Naḥmanides—Bushe Alengulwile UbuKristu?

INKULO sha pa Kati. Cinshi cintu shitwibukishako? Bushe ni nkondo sha mushilo? Bushe Kulubulwisha kwakaluka ukwa mipepele? Bushe kulungulusha? Nangu cingati tacali ciputulwa ca nshita icayampene sana no kulanshanya kwa pa lwalaala ukwa fya mipepele, mu kati ka ilya ine nshita, mu mwaka wa 1263, e mwali ukulanshanya pa kati ka baYuda na Bena Kristu ukwali ukwaibela nga nshi mu fya kucitika fya ku Bulaya. Ni bani baali muli uko kulanshanya? Milandu nshi yalandilwepo? Ni shani fintu kulya kulanshanya kwingatwaafwa ilelo ukwishiba ukupepa kwa cine?

Cinshi Cabalamwine Kulya Kulanshanya?

Ukupulinkana Inkulo shonse isha pa Kati, Icalici lya Roma Katolika lyaipangile iline ukuba e mipepele ya cine. Nangu cibe fyo, abaYuda tabatalile abalekuluka mu kutunga kwabo ukwa kuti baali e bantu basalwa aba kwa Lesa. Ukufilwa kwe calici ukushinina abaYuda ukuti balekabila ukwaluka e kwalelenga ukufulunganishiwa na libili libili imisoka no kupakasa. Mu nshita sha Nkondo sha Mushilo amakumi ya makana aya baYuda balipayaulwilwe nelyo ukocewa ninshi nabakulikwa lintu balebapeela ukuti basalepo atemwa ukubatishiwa nelyo ukufwa. Mu fyalo ifingi ukukalukila abaYuda ukwalesongwa ne calici kwaliseekele nga nshi.

Nangu ni fyo, mu Spain wa buKatolika uwa mu myanda ya myaka iyalenga 12 na 13 mwena mwayanene umupashi wapusanako. AbaYuda balipeelweko ubuntungwa bwa mipepele—kulila fye tabalesansa icisumino ca Bena Kristu—kabili balepeelwa fye ne fifulo fikalamba ku cipango. Lelo pa numa ya myaka mupepi no mwanda umo iya bubile bwa musango yo, bashimapepo ba ciDominican bacitilepo cimo ku kucefyako ukusonga kwa baYuda muli bulya bwikashi no kwalwila abaYuda kuli buKatolika. Imfumu James I iya ku Aragon yalipatikishiwe kuli baDominican ukupekanyako ukulanshanya ukwa kusuminishiwa no buteko, ukwali no kuba ne mifwaile ya kushinina bucafye bwa buYuda no kuti abaYuda bonse fye baalekabila ukwaluka.

Uku takwali e kulanshanya kwa kubalilapo pa kati ka baYuda na Bena Kristu. Mu mwaka wa 1240, kwaliko ukukansana mu Paris, France, ukwasuminishiwe no buteko. Imifwaile ya kuko iikalamba yali kwesha ukumona ubukose bwa Talmud, ibuuku lyashila ilya baYuda. Nangu cibe fyo, abaYuda abaali no kubako muli uku kulanshanya tabasuminishiwe sana amaisosele. Lintu icalici lyabilishe ukuti lyalicimfishe uku kukansana, amabuuku ya Talmud ayashaifulila yalyocewe pa lwalaala.

Lelo imibele ya Mfumu James 1 iya ku Aragon iya kuleka abantu ukuilumbulwila ico basuminamo tayaletekelesha ukulubulwisha kwa musango yo ukwa cimbepa. Pa kwishibe co, baDominican baesesheko inshila imbi. Nga fintu Hyam Maccoby acilandile mu citabo cakwe ica Judaism on Trial, balaalike abaYuda ku kulanshanya “ukubepekesho kuti wali mucinshi no kunashanasha, mu cifulo ca kuti cibe ngo kusenukwa nga fintu cacitike mu Paris.” Untu baDominican basontele ngo mukalamba wa kubemininako aali ni Pablo Christiani, umuYuda uwayalukiile kuli buKatolika kabili uwaishilesanguka shimapepo wa ciDominican. Pa kubomfya ukwishiba Talmud ukwa kwa Pablo Christiani ne fyalembwa fya burabi, baDominican balishininkishe ukuti bali no kucimfya mu mulandu untu baimishe.

Mulandu Nshi Basalile Naḥmanides?

Muntu fye umo mu Spain e wafikilepo lwa ku mupashi ukwimininako ulubali lwa baYuda muli kulya kulanshanya—uyo aali ni Moses ben Naḥman, nelyo Naḥmanides.a Naḥmanides uwafyelwe mupepi na 1194 mu musumba wa Gerona, aalitungulwike kale kale ninshi ali fye mu myaka ya bupungwe pamo nga uwasoma Baibolo na Talmud. Ilyo alefika pa mushinku wa myaka 30, ninshi alilemba ifingi ifyalelandwa muli Talmud, kabili mu kwangufyanya pa numa ya ico e walelandapo mu kuwikisha ukukansana kwaleba pa fyo Maimonides alembele ifyapene filekanye abaYuda mu mekalo yabo.b Naḥmanides bamulanguluka nga umuYuda wacishishepo kusoma Baibolo na Talmud mu nkulo yakwe kabili nakalimo e wingapalamako fye kuli Maimonides mu kusonga kwakwe pa buYuda muli cilya ciputulwa ca nshita.

Naḥmanides alibomfeshe ukusonga ukukalamba nga nshi pa baYuda ba mu Catalonia, kabili nangu fye ni Mfumu ine James I yalemwipushapo pa milandu yalekanalekana iya Buteko. Amaka yakwe aya kutontonkanya kwaswatuka yalicindikwe ku baYuda na Bena fyalo kumo. BaDominican balishibe ukuti pa kuti bengatunguluka ukulenga abaYuda insoni, ni wene, uwali uwapulamo nga rabi wabo, e wali no kuya ku kulanshanya.

Naḥmanides alishimunwike ukusumina ukuyalanshanya, alishibe ukuti baDominican tabaalefwaya ukwasukana ukusuma. Aali no kulaasuka ifipusho lelo tali na kwipushako. Nangu cibe fyo, alisumine cintu imfumu yalombele, ukulomba ukuti bamupeele insambu ya kulanda mu buntungwa lintu aleasuka. Imfumu James I yalisuminisheko. Ukupeelako ubuntungwa bwa musango yo ubwa kuisosela takwatalile akubako ku numa kabili takwabwekeshiwepo ukupulinkana Inkulo sha pa Kati, icailangile fye apabuuta ukuti imfumu yalicindike nga nshi Naḥmanides. Nalyo line, Naḥmanides aleyumfwa uwa mwenso. Asangwa ukuti aali uwacilamo kubike fikansa mu kulanshanya, ifyafuminemo nga fyalimubipiile umwine wine e lyo na baYuda ba muli ilya ncende. Inshita fye iili yonse nga kwalibukile mpasase.

Naḥmanides Ashokana na Pablo Christiani

Ukwali no kubela uku kulanshanya kwali ni kwi sano lya mfumu mu Barcelona. Kwali no kubako ukukumana kune—pa July 20, 23, 26, na pa July 27, 1263. Imfumu iine eyaletungulula ukukumana kumo na kumo, uko kwasangilwe na bashimucindikwa balekanalekana abe Calici na ba mu Buteko, e lyo na baYuda mu bwikashi bwa cikaya.

Icalici lyena lyalishininkishe bwino bwino ifyali no kutumbuka muli kulya kulanshanya. Mu bulondoloshi bwabo ubwasuminishiwe no bulashi, baDominican balondolwele ukuti imifwaile ya kulanshanya tayali ‘ya kuti icitetekelo e co tulekansaninapo kwati nakalimo cintu iciletwishikwa, lelo ni pa kuti twingasansalika ifilubo fya baYuda no kufumyapo icitetekelo ico abaYuda abengi baituntumbilapo.’

Nangu ca kuti aali pa mushinku wa myaka 70, Naḥmanides alangilile ubupanda pa kupelesha ukulanshanya ku milandu ya fishinte ifishingaalulwa epela. Atendekele pa kusoso kuti: “[Ku numa uku] ukukansana pa kati ka bena fyalo na baYuda kwakumine ku mbali ishingi isha kusefya kwa mipepele apashashimpwa ifishinte fya citetekelo. Nangu cibe fyo, muli cino cipango ca mfumu, ndefwaya tulanshanye pa milandu fye yeka iishimpilwepo ukukansana.” Lyene calisuminwe ukuti umulandu wali no kupeleshiwa kuli nampo nga Mesia aalisa kale, nampo nga aali ni Lesa nelyo umuntu, kabili nampo nga abaYuda nelyo Abena Kristu balikwata ifunde lya cine.

Pa kutendeka pene fye, Pablo Christiani abilishe ifyo aali no kushinina ukufuma muli Talmud ukuti Mesia aalisa kale fye. Naḥmanides alimwaswike ukuti nga ca kuti ifyo e fyo cali, mulandu nshi barabi abapokelele Talmud bashapokelele Yesu? Mu cifulo ca kwimika ukupaasha pa kupelulula kwalengama ukwa mu Malembo, Christiani libili libili aalelosha ku fyalembelwe na barabi ifishalondoloka bwino bwino pa kukosha ukupaasha kwakwe. Pa cishinka cimo na cimo Naḥmanides alefisuusha pa kulangililo kuti fyaleambulwa mu kukanaumfwana na mashiwi baalelandapo. Kuti casubilwa ifyo Naḥmanides kuti ailangisho kuba uwakampuka mu kulanshanya pali ifi fyalembwa ifyo apooselepo ubumi bwakwe bonse ukufisambilila. Nangu fye ni lintu Christiani alelosha ku Malembo, ukupaasha kwakwe kwalekomaila pa fishinka ifingalengululwa mu kwanguka.

Nangu ca kuti aali no kulapelela fye pa kwasuke fipusho, Naḥmanides aali na maka ya kupaasha mu kutunguluka nga nshi ica kuti alangilile umulandu uo Icalici lya ciKatolika cintu lyasuminemo cabelele icishingapokelelwa ku baYuda e lyo na ku bantu bambi abatontonkanya mu kufikapo. Ukulosha ku cifundisho ca Bulesa Butatu, abilishe ati: “Umuntontonkanya wa muYuda uuli onse nelyo umuntu fye onse tawingamusuminisha ukusumino kuti Kabumba wa muulu ne sonde . . . kuti apita mwi fumo lya mwanakashi umuYuda . . . no [kuti] pa numa [aaba] uwingapeelwa mu maboko ya balwani bakwe, abo . . . abamwipeye.” Naḥmanides alondolwele mu kusupula ati: “Cintu mwasumina—kabili apashimpwa icitetekelo cenu—tacili cintu icingapokelelwa ku muntontonkanya [uupelulula].”

Ukukoshe cishinka ca kulubantika uko nangu fye ni lelo kwalenga abaYuda abengi ukukanalanguluka fye no kuti Yesu e Mesia, Naḥmanides akomaile pa mulandu wa mulopa uushaibipila uwe calici. Atile: “Kasesema alando kuti mu nshita ya kwa Mesia, . . . bakafule mpanga shabo shibe ifya kuliminako umushili, na mafumo yabo yabe ifya kutungwilako imiti; uluko talwakasumbwilo lupanga ku luko, nangu kusambilila kabili ubulwi. Ukutendeka mu nshiku sha bena Nasarete ukufika na nomba, icalo conse calisulamo ulukaakala no bupuupu. [Mu cituntulu], Abena Kristu balasumyo mulopa uwafula ukucila abashala aba mu nko, kabili bekala ubumi bwa mibele ya bucisenene. Fintu cingamukosela, mwe shikulu imfumu yandi, ne fi fyonse ifita fyenu nga tabengasambilila kabili ubulwi!”—Esaya 2:4.

Pa numa ya kukumana kwalenga bune, imfumu yabilishe ukulanshanya ukuti kupwe. Asosele kuli Naḥmanides ati: “Nshatalamona umuntu uulubile ukupaasha mu nshila yawamisha nga intu walepaashishamo.” Ukukonkana na fintu alaile, ukwebekesha ukuti aali no kupeela Naḥmanides amaisosele no kucingilila, Imfumu James I iya ku Aragon yamulekele aye ku mwakwe, uku ne ca bupe ca badinar 300. Pa kulomba kwa kwa shikofu wa ku Gerona, Naḥmanides alembele ifyebo ifya kulya kulanshanya.

Lintu ukucimfya kwalebilishiwa, baDominican balimoneke fye ukuti balikalipe nga nshi. Pa numa bapeele Naḥmanides imilandu ya kupontela icalici, ukubomfya fintu alembele pali kulya kulanshanya pamo nga ubushinino. Pa kukanasekelela ne nshila imfumu yatekeleseshemo Naḥmanides, baDominican balombele Papa Clement IV ukuti na o omfweko. Nangu cingati aali ne myaka ya bukulu 70, Naḥmanides balimutamfiishe ukufuma mu Spain.c

Ni Kwi Kwaba Icine?

Bushe ukupaasha kwa baali ku mbali shonse kwalishibishe ukupepa kwa cine? Ilintu aba ku lubali lumo baleebekesha ifilubo fya baali ku lubali lumbi, tapaali ulubali nangu lumo ulwalepeela ubukombe bwalengama ubwa cine. Cintu Naḥmanides alengulwile mu kulamuka nga nshi tacali buKritu bwa cine lelo, mu cifulo ca ico, cali cifundisho capangwa no muntu, pamo nga icisambilisho ca Bulesa Butatu, icapangilwe na Kristendomu mu myanda ya myaka iya pa numa ya kwa Yesu. Imibele ya bucisenene iya mu Kristendomu no kusumyo mulopa ukwa cisumyesumye, fintu Naḥmanides aebekeshe mu bumpamampama, yaba milandu iyamonekesha iishingacitilwapo ne fikansa.

Tacili icakosa ukumfwikisha umulandu uo, lintu amwene fyonse fi, Naḥmanides na baYuda bambi bafililwe ukusongwa no kupaasha ukwalebisha ubuKristu. Ukulundapo, ukupaasha kwa kwa Pablo Christiani apo kwashimpilwe, te pa kupelulula kwalengama ukwalefuma mu Malembo ya ciHebere, lelo pa fyalembelwe na barabi ifyo mu mibomfeshe alesakawila fye.

Iyo, Naḥmanides talengulwile UbuKristu bwa cine. Pali ilya nshita yakwe ulubuuto lwa cine ulwa fisambilisho fya kwa Yesu no bushininkisho bwa kuti e Mesia fyalifimbilikishiwe ku bakwimininako aba bufi. Ukumoneka kwa cisambilisho ca musango yo ica busangu kwalisobelwe mu kushininkisha na Yesu na batumwa.—Mateo 7:21-23; 13:24-30, 37-43; 1 Timote 4:1-3; 2 Petro 2:1, 2.

Nangu cibe fyo, ukupepa kwa cine kuti kwaishibikwa bwino bwino ilelo. Yesu alandile ulwa bakonshi bakwe aba cine ati: “Mukabeshibila ku fisabo fyabo. . . . Awe, umuti onse uusuma utwale fisabo fisuma, lelo umuti uwa fye utwale fisabo ifyabipa.” (Mateo 7:16, 17) Tulemulaalika ukuti mukeshibe uko kupepa. Lekeni Inte sha kwa Yehova shikamwaafwe ukutendekako ukufwailisha kwashininkishiwa ukwa bushinino bwa mu Malembo. Muli yo nshila e lyo mukasambilila ubupilibulo bwine bwine ubwa fyonse fintu Lesa aalaya ifyalola kuli Mesia no kuteka kwakwe.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 20]

Naḥmanides alubulwile umulandu wakwe mu Barcelona

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 19]

Ifilangililo pa mabula 19-20: Fyakopolwelwe ukufuma muli Illustrirte Pracht - Bibel/Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments, nach der deutschen Uebersetzung D. Martin Luther’s