Bushe Yesu Afyelwe mu Nshita ya Mfula Yabuuta?

“IMFULA Yabuuta Iyafulisha Yaimika Jerusalem Shilili” na “Ukuloka Kwatantalila Ukwa Mfula Yabuuta Kwapama Akapinda ka ku Kuso.” Imitwe ikalamba iya musango yo muli The Jerusalem Post yasangwike iya lyonse kuli bakabelenga ba mu Israel mu 1992, mu cashinine ukuba cimo ica ciputulwa ca nshita ya pa mwela icabipisha ica muli uno mwanda wa myaka mu Israel.

Ukufika mu January pa muulu wa lupili lwa Hermone palikupilwe mu kuba na mamita 7 ukufika kuli 12 aya mfula yabuuta, kabili inshita ya pa mwela yali iciliko. Ukufuma ku nsunsu sha Golani na ku Galili wa pa muulu ukutentemuka ukupita pa Jerusalem na lwa mupepi na Bethlehem (ifilemonwa pa nkupo), nelyo fye ku kapinda ka ku kulyo muli Negebu, libili libili ubumi bwa cila bushiku ubwa mu Israel ne mibombele fyaleimikwa shilili ku mutandashi wayemba, kabili uwanakilila, nalyo line uwa maka. Icipande cimo ica muli Jerusalem Post calondolwele ukuti: “Ukuloka kwa mfula yabuuta ukwafulisha mailo kwalitungulwike mu kucite co ukupampana kwa ma rocket ya Katyusha kwafililwe ukucita umulungu wapwa, ukwisala amekalo no kusungilila abekashi abapindililwa mu kushangila mu mayanda yabo.”

Inshita ya pa mwela iyabipisha yaletele icimfulumfulu ku bengi ukucila fye na pa bekala mu musumba. Amalipoti yalicitilwe pa lwa myanda ya ŋombe ne fiponti fya ŋombe, capamo na makana ya nkoko, ifyo fyaumine mfwila ku mpepo ilyo ukutalala kwa nshita ya bushiku kwabwelele pa nshi nga nshi ukulenga ukukata. Kwati nakalimo imfula yabuuta tayali iyakumanina, imfula yakosesha, iyatalalisha na yo yaonawile ifyafulisha. Bushiku bumo, bakalume banono babili bakacema, mu kumonekesha abaleesha mu kupelelwa ukupususha impaanga shabo ishingi ishaiketwe mu menshi yapoosele, abene bene balikukulwilwe no kunwena muli mulamba.

Nangu ca kuti iyi tayali ni mpepo ya lyonse iya ku Middle East, magazini ya ku Israel iya Eretz yacitile lipoti ukuti: “Ifyebo pa lwa miceele ifyo fyalonganikwa no kulembwa mu calo ca Israel pa myaka yapitapo 130 fisokolola ukuti imfula yabuuta mu Jerusalem cinjelengwe caseeka nga nshi ukucila fintu pambi cingenekelwa . . . Pa kati ka 1949 na 1980, umusumba wa Jerusalem wakwete inshita sha pa mwela isha mfula yabuuta imiku amakumi yabili na yane.” Lelo bushe ici cili fye ca bucindami ku bantunse basekelela mu miceele, nelyo bushe calikwata ubupilibulo bwaibela na ku basambi ba Baibolo?

Bupilibulo Nshi ku Basambi ba Baibolo?

Lintu baletontonkanya pa kufyalwa kwa kwa Yesu, abantu abengi belenganya ukumoneka kwa kucebusha lwa mu nkuntu ukwa mulimba uyo ilingi line ulangishiwa pa nshita ya Krisimasi. Mulya mwalala akanya ka Yesu, akapombwa umukabile, kabili kalelindwa kuli nyina, mu kuba ne mfula yabuuta ilepona panono panono ku kukupa incende ishingulwikeko. Bushe iyi mimwene yaseeka ilalinga ubulondoloshi bwa Baibolo ubwa ici ca kucitika ca mu lyashi lya kale?

Kalemba wa Baibolo Luka ashimika ubulondoloshi bwalembwa mu kusakamanishisha ubwa kufyalwa kwa kwa Yesu ukuti: “Kabili mu calo cilya mwali abacemi nabekala mu mpanga no kulindo bulinde bwa bushiku pa mukuni wabo. Kabili malaika wa kwa [Yehova, NW] aishileiminina apo bali, no bukata bwa kwa [Yehova, NW] bwalibabalikile ukushinguluka; na bo balitiinine ukutiina kukalamba. Kabili malaika atile kuli bene, Mwitiina; pantu moneni, ndebila kuli imwe imbila nsuma ya kusekelela kukalamba ukukaba ku Bantu bonse: pantu mu mushi wa kwa Davidi [Betlehemu] mufyalilwe imwe lelo Umupusushi, uyo ni Kristu Shikulu. Ne ciishibilo kuli imwe ni ci: mulesanga akanya nakapombwe nsalu, nakalaala mu mulimba. E lyo apo pene itulwe lya ba mu muulu lyaba pamo na malaika liletonda Lesa, no kutila, Kube ubukata kuli Lesa umwapulishamo, na pano nse pabe umutende mu bantu abo abekelwamo.”—Luka 2:8-14.

Nga ca kuti wali no kubelenga ubu bulondoloshi ku mwina Israel umupabi ilelo no kumwipusha nga ni nshita nshi iya mwaka ici cingaba, mu kupalishako kuti ayasuka ukuti, “Kuti caba ni nshita pa kati ka April na October.” Mulandu nshi? Icasuko cili icayanguka. Ukufuma mu November ukufika mu March ciputulwa ca mwaka icatalala, ica mainsa mu Israel, kabili December 25 mu kushininkisha yaba pa nshita ya pa mwela. Bakacema te kuti babe mu mpanga, ukulindo bulinde bwa bushiku pa mikuni yabo. Ukulanguluka amalipoti yali pa kutendeka kwa cino cipande, kuti waumfwikisha bwino umulandu. Betlehemu, uko Yesu afyalilwe, abela apasansama kabili ni bakilomita fye ba kupenda ukufuma ku Yerusalemu. Nelyo fye mu myaka lintu imiceele taiba iyatalalisha, kulya kulaba ukwatalala nga nshi ubushiku mu kati ka nshita ya pa mwela.—Mika 5:2; Luka 2:15.

Ukubebeta ilyashi lya kale pa nshita ya kufyalwa kwa kwa Yesu kusanikila pa cishinka ca kuti tafyelwe mu kati ka nshita ya mfula yabuuta iya mu December. Nyina kwa Yesu, Maria, nangu ca kuti ifumo lyakwe lyali nalikula nga nshi, ali no kwenda ukufuma ku mushi wakwe mu Nasarete ukuya ku Betlehemu. Wene capamo na Yosefe bacitile ici ku kumfwila icipope ca kulembwa icafumine kuli kateka wa ciRoma Kaisare Augusti. (Luka 2:1-7) Icinabwingi ca baYuda, abalekaanya imitekele ya bena Roma no kulipilisha kwa iko ukwa misonko yakulisha, kale kale baali pa nembenembe ya kupondoka. Mulandu nshi Roma apabulwa umulandu usuma engabakalifisha pa kufwaya abengi ukwenda ukuyalembeshiwa mu kati ka miceele ya pa mwela iyacilishapo kwaafya kabili nelyo fye no kubipa? Bushe tacicililepo kubamo kupelulula ukuti ici cali no kukambishiwa pa ciputulwa ca nshita ya mwaka ico cili icawamisha ukwendamo, pamo nga muli shinde nelyo pa mibundo?

Ukupende Nshita Ukwashimpwa Pali Baibolo

Ubushininkisho bwa lyashi lya kale no bwa fyashingulukako bulafumyapo December, nelyo umweshi uuli onse umbi uwa pa mwela, ngo walinga ku bulondoloshi bwa kufyalwa kwa kwa Yesu. Mu kulundapo, Baibolo isokolola ukupitila mu busesemo inshita ya mwaka Yesu afyelwe. Ni pi icite ci?

Mwi buuku lya kwa Daniele, icipandwa 9, tusangamo bumo ubwa masesemo yacishapo kwebekesha ukukuma kuli Mesia. Bulondolola fyonse fibili ukwisa kwakwe no kuputulwa kwakwe mu mfwa, uko kwapayenye ilambo lya cilubula ku kukonsolwela imembu no kwimika icitendekelo ca mutundu wa muntu uwa cumfwila ku kunonko “bulungami bwa muyayaya.” (Daniele 9:24-27; linganyako Mateo 20:28.) Ukulingana no bu busesemo, ici conse cali no kupwishishiwa mu kati na nkati ka ciputulwa ca bacinelubali ba myaka 70, ukutendeka mu mwaka wa 455 B.C.E., lintu ukukambisha kwa kukuula cipya cipya Yerusalemu kwapeelwe.a (Nehemia 2:1-11) Ukufuma ku kupenda kwa nshita muli ubu busesemo, kuti camonwa ukuti Mesia aali no kumoneka pa kutendeka kwa cinelubali wa myaka uwalenga 70. Ici cacitike lintu Yesu aitambike umwine ku kubatishiwa mu 29 C.E., ukutendeka umulimo wakwe uwa buMesia apabuuta. “Kuli hafu wa cinelubali,” nelyo pa numa ya myaka itatu na hafu, Mesia aali no kuputulwa mu mfwa, muli fyo ukuleta ku mpela umutengo wa malambo yonse pe samba lya cipingo ce Funde lya kwa Mose.—AbaHebere 9:11-15; 10:1-10.

Ubu busesemo busokolola ukuti ubutali bwa butumikishi bwa kwa Yesu bwali myaka itatu na hafu. Yesu afwile pa ca Kucilila, Nisani 14 (ukulingana na kalenda wa ciYuda), muli shinde wa 33 C.E. Ubushiku bwalinganako ubwa ulya mwaka kuti bwaba ni April 1. (Mateo 26:2) Ukupenda ukubwelela ku numa imyaka itatu na hafu kuleto lubatisho lwakwe mu 29 C.E. pa kutendeka kwa October. Luka atwishibisha ukuti Yesu aali mupepi ne myaka ya bukulu 30 pa lubatisho lwakwe. (Luka 3:21-23) Ici kuti capilibula ukuti ukufyalwa kwa kwa Yesu na ko kwine kwali mupepi na pa kutendeka kwa October. Mu kumfwana no bulondoloshi bwalembwa ubwa kwa Luka, bakacema pali ilya nshita ya mwaka kuti batwalilila ukuba “mu mpanga no kulindo bulinde bwa bushiku pa mukuni wabo.”—Luka 2:8.

Ukufuma ku Ntulo Nshi?

Apantu ubushininkisho busonta ku kubangilila kwa October pamo nge nshita ya kufyalwa kwa kwa Yesu, mulandu nshi kusefiwilwa pa December 25? The New Encyclopædia Britannica ilanga ukuti uku kusefya kwapokelelwe imyanda ya myaka pa numa ya kufyalwa kwa kwa Yesu: “Mu kati ka mwanda wa myaka walenga 4 ukusefya kwa kufyalwa kwa kwa Kristu pa December 25 panono panono kwalipokelelwe ku macalici ya ku Kabanga ayengi. Mu Yerusalemu, ukukaanya Krisimasi kwalisendeleko inshita, lelo kwalipokelelwe mu kupelako.”

Mulandu nshi ulu lutambi lwapokelelwe mu kwanguke fyo kuli abo baleita abene Abena Kristu imyanda ya myaka iingi pa numa ya kwa Kristu? The New Encyclopædia Britannica isanikila mu kulundapo pa mulandu ukuti: “Intambi sha cishilano ishalundanishiwa na Krisimasi shalilunduluka ukufuma ku ntulo ishingi pamo nge ca mankumanya ya kusefya kwa kufyalwa kwa kwa Kristu mu kuba no kubaka kwa fya bulimi na kasuba ukwa cisenshi pa kati ka nshita ya pa mwela. Mu calo ca bena Roma Saturnalia (December 17) yali ni nshita ya kusekelela no kukaabushanya ifya bupe. December 25 na kabili yalemonwa pamo nga ubushiku bwa kufyalwa ubwa kwa lesa wa nkama uwa bena Iran Mithra, Akasuba ka Bulungami.”

Bushe conse ici mu cituntulu cali fye “mankumanya”? Napacepa! Cine ca mu lyashi lya kale ukuti mu mwanda wa myaka walenga bune C.E., pe samba lya kwa Kateka Konstantino, Ubuteko bwa ciRoma bwayalwike apakalamba ukufuma kuli kapakasa wa buKristu ukuya kuli kafwilisha wa “buKristu” pamo ngo butotelo bwapokelelwa. Ilyo icinabwingi, abashaishibe intendekelo mu bupilibulo bwa cine ubwa buKristu, bapokelele ici cisumino cipya, batendeke ukusefya imitebeto yabo iyaishibikwa iya cisenshi mu kuba na malumbo yasangilwe ayapya aya “buKristu.” Bushiku nshi bwingaba ubwacilapo kulinga ku kusefya ukufyalwa kwa kwa Kristu ukucila December 25, ubo kale kale bwaishibikwe ngo bushiku bwa kufyalwa kwa “Akasuba ka Bulungami”?

Bushe Caliba Mulandu?

Banono batwishiko kuti abakonshi ba kubalilapo aba kwa Yesu, abaali ba cikulilo ca ciYuda, tabalesefya ubushiku bwakwe ubwa kufyalwa. Ukulingana na Encyclopaedia Judaica, “ukusefya kwa nshiku sha kufyalwa takwaishibikwa mu kusefya kwa ciYuda ukwa ntambi.” Abena Kristu ba mu kubangilila mu kushininkisha tabali na kupokelela ukusefya kwa musango yo. Ukucila ukusefya ukufyalwa kwakwe, baali no kucindika ukukambisha kwa kwa Yesu ku kwibukisha imfwa yakwe, iyo bakwete ubushiku bwa cine cine, ukubulumbula, Nisani 14.—Luka 22:7, 15, 19, 20; 1 Abena Korinti 11:23-26.

Imyanda ya myaka iingi pa ntanshi ya kwa Kristu, abaYuda, abaali pali iyo nshita uluko lwasalwa ulwa kwa Lesa, balisokelwe mu busesemo mupepi na ku mpela ya bunkole bwabo ubwali no kucitikako mu Babiloni ukuti: “Kabiyeni, kabiyeni, fumeniko; icakowela mwiikatako. Fumeni mu kati ka uko, isangululeni, mwe basende fipe fya kwa Yehova.” (Esaya 52:11) Baali no kubwelela ku calo ca ku mwabo ku kwimika cipya cipya ukupepa kwasanguluka ukwa kwa Yehova. Kuti caba ca kutali kuli bene ukupokelela intambi shishasanguluka isha cisenshi ne misango ya kupepa iyo bamwene mu Babiloni.

Te ca kupapa, uku kukambisha kumo kwine kwalibwekeshiwapo ku Bena Kristu pali 2 Abena Korinti 6:14-18. Mu cifulo ca luko lwa ciYuda ulwakeene Kristu, abakonshi bakwe basangwike abeminishi ba kupepa kwasanguluka. Bakwete icishingamo ku kwaafwa bambi ukufuma mu mfifi ya ku mupashi no kwingila mu lubuuto lwa cine. (1 Petro 2:9, 10) Ni shani fintu mu kucitikako bengacite ci nga ca kuti basaakenye ifisambilisho fya kwa Kristu ne ntambi mu kuba na maholide ya ntuntuko sha cisenshi?

Pamo fye nga fintu cingepukisha ku cinabwingi, ukusefya “Krisimasi ya mu nshita ya mfula yabuuta” cimo cine no ‘kwikata ku cishasanguluka.’ (2 Abena Korinti 6:17) Umo uyo mu cine cine atemwa Lesa na Kristu afwile ukusengauka yene.

Pa mbali ya cishinka ca kuti yatuntuka mu kusefya kwa cisenshi, natumona na kabili ukuti Krisimasi taimininako icine, apantu Yesu afyelwe mu October. Ee, te mulandu no kumoneka uko pambi kwingesa mu muntontonkanya wa umo, mu kwanguka Yesu tafyelwe mu nshita ya mfula yabuuta.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 4, 5]

Jerusalem wakupwa ku mfula yabuuta, nga fintu alemonwa ukufuma ku kabanga

[Abatusuminishe]

Garo Nalbandian

[Icikope pe bula 6]

Imfula yabuuta mu mbali ya fibumba fya Jerusalem

[Icikope pe bula 7]

Ni mu lusuma fye emo bakacema bengekala ne mikuni yabo ubushiku mu mbali ya mpili sha mabwe, nga fintu cilemonwa pe samba

[Abatusuminishe]

Garo Nalbandian