Icintiinya ca Manyukiliya Bushe mu Kupelako Nacipwa?

“UMUTENDE pe Sonde ulemoneka ukucilapo kucitikako nomba ukucila pa nshita iili yonse ukutula pa Nkondo ya Calo iya II.” Uku kupimununa kwa kwenekele fisuma ukwa ulembe lyashi ukwa pa mpela ya ba 1980 kwashimpilwe pa cishinka ca kuti ukusuminishanya kwamonekesha ukwa kulaalike fyanso ne fimfulunganya fyabulo kwenekelwa ifya bupolitiki mu kupelako fyali nafileta ku mpela Inkondo ya pa Kanwa. Lelo bushe icintiinya ca manyukiliya, icaishibishe icali ukutangana kwa maka ya calo, na co cali nacipwa? Bushe umutende ubelelela no mutelelwe mu cine cine fyali mupepi no kusangwa?

Amasanso ya Kufusha

Mu kati ka Nkondo ya pa Kanwa, ilintu baleshintilila pa kushikatalika umunsokwe ku kusungilila umutende, amaka yakalamba yalisuminishenye ukupeela ulusa ku kulundulula ubwishibilo bwa fya manyukiliya mu kukonkelela amabuyo ya mutende lelo ukubinda ukubomfya ubo bwishibilo mu kupanga ifyanso fya manyukiliya. Mu 1970 Icipangano ca Kukanafusha Amanyukiliya calitendeke ukubomba; casuminishiwe pa numa ne nko mupepi na 140. Nalyo line, ifyalo fingalundulula amanyukiliya, pamo nga Argentina, Brazil, India, na Israel, fyalikaana ukusaina ukufika fye na ku bwa lelo.

Mu 1985, nangu cibe fyo, icalo na cimbi icingalundulula amanyukiliya, North Korea, calisaine. E co lintu cabilishe ukufumamo kwa ciko mu cipangano pa March 12, 1993, icalo mu kubamo kupelulula cayankwileko mu kuba no kusakamikwa. Magazini wa lyashi uwa ku Germany Der Spiegel alandilepo kuti: “Icishibisho ca kufuma mu Cipangano ca Kukanafusha Amanyukiliya cipayenye icilangililo ca kuti: Kuliko nomba icintiinya ca kucimfyanya mu fyanso fya manyukiliya, ukutendekela mu Asia, ukwingasanguka ukubo kwacilapo busanso ukucila ukucimfyanya kwa mu mabomba pa kati ka maka yakalamba.”

Mu kuba no kutemwa buluko ukulaletako inko ishipya pa cipimo ca kusungusha, impendwa ya fyalo fyakwata amanyukiliya nakalimo ikengilishiwako. (Mona umukululo.) Kalemba wa lyashi Charles Krauthammer asoka ati: “Ukupwa kwa cintiinya ca Soviet takulepilibula ukupwa kwa busanso bwa manyukiliya. Ubusanso bwine bwine buli kufusha, kabili ukufusha e lyo kutendeke fye.”

Amabomba ya Kushitisha

Ifyalo ifyo fingakwata amanyukiliya fili ifyafwaisha ukunonka icilumba na maka yantu ifi fyanso fitambika. Icalo cimo calishimikwa ukuti calishita mu kucefyako ifya kupuulika ififwintwa ifya manyukiliya fibili ukufuma ku Kazakhstan. Uyu uwali kale ripabuliki wa mu Soviet ukulingana no bulashi atantika ifi fifwintwa ukuti “fyaliluba.”

Mu October 1992 abantu bafulilako baliketwe mu Frankfurt, Germany, na magramu 200 aya cesium afumyo bungululu bwakwatisho busungu, uwakumanina ku kubiko busungu umusungilwa amenshi yonse aya mu musumba. Umulungu umo pa numa, abantu cinelubali abafyushishe fipe ku fyalo fimbi baliketwe mu Munich na makilogramu 2.2 aya uranium. Ukusangwa kwa mabumba yabili aya bafyushishe fipe fya manyukiliya ku fyalo fimbi mu kati na nkati ka milungu ibili kwalitulumwishe abalashi, apantu kwali fye imilandu isano iya musango yo iyali naicitwa lipoti mu kusaalala kwa calo umwaka uutuntulu uwabangilileko.

Nampo nga aba bantu bali na mapange ya kushitisha ku mabumba ya tupondo nelyo ku makamfulumende ya luko tacaishibikwa. Nangu ni fyo, ukucitikako kwa kubomfya amanyukiliya ukwa tupondo kulekulilako. Dr. David Lowry uwa ku European Proliferation Information Centre alondolola ubusanso ukuti: “Cintu fye akapondo kakabila ukucita kutuma sampule wa uranium wasobelekanishiwamo mu kuluma ku bulashi bwacindikwa ku kwesha, ukusoso kuti natukwata ubwingi bwa kuti na bwa kuti kabili ubu e bushininkisho. Caba nga uwibile umuntu ukutumako ukutwi kwa cinakabupalu.”

“Amabomba Yapuulika pa Nshita Yapimwa” Ayatalalila ne “Nkose sha Mfwa”

Lintu 1992 atendeke, ifya kucilikila ukupuulika kwa manyukiliya 420 fyalimikwe mu kusupila kwabamo mutende ukwa kuletako amalaiti; fimbi 76 fyalekuulwa. Lelo mu kupita kwa myaka, amasanso ya fya kucilikila ukupuulika yatungulula ku malipoti ya kulwala kwaingilishiwako, aya kupulumuna amafumo, no bulema bwa pa kufyalwa. Lipoti asoso kuti ukufika mu 1967 ifya kucitika pa capu ca plutonium ica mu Soviet cali nacilenga ukufumya ubungululu bwa busungu ukufika ku miku itatu nge fyali akayofi ka pa Chernobyl.

Kwena, ici ca kucitika ca pa numa pa Chernobyl, Ukraine, mu April 1986 e casendele imitwe ya lyashi. Grigori Medwedew, inkonkani ya kwa injiniya mukalamba wa fya manyukiliya pa capu ca Chernobyl mu kati ka ba 1970, alondolola ukuti “intumba ikalamba iya bungululu bwa busungu bushipwa bwangu” ubwafwintwa mu lwelele “kuti yalinganishiwa ku mabomba ikumi aya ku Hiroshima mu kulosha ku fya kufumamo fya nshita yalepa.”

Mu citabo cakwe Tschernobylskaja chronika, Medwedew atantika ifya kucitika fikalamba 11 ifya fya kucilikila ukupuulika kwa manyukiliya mu yali kale Soviet Union ukufika pa kati ka ba 1980 na fimbi 12 mu United States. Ifya mu United States fyasanshishemo ubusanso bwa kutulumusha mu 1979 pa Three Mile Island. Ku lwa cilya ca kuponako Medwedew alandapo kuti: “Caleteleko impumo ya kubalilapo iyakakala ku kulwisha amaka ya nyukiliya kabili cafumishepo mwelenganya pa lwa kubulwo busanso ukwa fyapu fya maka ya nyukiliya mu mintontonkanya ya bengi—lelo te mu mintontonkanya ya bonse.”

Ici cilondolola umulandu amasanso yabulo kwenekela yatwalilila ukucitika. Mu kati ka 1992 yalingilishiweko mu Russia na maperesenti mupepi na 20. Pa numa ya cimo ica ifi fya kucitika, mu March wa ulya mwaka pa citesheni ca malaiti ica Sosnovy Bore mu St. Petersburg, Russia, ifipimo fya kufumyo bungululu fyaile pa muulu na maperesenti 50 mu England wa pa kati ka kapinda ka kuso na kabanga kabili fyafikile ku miku ibili icipimo cakulisha icingasuminishiwa mu Estonia na mu Finland wa ku kapinda ka ku kulyo. Profesa John Urquhart uwa ku Newcastle Universiti asumino kuti: “Te kuti mpeele ubushininkisho bwa kuti ni Sosnovy Bore e calengele ukwingilishiwako—lelo nga ca kuti tacali ni Sosnovy Bore, cali cinshi?”

Amabulashi yamo yatunga ukuti ifya kucilikila ukupuulika ifya musango wa ku Chernobyl fyalikwatako bulema mu mipangilwe ya fiko kabili fyaliba nga nshi ifya busanso ukubomfya. Nangu ni fyo, ifyafulilako ficili filabomfiwa ku kwikusha ukupinda kukalamba ukwa malaiti. Ababomba ne fya kucilikilo kupuulika bamo balipeelwa fye no mulandu wa kushimya icibombelo ca kulesho kwisulisha pa kwingilishako amalaiti ayapangwa. Amalipoti ukupala iyi yalatulumusha ifyalo pamo nga France, icibomfya ifyapu fya manyukiliya ku kupanga amaperesenti 70 aya malaiti ya ciko. “Chernobyl” na umbi, kabili ifyapu ifingi mu France pambi fikapatikishiwa ukwisalwa mu kubelelela.

Nangu fye ifya kucilikila ukupuulika “ifishaba na busanso” fisanguka ifingaba no busanso ku bukokole. Mu kubangilila kwa 1993, mu kati ka kubebeta kwa lyonse ukwa kucingililwa, ukucila pa milale umwanda umo yalisangilwe mu mipaipi ya cela mu fya kucilikila ukupuulika pa Brunsbüttel, cimo icakokwesha ica mu Germany. Imilale yapalako yalisangwa mu fya kucilikila ukupuulika mu France na Switzerland. Ubusanso bwa kubalilapo bukalamba pa capu ca mu Japan bwacitike mu 1991, ukukokola ukuba nge ca kusangwilako capalisheko. Ici cili kusoka kuli United States, uko mupepi ne fyakaniko fibili muli fitatu ifya fya kucilikila ukupuulika fyakulisha fikokwele ukucila pa myaka ikumi.

Amasanso ya fya kucilikila ukupuulika kwa manyukiliya kuti yacitika ukuli konse pa nshita iili yonse. Lintu ifya kucilikilo kupuulika fyafula, e lyo ne cintiinya cikulilako; lintu ifya kucilikila ukupuulika fyakokwesha, e lyo no busanso bukulilako. Tacali ukwabulo mulandu lintu inyunshipepala imo yafipeele ishina lya kuti amabomba yapuulika pa nshita yapimwa kabili nge nkose sha mfwa ishifumyo bungululu bwa busungu.

Ni kwi Balingile Ukupoosa ifi Fisooso?

Abantu pali nomba line balipapushiwe ukusanga incende ya kwangalilapo iyabela mu mbali ya mumana mu mpili sha ku France isha Alps naipindililwa kabili ilelindwa na bakapokola. Inyunshipepala ya The European yalondolwele ukuti: “Ukubebeta kwa lyonse ukwakambishiwe pa numa ya mfwa ya kwa namayo wa mu bwikashi ku busungu bwa beryllium imyeshi ibili iyafumineko kwasokolwele ifipimo fya bungululu bwa busungu pa cifulo ca kwangalilapo ubwali imiku 100 ukucila ifipimo fya mu ncende yashingulukako.”

Beryllium, icela cayanguka nga nshi icipangwa ne mibombele yalekanalekana, cibomfiwa mu indastri ya fya ndeke kabili, lintu casansalikwa ku maka ya myengelele, cilabomfiwa mu fitesheni fya maka ya manyukiliya. Ukwabulo kutwishika fakitare iipanga beryllium yali naipoosa ifisooso fyafumine ku mibombele yabamo busanso iya kusansalika ku myengelele pa cifulo nelyo mupepi ne cifulo ca kwangalilapo. “Ubungululu bwa Beryllium, nangu fye lintu bushisansalikwe ku myengelele,” e fyalandile The European, “bwaba ni bumo ubwa misango yacishapo kubamo busungu ubwa fisooso fya mu maindastri ifyaishibikwa.”

Pa nshita imo ine, mupepi ne mingomo 17,000 iya fisooso fya bungululu bwa busungu ukulingana na lipoti yalipooselwe pa ciputulwa ca myaka 30 mu menshi mupepi no lulamba lwa Novaya Zemlya, ulwalebomfiwa na bena Soviet nga apa kwesesha amanyukiliya mu kati ka ba 1950. Mu kulundapo, imbali shalefumyo bungululu bwa busungu isha mashitima ya manyukiliya ayenda pa nshi ya bemba ne fipimfya mu kucefyako 12 ifya fya kucilikila ukupuulika kwa manyukiliya fyalipooselwe muli ici ca kupoosamo ifisooso ica mupepi.

Nampo nga kwa ku mufulo nelyo iyo, ukukowesha kwa manyukiliya kwaliba kwa busanso. Ku lwe shitima lyenda pa nshi ya bemba ilyaibile mupepi na ku lulamba lwa Norway mu 1989, Time yasokele ukuti: “Icaonaika ce shitima kale kale ciletonya cesium-137, limo ilya maatomu ayengaleta kansa. Ukufika pali ino nshita ukutona kulelangulukwa ngo kwacepesha ukushingambukila ifya mweo ifyaba mu menshi nelyo ubutuntulu bwa bumi ubwa buntunse. Lelo uyu Komsomolets na kabili alisendele utupata tubili utwa manyukiliya utwakwetemo 13 kg [29 pounds] iya plutonium mu kuba ne myaka 24,000 mu intu citika wa maatomu yonse yengabongoloka no busungu ubwaluma nga nshi ica kuti ulupeke lumo kuti lwakwipaya. Incenshi umwina Russia asokele ukuti plutonium kuti aitikila mu menshi no kukowesha incende shikalamba nga nshi isha bemba mukalamba mu kubangilila sana pamo nga 1994.”

Kwena, ukupoose fisooso fifumyo bungululu bwa busungu taili ni mpika mu kuibela iyaba fye ku France na ku Russia. United States alikwata “impili sha fisooso fyakaba kabili takwaba icifulo cibelelela ica kufisungilapo,” e fyacita lipoti Time. Yasosa ukuti imitungi milioni umo iya fintu fya kulenge mfwa ikala umwa kusungila mwa pa kashita kanono mu kuba no “busanso [bwabako lyonse] ubwa kuluba, ukwibwa no konaula ifyashingulukako ukufuma ku kukanabomfya bwino.”

Kwati lyalelangilila ubu busanso, itanki lya fisooso fya manyukiliya pa cali kale icapu ca fyanso mu Tomsk, Siberia, lyalipuulike mu April 1993, ukubalamuna ifimonwa fya Chernobyl walenga bubili.

Ukwabulo kutwishika, ukupunda ukuli konse ukwa mutende no mutelelwe ukwabilishiwe pa cishinte ca mpela yatunganishiwa iya cintiinya ca manyukiliya takwakwata ishintililo line line. Kabili nalyo line umutende no mutelelwe fili mupepi. Twaishiba shani?

[Akabokoshi pe bula 4]

IFYALO FYAKWATA AMANYUKILIYA

12 Kabili Ficili Filelundwako

IFYABILISHIWA Nelyo IFYAKWATA MU CITUNTULU: Belarus, Britain, China, France, India, Israel, Kazakhstan, Pakistan, Russia, South Africa, Ukraine, United States

IFINGAKWATA: Algeria, Argentina, Brazil, Iran, Iraq, Libya, North Korea, South Korea, Syria, Taiwan

[Icikope pe bula 5]

Nangu fye kubomfya kwa mutende ukwa maka ya manyukiliya kuti kwaba ukwa busanso

[Abatusuminishe]

Akatalamukila: U.S. National Archives photo

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

Inkupo: Stockman/International Stock

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]

U.S. National Archives photo