko? Muli uku kuloshako twalikwata ukulekana kwalengama pa kati ka nshila iyabulilwe na Yosefe ne yabulilwe na Davidi. Lintu umukashi wa kwa Potifari mu mukoosha aeseshe ukusembeleka Yosefe wayemba, uyo mu kushininkisha uwali mushimbe pali ilya nshita, mu kulekelesha amwaswike pa kusoso kuti: “Mu ŋanda ino tamuli uwancila ku bukalamba; [umulume obe] tatanine nangu cimo kuli ine, kano iwe wine ico uli mukashi wakwe. Nga kanshi ningacita shani ububi ubu bukulu, no kubembukila Lesa?”—Ukutendeka 39:6-9.

¹⁵ Cinshi cayafwilishe Yosefe ukubuula inshila yalungama ilintu cali no kube cayanguke fyo ukunakilako? Akwete amaka yakosa ukutuninkisha umuntontonkanya wakwe. Aali uwaibukila nga nshi ulwa kwampana kwakwe na Yehova. Alishibe ukuti ukucito bulalelale no yu mwanakashi wa cintemwa ca kukuntukilwa kuti lwaba mu cituntulu lubembu te ku mulume wakwe fye, lelo mu kucilapo kucindama, kuli Lesa.—Ukutendeka 39:12.

16. Ni shani fintu Davidi ayankwileko kwi tunko?

¹⁶ Mu kupusanako, cinshi cacitike kuli Davidi? Aali mwaume waupa, mu kuba na bakashi bafulilako nga fintu casuminishiwe ne Funde. Icungulo bushiku cimo amwene ukufuma pe sano lyakwe umwanakashi aleowa. Aali ni Bati-sheba wayemba, umukashi wa kwa Uria. Davidi mu kulengama akwete ukusalapo kwa ncitilo—ukutwalililo kulolesha ilintu ulunkumbwa lwalekula mu mutima wakwe nelyo ukufumapo no kukaane tunko. Cinshi cintu asalilepo kucita? Akambishe wene ukuletwa kwi sano lyakwe, kabili acitile ubucende na wene. Icacilanapo ukubipa, atwalilile no kulenge mfwa ya mulume wakwe.—2 Samwele 11:2-4, 12-27.

17. Cinshi twingabuulapo pa lwa mibele ya ku mupashi ya kwa Davidi?

¹⁷ Cinshi cali e mpika ya kwa Davidi? Ukufuma ku kuyebelela kwakwe kwabamo bulanda ukwa pa numa mu Ilumbo 51, kuti twabuulamo ifishinka fimo. Atile: “Nengeleni umutima uwasanguluka, mwe Lesa; no kubwekeshapo ukulenga mu kati ka ine umutima uwashangila.” Cili icamonekesha ukuti pa kashita ke tunko lyakwe, takwete umupashi wasanguluka kabili uwashangila. Napamo alilekeleshe ukubelenga kwakwe ukwe Funde lya kwa Yehova, kabili pamo nge ca kufumamo, bumupashi bwakwe bwalinashiwe. Nelyo kuti pambi asuminishe icifulo cakwe na maka pamo nge mfumu ukubosho kutontonkanya kwakwe ica kuti awile icinakabupalu ku kufwaisha kwa lunkumbwa. Mu cine cine, amaka yatuninkishe umuntontonkanya wakwe pali ilya nshita yali ya kaso kabili aya lubembu. Muli fyo, aishile ku kwiluka ukukabila kwakwe ukwa “mutima uwashangila.”—Ilumbo 51:10; Amalango 17:18-20.

18. Kufunda nshi kuntu Yesu apeele pa lwa bucende?

¹⁸ Ifyupo fya Bwina Kristu fimo fyalyonaulwa pantu umo nelyo bonse babili pa baupana baisuminishe ukuponena mu mibele ya kunaka kwa ku mupashi ukwapalana no kwa Mfumu Davidi. Ica kumwenako cakwe cilingile ukutusoka ukulwisha ukutwalilila ukulolesha pa mwanakashi umbi, nelyo umwaume, mu kuba ne nsuuna, apantu ubucende pambi mu kupelako kuti bwafumamo. Yesu alangile ukuti alyumfwikishe inkuntu sha buntunse muli uku kuloshako, pantu atile: “Mwalyumfwa ukuti casoselwe aciti, Wilacita bucende. Lelo ine ndemweba, nati, Onse uulolesho mwanakashi no kumufwaya, nacita nankwe ubucende mu mutima wakwe.” Mu mulandu wa musango yo, amaka yatuninkisha umuntontonkanya yaba ya kaso kabili ya bumubili, te ya bumupashi. Cinshi, lyene, cintu Abena Kristu bengacita pa kusengauka ubucende no kusunga ifyupo fyabo ifya nsansa kabili ifya kwikusha?—Mateo 5:27, 28.

Kosheni Icikakilo ca Cupo

19. Ni shani fintu icupo cingakoshiwa?

¹⁹ Imfumu Solomone yalembele ukuti: “Kabili, nge cipondo cayansho uli eka, babili kuti bacilwisha. Kabili umwando wa nseke shitatu te kuti uputulwe bwangu.” Mu cine cine, babili mu cupo cabamo kumfwana kuti baiminina pamo mu kayofi ukucila umo. Lelo nga ca kuti icikakilo cabo cili ngo mwando wa nseke shitatu pa kukwata Lesa muli cene, icupo cikakosa. Kabili ni shani fintu Lesa engaba mu cupo? Ni ku kubomfya kwa baupana ifishinte no kufunda kwakwe ukwa mu cupo.—Lukala Milandu 4:12.

20. Kufunda nshi kwa Baibolo ukwingafwilisha umulume?

²⁰ Mu cine cine, nga ca kuti umulume abomfya ukufunda kwa malembo yakonkelepo, icupo cakwe cikakwata ishintililo lyawaminako ilya kutunguluka:

“Mwe balume, ikaleni ifyo fine na bakashi benu umwabelo kwishiba, nga ku cipe icishakosesha; mubapeele umucinshi, pa kuti muli bamo mu bupyani mu kusenaminwa kwa mweo, ku kuleka amapepo yenu yepelela.”—1 Petro 3:7.

“Mwe balume, temweni abakashi benu, ifyo na Kristu atemenwe ulukuta no kuipeela pa mulandu wa luko. E fyo na balume bafwile ukutemwa abakashi babo, nge mibili yabo iine. Uwatemwo mukashi wakwe wine, aitemwo mwine.”—Abena Efese 5:25, 28.

“Wiba amutasha, ati: Abana banakashi abengi bacito bunyinu, lelo iwe wacisha bonse.”—Amapinda 31:28, 29.

“Bushe umuntu engenda pa misolilo, na makasa yakwe ukubabuka iyo? Ifyo fine uwaingila kuli muka munankwe: onse uwakumyako takabe uwa kaele. Uucito bucende . . . aleonaulo mweo wakwe ku co acita.”—Amapinda 6:28, 29, 32.

21. Kufunda nshi kwa Baibolo kwingafwilisha umukashi?

²¹ Nga ca kuti umukashi apeelako kusakamana ku fishinte fya Baibolo ifyakonkapo, akasangwilako ku kubelelela kwa cupo cakwe:

“Mwe bakashi, petameni ku balume benu, ukuti na bakaano kuumfwa ku cebo bakolopekwe ukwabule cebo pa mulandu wa mibele ya bakashi babo, pa kuloleshe mibele yenu ya kaele iya mu katiina.”—1 Petro 3:1-4.

“Umulume apeele umukashi icifwile ukumupeela [mu kwampana kwa bwamba], no mukashi na o apeele umulume wakwe ifyo fine. . . . Mwitanana, kano pa kusuminishanya ukwikala fye akashita.”—1 Abena Korinti 7:3-5.

22. (a) Fya kusangwilako nshi fimbi ifingambukila icupo ku busuma? (b) Ni shani fintu Yehova amona ukulekana?

²² Baibolo ilanga na kabili ukuti ukutemwa, icikuuku, icililishi, ukutekanya, ukulangulukilako, ukukoselesha, no kutasha fyaba ni mbali shimbi shacindama isha cibekobeko ca cupo. Icupo icabula fyene caba nge cilimwa ukwabula ulubuuto lwa kasuba na menshi—te lingi cibalula. E co lekeni amaka yatuninkisha imintontonkanya yesu yatukunte ku kukoselesha no kupembesula umo no munankwe mu cupo cesu. Ibukisheni ukuti Yehova ‘apata ukulekana.’ Nga ca kuti ukutemwa kwa Bwina Kristu kulebeleshiwa, takufwile kubako icifulo ku bucende no kubongoloka kwa cupo. Mulandu nshi? Pantu “ukutemwa takupwa.”—Malaki 2:16; 1 Abena Korinti 13:4-8; Abena Efese 5:3-5.

Bushe Kuti Walondolola?

◻ Cinshi caba e citendekelo ku cupo ca nsansa?

◻ Ni shani fintu amaka yatuninkisha umuntontonkanya yengambukila icupo?

◻ Cinshi twingacita pa kucincisha amaka yatuninkisha imintontonkanyo yesu?

◻ Ni shani fintu Yosefe na Davidi baali abapusana pe samba lye tunko?

◻ Kufunda nshi ukwa Baibolo kukafwilisha abalume na bakashi ukukosha icikakilo ca cupo?

[Ifikope pe bula 18]

Bushe twikalila ku fipimo fibili—aba cikuuku mu cilonganino kabili abakaluka pa ŋanda?