Uwaishibe fya Kupulinta Uwashile ica Kwishibikilwako

BUSHE walifwayapo ukumona icipande cimo muli Baibolo lelo tawingebukisha apo wacisangile? Lelo, pa kwibukisha fye ishiwi limo, wali na maka ya kucisanga ukubomfya konkordansi wa Baibolo. Nelyo nakalimo walisangwapo pa kulongana kwa Bwina Kristu uko imyanda, nelyo fye amakana, abasangilwepo bali na maka ya kukupukula amaBaibolo yabo ku kubelenge lembo amasekondi fye yanono pa numa lyalumbwilwe.

Muli umo umo uwa iyo milandu, ulingile ukutasha umuntu uo pambi ushaishiba. Alengele ukusambilila Baibolo kobe ukwangukilako, na kabili abombele ulubali ulwa kushininkisho kuti ilelo tukwate amaBaibolo ayalungikwa. Alisongele fye ne nshila amaBaibolo ayengi yamonekelamo.

Uyo mwaume aali ni Robert Estienne.a Aali untu aishiba ifya kupulinta, uwafyelwe ngo mwana mwaume wa waishibe fya kupulinta, mu Paris, France, mupepi no kutendeka kwa mwanda wa myaka walenga 16. Yali ni nshita ya Kubuutushiwa kabili iya Kwaluka. Mashini wa kupulintilako asangwike e mwalelumbulwilwa Ukubuutushiwa no Kwaluka. Henri Estienne, wishi kwa Robert, aali uwaishibe fya kupulinta uwa lulumbi, uwapangile ifitabo fimo ifyawamisha ifyalembelwe muli ilya nshita ya Kubuutushiwa. Umulimo wakwe wasanshishemo amabuuku ya Baibolo aya pa University of Paris ne sukulu lya iko ilya fya mapepo—Sorbonne.

Lelo, natutontomeshe pa mwana, Robert Estienne. Te fingi fyaishibikwa pa lwa masomo yakwe aya mu sukulu. Lelo ukufuma pa mushinku wa mu kubangilila, alipwishishe iciLatin kabili mu kwangufyanya asambilile iciGreek ne ciHebere. Kuli wishi, Robert asambilileko ukulamuka kwa fya kupulinta. Lintu apyene mashini wa kupulintilako uwa kwa Henri mu 1526, Robert Estienne kale kale ali naishibikwa nga uwasoma uwa fipimo fyasumbuka ifya kwishibe ndimi. Nangu cingatila asabankenye ifyalembwa ifyalebebeta impapulo sha mu ciLatin ne fitabo fimbi ifya basoma, ico atemwishishe cali ni Baibolo. Pa kuba uwafwaisha ukupwishishisha muli Baibolo wa ciLatin ifyali naficitwa kale kale mu fyalembwa fya pa kale ifya ciLatin, Estienne atendeke ukwimika cipya cipya ukufika pantu engapesha ilembo lya kutendekelako ilya mu mwanda wa myaka uwalenga busano ilya Baibolo wa Vulgate wa mu ciLatin uwa kwa Jerome.

Vulgate Walopololwa

Jerome aali napilibula ukufuma ku ciHebere ne ciGreek ca kutendekelako, lelo ukufika mu kasuba ka kwa Estienne, Vulgate aali naikalako pa myaka ikana limo. Ifilubo ifingi no kupaasuka fyalingililemo pa mulandu wa kulembululalembulula uyu Vulgate. Mu kulundapo, mu kati ka Nkulo sha pa Kati, amashiwi ya mu Baibolo ayapuutwamo na bulesa fyabele ifyakubatilwa ne cimfundawila ca nshimi sha nkulo sha pa kati, imbali shakamununwa, ne fya kumumunga ifyafyantikwemo. Ifi fyabele ifyasakana nga nshi na malembo ya Baibolo ica kuti fyatendeke ukupokelelwa nge fyalembwa fyapuutwamo.

Pa kufumyamo fyonse ifishalimo pa kutendeka, Estienne abomfeshe inshila sha kuceeceeta ifyalembwa ishabomfiwe pa kusapika ifyalembwa fya bena kale. Afwailishe bamanyuskripiti abali abakokwesha kabili abawamisha abaliko. Mu malaibrare ayali mu kati no kushinguluka Paris na mu fifulo fimo pamo nga Évreux na Soissons, ashikwileko bamanyuskripiti ba pa kale abafulilako, umo mu kumonekesha uwakwete inshiku ukufuma ku mwanda wa myaka uwalenga mutanda. Estienne mu kusakamanisha alingenye amalembo ya ciLatin ayalekanalekana icipande ne cipande, ukusoobolamo fye ifipande ifyamoneke ukukwata ubulashi bwapulishamo. Icitabo icaishilefumamo, Baibolo wa kwa Estienne, casabankanishiwe intanshi mu 1528 kabili lwali lutampulo lwacindama ulwa kuselela ku ntanshi mu kulopolola ukulungikwa kwa malembo ya Baibolo. Ukulembwa kwawamishiwa kuli Estienne kwalikonkelepo. Bambi abamutangilile bali nabeshako ukulungika Vulgate, lelo wene iyakwe yali e kulembwa kwa kubalilapo ukupayanya ifyalembwa fya kufumamo cimo ifya kuceeceetelako. Mu mbali, Estienne alelangilila umo aleshamo ifipande fimo ifyaletwishikwa nelyo umo ukucila pa mibelengele imo ingacitikako. Na kabili alangilile bamanyuskripiti abamupeele ubulashi bwa kucita uku kulungika.

Estienne aleteleko imbali na shimbi ishingi ishali ishipya ku mwanda wa myaka uwalenga 16. Alangilile ubupusano pa kati ka mabuuku yashapuutwamo e lyo ne Cebo ca kwa Lesa. Abikile ibuuku lya Imilimo pa numa ya Malandwe kabili pa ntanshi ya makalata ya kwa Paulo. Pa muulu we bula limo limo, apayenye amashiwi ya mpikwe yanono ku kwafwilisha bakabelenga ukusanga icipande mu kulungatika. Ici cali e ca kumwenako ca kubangilila ica cintu ilelo ciitwa amashiwi yasanikila ifilelandwa pe bula. Mu cifulo ca kubomfya umusango wa Goth, nelyo ifilembo fyatikama ifyafiita, ifyatuntwike ku Germany, Estienne aali umo uwa babalilepo ukupulinta Baibolo onse mu filembo fyabeebuka kabili ifyaangukako ukubelenga ifya ciRoma ifyo nomba fibomfiwa mu munsaunte. Apayenye na kabili ifisontelelo fya kuloshako ne fyalembwa fya pa milandile ya kwafwilisha ukulengamika ifipande fimo fimo.

Abantu balumbuka na bashikofu bakalamba abengi batashishe Baibolo ya kwa Estienne, pantu yaliweme ukucila pa kulembwa ukuli konse kumbi ukwapulintilwe ukwa Vulgate. Ku kuyemba, ubutukushi, na ku kubomfiwa mu kwanguka, ukulemba kwakwe kwabele e cipimo kabili mu kwangufyanya kwalepashanishiwa mu Bulaya monse.

Uwa Kupulinta uwa ku Bufumu

“Bushe wamono muntu uwakampuka mu mulimo wakwe? Ku cinso ca shamfumu e ko akeminina,” e fisosa Amapinda 22:29. Ubutukushi bwabamo kwelenganya ubwa kwa Estienne na maka yakwe aya kwishibe ndimi fyalishibikwe kuli Francis I, imfumu ya France. Estienne abele uwa kupulinta uwa mfumu uwa ciLatin, iciHebere, ne ciGreek. E calengele ukuti Estienne aleteko ifyo ficili filetwalilila ukuba e milimo imo iyawamisha iya kulemba kwa mu ciFrench. Mu 1539 atendeke ukupanga Baibolo wa kubalilapo uwawamisha uwakumanina uwa mu ciHebere uwapulintilwe mu France. Mu 1540 atendeke ukubika ifikope muli Baibolo wakwe uwa ciLatin. Lelo mu cifulo ca fikope fya mwelenganya ifya fya kucitika fya mu Baibolo ifyaseekele mu Nkulo sha pa Kati, Estienne apayenye ukulenga kwabamo kufunda ukwashimpilwe pa bushinino bwa fya kushula mu mushili nelyo ifipimo no bulondoloshi ifisangwa muli Baibolo mwine. Ifi fyapulintwa fyacitilwe mu musango wa kufwatika fyalangilile mu kulonsha amalyashi yamo pamo nga icipao ca cipingo, ifya kufwala fya bashimapepo, ica kwikalamo, ne tempele lya kwa Solomone.

Ukubomfya umusango waibela uwa filembo fya ciGreek ifyo aordele ku kupulintilako umwina wa bamanyuskripiti ba mfumu, Estienne atwalilile ukupanga ukulembwa kwa kubalilapo ukwaceeceetwa ukwa Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGreek. Nangu cingati ukulembwa kubili ukwa kubalilapo ukwa milembele ya ciGreek ukwa kwa Estienne kwaliwemepo ukucila icitabo ca kwa Desiderius Erasmus, mu kulembwa kwa citatu ukwa mu 1550, Estienne alundileko ifyalembwa fyashininkishiwa ne fya kuloshako ukufuma kuli bamanyuskripiti 15, ukusanshako na Codex Bezae uwa mu mwanda wa myaka uwalenga busano na Baibolo wa Septuagint. Uku kulembwa kuli Estienne kwalipokelelwe mpanga yonse ica kuti pa numa e pashintilile ico baleita Textus Receptus, nelyo Ilembo Lyapokelelwa, apashimpilwe amabupilibulo yambi aya pa numa ayengi, ukusanshako na King James Version iya mu 1611.

Sorbonne Alolenkana no Kwaluka

Mu kuba ne mfundo sha kwa Luther na bakafwilisha bambi aba Kwaluka ukusalanganina mu Bulaya monse, Icalici lya ciKatolika lyafwaile ukulama cintu abantu baletontonkanya pa kutungulula cintu balebelenga. Pa June 15, 1520, Papa Leo X afumishe icipope ukukambisha ukuti takuli icitabo icabamo “ukusangukile cisumino” icili no kupulintwa, ukushitishiwa, nelyo ukubelengwa mu calo icili conse ica ciKatolika no kupinda ukuti amabulashi ya ku calo yapampamike ici cipope mu mabufumu yabo. Mu England, King Henry VIII apeele uyo mulimo wa kubebete mpapulo kuli shikofu Cuthbert Tunstall. Nangu cibe fyo, mu ncende ikalamba iya Bulaya, ubulashi bwapulamo ubwalemona pa milandu ya cifundisho, ubwakonkele pali papa, cali ciputulwa ca masomo ya fya mapepo pa University of Paris, uko e kuti Sorbonne.

Sorbonne yali e ca kulandilamo itontonkanyo lya ciKatolika. Pa myanda ya myaka iingi yamwenwe ngo muncingi wa citetekelo ca ciKatolika. Bakabebeta ba mpapulo aba pa Sorbonne balikeenye ukulembwa konse ukwa kulengulula na mabupilibulo ya ndimi sha cikaya aya Vulgate, ukulanguluka ifya musango yo ukuti tafyali fye “ifishafwa cintu kwi calici lelo ifya kucena.” Ici tacali ca kupapa pa nshita lintu abaleafwilisha Ukwaluka baletwishika ififundisho fye calici, ukusefya, ne fishilano ifishashimpilwe pa bulashi bwa Malembo. Nangu cibe fyo, abengi abasambilile ifya mapepo pa Sorbonne balangulwike ififundisho fyalumbilishiwa ifye calici ukuba ifyacindama ukucila pa kubelenga kwalungikwa ukwa Baibolo wine. Uwasambilila ifya mapepo umo atile: “Lintu ififundisho fyanonkwa, Amalembo yaba nge ca kwimininapo icifumishiwapo lintu icibumba cakuulwa.” Abengi aba muli ici ciputulwa tabaishibepo nangu cimo pa ciHebere ne ciGreek, lelo balisuulile ukusapika kwa kwa Estienne na basambilila bambi aba nkulo ya Kubuutushiwa abalepenenga mu mabupilibulo ya kutendekelako aya mashiwi ayabomfiwa muli Baibolo. Profesa umo uwa pa Sorbonne aisansalike fye na ku kusoso kuti “ukukubanya ubwishibilo bwa ciGreek ne ciHebere kuti kwabomba ku konaula imipepele yonse.”

Sorbonne Asansa

Nangu cingatila ukulembwa kwa kubangilila ukwa Vulgate kwalipusumwike bakabebeta ba mpapulo aba ici ciputulwa ca pa yuniversiti, kwaliko ukukansana. Ukubwelela mu mwanda wa myaka uwalenga 13, Vulgate yali naipampamikwa nga Baibolo wa bulashi uwa pa yuniversiti, kabili ku bantu abengi amalembo ya iko yali ayashingabamo icilubo. Ici ciputulwa ca pa yuniversiti casenwike fye na Erasmus wali uwasoma uwacindikwe pa mulimo abombele pali Vulgate. Cali ica kutulumusha kuli bamo ukuti umuntu yawe yawe uupulinta uwa mu ncende yabo kuti aba na maka ya kulungika amalembo ya bulashi.

Nakalimo icacilile pali fyonse, cali kulemba kwa mu mbali ukwa kwa Estienne e kwasakamike abasambilile ifya mapepo. Ifilembo fyakwe fyalelenga abantu ukutwishika ukubamo bulashi ukwa malembo ya muli Vulgate. Ukufwaisha kwa kwa Estienne ukwa kulengamika ifipande fimo kwafuminemo ukupeelwa kwakwe umulandu wa kwingilila insambu she sambililo lya fya mapepo. Alikeene umulandu, ukutungo kuti amashiwi yakwe aya mu mbali yali fye kusupawila ukwipi nelyo mu mibele ukwalebomba fye no lulimi. Ku ca kumwenako, amashiwi yakwe pa Ukutendeka 37:35 yalondolwele ukuti ishiwi “helo” [iciLatin, infernum] te kuti palya lyumfwike ukuba cifulo uko ababifi bakandilwa. Iciputulwa ca pa yuniversiti capampamine pa kuti alikeene bumunshifwa bwa mweo na maka ya “batakatifu” aya kulandilako.

Estienne, nangu cibe fyo, alikwete ukusenamina no kucingilila kwa mfumu. Francis I alangishe ubuseko bukalamba mu masambililo ya nkulo ya Kubuutushiwa, maka maka mu fitabo fya wa kupulinta wakwe uwa cifumu. Ukulingana na malipoti, Francis I limo atandalile fye na Estienne kabili inshita imo alipembelele mu kutekanya lintu Estienne alelungikamo tumo tumo utwa kulekelesha mu fyalembwa. Mu kuba no kutungilila kwa mfumu, Estienne alicimfishe ba Sorbonne.

Abasambilile Ifya Mapepo Babinda Baibolo Wakwe

Mu 1545, nangu ni fyo, ifyacitike fyalengele iciputulwa ca Sorbonne ukukwata icipyu cikalamba pali Estienne. Pa kumona ubusuma bwa kwikatana pa kulwisha abaleafwilisha Ukwaluka, amayuniversiti ya ciKatolika ya mu Cologne (Germany), Louvain (Belgium), na mu Paris yali nayasuminishanya kale kale ukubombela pamo mu kubebete mpapulo shalelwishanya ne cisambilisho cali icapokelelwa. Lintu abasambilile ifya mapepo aba pa Louvain University balembele aba pa Sorbonne ukulumbulula ukuti bali abapapushiwa ukuti amaBaibolo ya kwa Estienne tayamoneke pa mutande wa fitabo fyasenwikwe mu Paris, ba Sorbonne ukubomfyo bufi bayaswike abati abayamona ayo maBaibolo nga baliyasenwike icine cine. Abalwani ba kwa Estienne abali muli ico ciputulwa nomba bayumfwile abacetekela ukuti ubulashi bwapuminkana ubwa fiputulwa fya ku Louvain na Paris kuti bwaba ubwakumanina ukushinina Francis I ulwa filubo fya kwa kapulinta wakwe.

Pa nshita imo ine, pa kuba nasokwa ulwa mapange ya balwani bakwe, Estienne e wabalilepo ukuya ku mfumu. Estienne atubulwile ukuti nga ca kuti abasambilila ifya mapepo bengalemba umutande wa filubo fintu basangile, aali uwaitemenwa nga nshi ukupulinta fyene capamo no kulungika kwa basambilila ifya mapepo no kufisansha kuli Baibolo umo na umo uwali no kushitishiwa. Uku kupikulula kwalipokelelwe ku mfumu. Yaebele Pierre du Chastel, lector (kampenga) wa cifumu, ukulolekesha pali uyo mulandu. Mu October 1546 iciputulwa ca pa yuniversiti calembele kuli Du Chatel ukuilishanyo kuti amaBaibolo ya kwa Estienne yali “fya kulya fya abo abakaana Icitetekelo cesu no kwafwilisha ukusangukile cisumino . . . ukwa nomba line” kabili yalikwetemo ifilubo nga nshi ica kuti yalingile fye “yonse apo yapelele ukulofiwa no kufumishiwapo.” Pa kukanashininwa, imfumu pa lwakwe umwine nomba akambishe ici ciputulwa ukuletako ifyalubenemo pa kuti fingapulintilwa capamo na maBaibolo ya kwa Estienne. Balilaile ukuti bali no kucite co, lelo balyeseshe apapelele amaka yabo ku kusengauka ukulemba umutande wakumanina uwa milandu ya kucincintila iyaletungwa.

Francis I afwile mu March 1547, kabili ico cafumishepo ukutungilila kwa maka kuntu Estienne akwete ukwa kulwisha ba Sorbonne. Lintu Henry II aikele pa cipuna, abwekeshepo ikambisho lya kwa wishi ukuti iciputulwa ca pa yuniversiti cilembe imilandu yabo iya kucincintila. Lelo, pa kumona ifyo bacilolo ba mu Germany balebomfya Ukwaluka ku mifwaile ya bupolitiki, Henry II taangilweko sana ku busuma bwaletunganishiwa nelyo ku kubipa kwa maBaibolo ya wa kupulinta wa cifumu lelo afwaishe ukusungilila France ukuba iya ciKatolika kabili iyaikatana pe samba lya mfumu ya iko iipya. Pa December 10, 1547, Akabungwe ka Mpanda Mano sha Mfumu kapingwilepo ukuti ukushitisha kwa maBaibolo ya kwa Estienne kulingile ukuleshiwa ukufikila abasambilila ifya mapepo bengalemba umutande wabo uwa milandu ya kucincintila.

Ukupeelwo Mulandu wa Kuba Uukaane Cisumino

Iciputulwa ca pa yuniversiti nomba cafwaile inshila sha kukwatilamo umulandu wa kwa Estienne ukutwalwa ku cilye caibela icali e lyo cimikwe fye ku kulubulwishe milandu ya kusangukile cisumino. Estienne alishibe ubusanso buntu aalimo. Mu kati ka myaka ibili ukufuma apo capangilwe, icilye caishileishibikwa pamo nga chambre ardente, nelyo “umuputule uwalepya.” Mupepi ne finakabupalu 60 baliputunkanishiwe pa cimuti, ukusanshako bakapulinta bamo na bakashitisha ba fitabo abaocelwe abatuntulu pa Place Maubert, ukwenda fye amaminiti yanono ukufuma pa bwingililo bwa ŋanda ya kwa Estienne. Iŋanda ya kwa Estienne libili libili baleifwayafwayamo ku kusangamo ubushininkisho bumo ubwa kumusangilapo no mulandu. Ukucila pa nte 80 shalipushiwe. Aba kuseba balailwe ukupeelwako icakaniko cimo muli fine ifya fipe fyakwe nga bengamushinina ukukwata umulandu wa kusangukile cisumino. Nalyo line, ubushinino fye bweka ubo bakwete bwali cintu Estienne aali napulinta pa lwalaala mu maBaibolo yakwe.

Na kabili imfumu yakambishe ukuti umutande wa milandu ya kucincintila upeelwe ku Kabungwe ka Mpanda Mano. Pa kuba abatalama, ici ciputulwa ca pa yuniversiti caaswike ukuti ‘abasambilila ifya mapepo tababelesha ukulalemba imilandu basenukilapo icintu cimo ukuba ica kusangukile cisumino lelo baasuka fye na mashiwi ya pa kanwa, yantu mulingile ukusumina, nga te ifyo ninshi ukulemba kukaba kwa mutatakuya.’ Henry alitalele. Balibikilepo icibindo ca kupelako. Mupepi ne citabo conse mu musango wa Baibolo cintu Estienne apangile calisenwikwe. Nangu cingati aali nafyuka ukocewa pa Place Maubert, apingwilepo ukufuma mu France pa mulandu wa kubinda umupwilapo amaBaibolo yakwe no kucitikako kwa kumucito buluku na kabili.

Uwa Kupulinta Uubombela mu Calo Cimbi

Mu November 1550, Estienne aseleele ku Geneva, Switzerland. Iciputulwa ca pa yuniversiti calangile ukuti te ca mwi funde mu France ukusabankanya Baibolo iili yonse kano fye Vulgate. Nomba pa kuba umuntungwa ukusabankanya cintu alefwaya, Estienne apulintile cipya cipya “Icipingo Cipya” cakwe ica mu ciGreek mu 1551, mu kuba na mabupilibulo yabili aya ciLatin (Vulgate ne ya kwa Erasmus) mu mikululo yatantama. Pali iyi, akonkeshepo mu 1552, no bupilibulo bwa ciFrench ubwa Amalembo ya ciGreek mu mikululo ya kwendela pamo na malembo ya ciLatin aya kwa Erasmus. Muli uku kulembwa kubili, Estienne aleteleko inshila yakwe iya kwakanishishamo amalembo ya Baibolo mu fikomo fyakwata amanambala—inshila imo ine nge ibomfiwa konse konse ilelo. Nangula bambi akale balyesesheko inshila shalekanalekana isha kwakanishishamo ifikomo, inshila ya kwa Estienne e yaishileba iyapokelelwa. Baibolo yakwe iya ciFrench iya mu 1553 e yali iya kubalilapo ukube yakumanina ukupayanya ukwakanya kwakwe ukwa fikomo.

Baibolo ya kwa Estienne iya ciLatin iya mabupilibulo yabili iya mu 1557 na kabili yaishibikilwa ku kubomfya kwakwe ishina lya pa lwakwe ilya kwa Lesa, Jehova, ukupulinkana Amalembo ya ciHebere. Mu kulemba kwa mu mbali ukwe lumbo lyalenga bubili, alembelemo ukuti ukupyanikapo ʼAdho·naiʹ pali Tetragramatoni wa ciHebere (יהוה) kwali fye pa mulandu wa cishilano ca ciYuda kabili kulingile ukukaanwa. Muli uku kulembwa, Estienne abomfeshe ifilembo fyapindama ku kulangilila amashiwi ya ciLatin ayalundilweko ku kupwishishisha ubupilibulo bwa ciHebere. Iyi nshila pa numa yalipokelelwe mu maBaibolo yambi, icapyanwa ico ilingi line cipapusha bakabelenga ba lelo ababelesha ukubomfya kwa muno nshiku ukwa filembo fyapindama ku kulanga ukwebekesha.

Pa kupampamina ukubika ukupeelako ukusambilila kwakwe kuli bambi, Estienne apeeleshe ubumi bwakwe ku kusabankanya Amalembo ya Mushilo. Abo ilelo abakatamika Icebo ca kwa Lesa kuti baba aba kutasha ku kubombesha kwakwe no kucucutika kwa bambi abo mu kusakamanishisha batukwite ukufisulula amashiwi ya mu Baibolo nga fintu yalembelwe pa kutendeka. Imibombele batendeke ilatwalilila ilyo tulenonka ukwishiba kwacilapo kulungikwa ukwa ndimi sha pa kale no kusanga bamanyuskripiti bakokwesha kabili abacilapo kulungika aba Cebo ca kwa Lesa. Pa ntanshi fye talafwa (1559), Estienne alebombela pa bupilibulo bupya ubwa Amalembo ya ciGreek. Aipushiwe ukuti: “Nani akashita? Nani akabelenga?” Mu kuicetekela ayaswike ati: ‘Abantu bonse abasambilila aba kuipeela kwa bukapepa.’

[Futunoti]

[Icikope pe bula 10]

Ukubombesha kwa kwa Robert Estienne kwalyafwilisha inkulo sha basambi ba Baibolo

[Abatusuminishe]

Bibliothèque Nationale, Paris

[Icikope pe bula 12]

Ifikope fya kwa Estienne ifyabamo kusambilisha fyalipashanishiwe ukupulinkane nkulo

[Abatusuminishe]

Bibliothèque Nationale, Paris