Maimonides—Umwaume Uwalopolwele UbuYuda

“UKUFUMA kuli Mose ukufika kuli Moses, takwaliko uwalingana na Moses.” AbaYuda abengi beluka iyi nsoso ya kufinsha pamo ngo kulumbulula kwa kukumbwa uwa mano ya buntunse uwa ciYuda uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 12, kalemba wa mafunde, kabili uulandapo pali Talmud na Malembo, Moses Ben Maimon—uwaishibikwa na kabili pamo nga Maimonides kabili nga Rambam.a Ilelo abengi tabamwishiba Maimonides, lelo ifyalembwa fyakwe fyayambukile mu kushikilako ukutontonkanya kwa ciYuda, ukwa ciShilamu no kwa macalici ya mu kasuba kakwe. Alilopolwele ubuYuda ukufika fye na pa kashongotwelo. Bushe Maimonides aali nani, kabili mulandu nshi abaYuda abengi bamumwena nga “Mose walenga bubili”?

Maimonides Aali Nani?

Maimonides afyalilwe mu Córdoba, Spain, mu 1135. Wishi, Maimon, uwamupayanishishe ukukansha ukwingi ukwa fya butotelo ukwa mu kubangilila, aali uwasoma uwalumbuka ukufuma ku lupwa lwaibela ulwa burabi. Lintu baAlmohad bataashishe Córdoba mu 1148, abaYuda balolenkene no kusalapo kwa kwaluka abaShilamu nelyo ukufulumuka. Ici calengele ulupwa lwa kwa Maimonides ukutendeka iciputulwa ca nshita icalepa ica kululumba. Mu 1160 baikele mu Fez, Morocco, uko akanshiwe nga shiŋanga wa fya cipatala. Mu 1165 ulupwa lwakwe lwapatikishiwe ukufulumukila ku Palestine.

Nangu cibe fyo, imibele mu Israele tayashikatele. Ibumba linono ilya baYuda lyalolenkene no busanso ukufuma ku ba Nkondo sha Butotelo aba mu Kristendomu capamo ne milalo ya baShilamu. Pa numa ya myeshi mu kucepako pali mutanda mu “Mpanga ya Mushilo,” Maimonides no lupwa aishileikala mu Fustat, Umusumba wa Kale uwa Cairo, Egypt. Ni kuno e kuntu ukulamuka kwa kwa Maimonides kwaishibikwe mu kukumanina. Mu 1177 abele umukalamba wa bwikashi bwa ciYuda, kabili mu 1185 asontelwe nga shiŋanga wa ku cipango ca ntungulushi yaishibikwa iya baShilamu Saladin. Maimonides aikele pali ifi fifulo fibili ukufikila imfwa yakwe mu 1204. Ukucenjela kwakwe mu fya miti kwali ukwalumbuka nga nshi ica kuti calisoswa ukuti King Richard Wakaluka, ukufuma ku England kushailepela aeseshe ukubuula Maimonides pamo nga shiŋanga wa pa lwakwe.

Cinshi Cintu Alembele?

Maimonides aali ni kalemba wa kusandulula. Ilintu alebutuka ukupakasa kwa baShilamu, ukwikala pamo nge mbutushi, alonganike iciputulwa cikalamba ica citabo cakwe icikalamba, Commentary on the Mishnah.b Ici citabo calembelwe mu ciArabic, cilengo bwingi bwa mfundo na mashiwi yaba muli Mishnah ukumfwika, pa nshita shimo ukupaasukila mu kulondolola imimwene ya buntunse iya kwa Maimonides pa lwa buYuda. Mu ciputulwa cilondolola Sanhedrin wakolobondwamo, Maimonides apangile ifishinte fya kutendekelako 13 ifya busumino bwa ciYuda. UbuYuda bwali tabulalondolola icisumino ca butotelo icaimikwa, nelyo ukubilisha kwa fisumino. Nomba, Ifishinte fya Busumino 13 ifya kwa Maimonides fyabele e cipasho cine cine ica kukonkana kwa kumumungwa kwa fisumino fya butotelo bwa ciYuda.—Mona umukululo, ibula 23.

Maimonides afwaile ukulondolola umuyano wabamo kupelulula uwa fintu fyonse, atemwa fintu fimoneka nelyo ifya ku mupashi. Alikene bucisuminesumine, ukupinda ubulondoloshi ku cili conse pa cishinte ca fintu amwene nga ubushinino bwabamo kupelulula na mano. Uku kukongama kwa cifyalilwa kwatungulwile ku kulemba icitabo cakwe cishaiwamina icitabo Mishneh Torah.c

Mu kasuba ka kwa Maimonides abaYuda bamwene “Torah,” nelyo “Ifunde,” nge lyalebomba te ku fyebo fyalembwa fye ifyalembelwe na Mose kweka lelo na ku kwilula konse ukwa burabi ukwa ili Funde ukupulinkana imyanda ya myaka. Ishi mfundo shalilembelwe muli Talmud na mu makana ya kupingulapo kwa burabi ne fyalembelwe pa lwa Talmud. Maimonides aishibe ukuti ubukulu ne cimfulumfulu ica ifi fyebo fyonse fyalengele umuYuda wa fye uwapelenganishiwa mu kucito kupingulapo ukwayambukile ubumi bwakwe ubwa cila bushiku. Icinabwingi tabaipekenye ukusambilila ifitabo fya burabi fyonse umutatakuya, ifyo ubwingi bwa fyene ifyalembelwe mu ciAramaic cayafya. Ukupikulula kwa kwa Maimonides kwali kulembulula ifi fyebo, ukwebekesha ukupingulapo ukubomba, no kutantika fyene mu nshila imo iyabamo muyano iya fitabo 14, iyaakanishiwa ukulingana ne filelandwapo. Alembele mu ciHebere calongoloka, icalengama ubusaka.

Mishneh Torah cali ca kutungulula icibomba nga nshi ica kuti intungulushi sha ciYuda shimo shalitiinine ukuti cali no kupyana pali Talmud umupwilapo. Lelo, nangu fye ni abo abakene balisumine ukuti cilya citabo cali icashika lwa ku fya masomo. Ici calembwa catantikwa mu kuwamisha cali mibombele ya bumwaluka, ukucincimusha imicitile ya buYuda intu umuntuuntu fye ashali na kabili na maka ya kukolopeka na yene nelyo ukupokelela.

Lyene, Maimonides atendeke ukulemba icitabo na cimbi icakulisha—The Guide for the Perplexed. Mu kuba no kupilibwila imilimo ya bena kale iya ciGreek mu ciArabic, abaYuda bafulilako balebeleshanya na Aristotle na bambi aba mano ya buntunse. Bamo balipelenganishiwe, ukucisanga icakosa ukuwikisha ubupilibulo bwa kukonke shiwi ubwa mashiwi ya mu Baibolo na mano ya buntunse. Muli The Guide for the Perplexed, Maimonides, uyo uwalekumbwa Aristotle apakalamba, afwaile ukulondolola ukukatama kwa Baibolo no buYuda mu nshila iyaampene ne tontonkanyo lya mano ya buntunse no kupelulula.—Linganyako 1 Abena Korinti 2:1-5, 11-16.

Mu kulunda pali ifi fitabo fyakulisha ne fyalembwa fimbi ifya butotelo, Maimonides alembele mu kubamo bulashi mu milimo ya fya miti ya cipatala no kusambilila amaplaneti. Tatwingasuulako ulubali lumbi ulwa fyalembwa fyakwe ifyafulisha. Encyclopaedia Judaica ilandapo kuti: “Bakalata ba kwa Maimonides beshibisha iciputulwa caibela mu kulemba bakalata. E kalemba wa bakalata uwa kubalilapo uwa ciYuda untu bakalata bakwe babakililwa apakalamba. . . . Bakalata bakwe balicebwishe imintontonkanya ne mitima ya abo alelembeshanya na bo, kabili alepusanya umusango wakwe uwa kulemba ku kulinga bene.”

Cinshi Cintu Asambilishe?

Mu fishinte fyakwe ifya Busumino 13, Maimonides apayenye ukutantika kwalengama ukwa fyo asuminemo, fimo ifya fyene ifyashimpilwe mu Malembo. Nangu cibe fyo, ifishinte fyalenga cinelubali na pabula filapilika ukukatama kwa citetekelo cashimpwa pa Malembo muli Yesu pamo nga Mesia.d Ukulanguluka ifisambilisho fya busangu ifya Kristendomu, pamo nga Bulesa Butatu, ubumbimunda bwamonekesha ubwamonekele mu kwipaulula kwa mu Nkondo sha mushilo, tacili ca kupapa ukuti Maimonides tatwalilile ukusapika mu mulandu wa buMesia bwa kwa Yesu.—Mateo 7:21-23; 2 Petro 2:1, 2.

Maimonides alemba ati: “Bushe kuti kwabako ica kupunwisha icikalamba icacila pa [buKristu]? Bakasesema bonse balandile ulwa kwa Mesia pamo nga kalubula wa kwa Israele kabili umupusushi . . . [Mu kupusanako, ubuKristu] bwalengele abaYuda ukwipaiwa ku lupanga, abashalapo babo ukupaswa no kucendwa, Torah ukwalulwa, kabili ulubali lukalamba ulwa calo ukuluba no kubombela kalesa akashali e Shikulu.”—Mishneh Torah, “The Laws of Kings and Their Wars,” icipandwa 11.

Lelo, pa mucinshi onse uwalangilwe kuli wene, abaYuda abengi balasoobolapo ukusuula Maimonides pa milandu imo intu alandilepo mu kukanapita mu mbali. Mu kuba no kusonga kwalekula ukwa buYuda bwa fimanga (Kabbalah), ukupendule ntanda kwalecililako ukulumbuka pa kati ka baYuda. Maimonides alembele ati: “Uuli onse uwabimbwamo mu kupendule ntanda kabili uupanga umulimo wakwe nelyo ubulendo bwakwe ukushintilila pa nshita iimikwa kuli bakapendula ba ntanda ali no kulopolwa . . . Fyonse fyaba bufi no kufutika . . . Uyo onse uwasumina muli ifi . . . aba fye ciwelewele kabili takwata mano.”—Mishneh Torah, “Laws of Idolatry,” icipandwa 11; linganyanko Ubwina Lebi 19:26; Amalango 18:9-13.

Maimonides na kabili alengulwile apakalamba icibelesho na cimbi: “[BaRabi] baimikile abene ifipimo fya ndalama ukufuma ku bantu umo umo na ku mabumba ya bantu no kulenga abantu mu butumpe, ukutontonkanya ukuti caliba kukakililwako kabili calilinga . . . Conse ici calilubana. Takwabako ishiwi nangu limo, atemwa muli Torah nelyo mu mashiwi ya mano aya muli [Talmud], ilingasuminisha cene.” (Commentary on the Mishnah, Avot 4:5) Mu kupusanako na aba barabi, Maimonides abombele mu kubilingana ku kuyafwilisha umwine pamo nga shiŋanga wa fya cipatala, ukukaninina ukufolela pa milimo ya butotelo.—Linganyako 2 Abena Korinti 2:17; 1 Abena Tesalonika 2:9.

Ni Shani Fintu UbuYuda ne Fisumino Fimbi Fyayambukilweko?

Profesa Yeshaiahu Leibowitz uwa pa Hebrew Yuniversiti, mu Jerusalem, alondolwele ukuti: “Maimonides aba muntu wakwatisha amaka mu lyashi lya kale ilya buYuda, ukufuma ku nkulo ya Fikolwe na Bakasesema ukufika ku nkulo ya ndakai.” Encyclopaedia Judaica ilandapo kuti: “Ukusonga kwa kwa Maimonides pa kulunduluka kwa ku ntanshi ukwa buYuda takwingapimwa. . . . C. Tchernowitz . . . afika fye na ku kucipampamika ukuti akubula Maimonides ubuYuda nga bwalyakanikene mu fyakaniko ne fisumino . . . Ukutunguluka kwakwe ukukalamba kwali kwikatanya ukukongama kwalekanalekana.”

Pa kuteyanya cipya cipya itontonkanyo lya ciYuda ku kulinga imfundo shakwe shine isha muyano no kupelulula, Maimonides alilopolwele ubuYuda. Abasoma ne cinabwingi capamo basangile ubu bulondoloshi bupya ukuba ubwingabomba kabili ubwa kucebusha. Nangu ni bakakaanya bakwe mu kupelako balipokelele ubwingi ubwa nshila shakwe. Nangu cingatila ifyalembwa fyakwe fyapangilwe ku kulubula abaYuda ukufuma ku kukabila kwa kwalukila ku fya kulandapo fyafulisha, ukulandapo kwalepa mu kwangufyanya kwalilembelwe pa lwa fitabo fyakwe.

Encyclopaedia Judaica ilandapo kuti: “Maimonides aali . . . e muYuda wa mano ya buntunse uwacindamisha uwa mu Nkulo sha pa Kati, kabili icitabo cakwe ica Guide of the Perplexed e citabo capulishamo ica mano ya buntu icaletwako no muYuda.” Nangu cingati calembelwe mu ciArabic, The Guide for the Perplexed calipilibwilwe mu ciHebere mu nshita lintu Maimonides aali acili uwa mweo kabili mu kwipipa pa numa ya ico na mu ciLatin, ukulenga cene ukusangwako ku kusambililwa ukupulinkana Ubulaya bonse. Pamo nge ca kufumamo, ukukakanya kwa kwa Maimonides ukwa mano ya buntunse aya kwa Aristotle ne tontonkanyo lya ciYuda bwangu bwangu kwaingile mu nshila ya lyonse iya kutontonkanya kwa ba mu Kristendomu. Abasoma aba mu Kristendomu aba cilya ciputulwa ca nshita, pamo nga Albertus Magnus na Thomas Aquinas, ilingi line balaloshako ku mimwene ya kwa Maimonides. Abasoma aba ciShilamu na bo balisongelwe. Inshila ya mano ya buntunse iya kwa Maimonides yasongele aba mano ya buntunse aba ciYuda aba pa numa, pamo nga Baruch Spinoza, ukuputukako umupwilapo ku buYuda bwaimikwa.

Maimonides kuti pambi alangulukwa umwaume wa nshita ya Kubukululwa uwaikeleko pa ntanshi ya Kubukululwa. Ukukomaila kwakwe ukwa kuti icitetekelo cileumfwana no kupelulula cicili cishinte cakatama. Ici cishinte camutungulwile mu kulandikisha mu kukosa ukulwisha intambi sha butotelo. Lelo, ica kumwenapo cabipa ica Kristendomu no kusonga kwa mano ya buntunse ukwa kwa Aristotle ilingi line kwalemucilikila ukufika ku nsondwelelo ishali mu kukumanina mu kumfwana ne cine ca Baibolo. Nangu cingatila te bonse bengasumina ukulandapo kwalembwa pa nshishi ya kwa Maimonides ukwa kuti “Ukufuma kuli Mose ukufika kuli Moses, takwaliko uwalingana na Mose”—cifwile ukusuminwa ukuti alilopolwele inshila ne fyabimbwa mu buYuda.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 23]

IFISHINTE FYA CITETEKELO 13 IFYA KWA MAIMONIDESe

1. Lesa e Kabumba na Kateka wa fintu fyonse. Wene eka e wapanga, e upanga, kabili akapanga ifintu fyonse.

2. Lesa ni umo. Takwabako ukwikatana uko mu nshila iili yonse kwapala Ukwakwe.

3. Lesa takwata mubili. Imfundo sha ku mubili tashibomba kuli Wene.

4. Lesa e wa kubalilapo kabili e wa kupelelekesha.

5. Calilinga ukupepa Lesa eka. Umo te kuti apepe ku uuli onse nelyo ku cili conse cimbi.

6. Amashiwi yonse aya bakasesema ya cine.

7. Ubusesemo bwa kwa Mose bwaba bwa cine mu kukumanina. Aali e mukalamba uwa bakasesema bonse, aba pa ntanshi na pa numa yakwe.

8. Torah yonse apo yapela iyo nomba twakwata e yapeelwe kuli Mose.

9. Torah tayakaalulwe, kabili takwakatale akuba na imbi iikapeelwa na Lesa.

10. Lesa alishiba fyonse ificito muntu na matontonkanyo.

11. Lesa alambula abasunga amafunde Yakwe, kabili alakanda abatoba amafunde Yakwe.

12. Mesia akesa.

13. Abafwa bakabweshiwa ku bumi.

[Futunoti]

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 21

Jewish Division / The New York Public Library / Astor, Lenox, and Tilden Foundations