Bushe Bamasora Baali ni Bani?

YEHOVA, “Lesa wa cishinka,” alibakilila Icebo cakwe, Baibolo. (Ilumbo 31:5) Lelo apantu Satana, umulwani wa cishinka, alyesha ukuikantaika no kuyonaula, ni shani fintu Baibolo yafikile kuli ifwe maka maka nge yalembwa?—Mona Mateo 13:39.

Ulubali lwa casuko kuti lwasangwa mu cintu Profesa Robert Gordis alandile ukuti: “Umulimo ukalamba uwa bakalemba ba ciHebere, abetwa bamasora nelyo ‘bakabaka ba cishilano,’ tawatesekeshiwa mu kukumanina. Aba bakalemba bashalumbulwa amashina bakopolwele Icitabo Cashila mu kuba no kwangwako kwasakamanishisha kabili ukwabamo kutemwa.” Nangula ca kuti abengi muli aba bakakopolola tabaishibwa mashina ilelo, ishina lya lupwa lumo ulwa baMasora lyalilembwa bwino bwino—Ben Asher. Cinshi twaishiba pali bene na baMasora banabo?

Ulupwa lwa Bena Ben Asher

Iciputulwa ca Baibolo ico mu kutendekelako icalembelwe mu ciHebere, ico ilingi line iciitwa Icipingo ca Kale, calikopolwelwe mu kusakamanisha kuli bakalemba ba ciYuda. Ukutula mu mwanda wa myaka uwalenga 6 ukufika ku walenga 10 C.E., aba bakakopolola baleitwa baMasora. Cinshi ico umulimo wabo wasanshishemo?

Pa myanda ya myaka iingi iciHebere calelembwa fye na bakonsonanti, amavawelo yalefyantikwamo ku ulebelenga. Nangu cibe fyo, pa nshita baMasora baishileko, ninshi ne mishimbwile yalungama iya ciHebere yaleya ilelufiwa pantu abaYuda abengi tabaali nomba abalongoloka muli lulya lulimi. Amabumba ya baMasora mu Babele na mu Israele baleteleko ifishibilo ifya kubika ukushinguluka bakonsonanti ku kulangilila apa kubenda no kushimbula kwalungama ukwa bavawelo. Inshila mupepi na shitatu shalipangilwe, lelo iyabele iya maka ni yo iya baMasora ba ku Tiberi, lwa kuli bemba wa Galili, umushi wa lupwa lwa bena Ben Asher.

Aba kulandapo bamo batantika inkulo shisano isha baMasora muli ulu lupwa lwaibela, ukutendeka na Asher Umukalamba uwa mu mwanda wa myaka walenga 8 C.E. Bambi baali ni Nehemiah Ben Asher, Asher Ben Nehemiah, Moses Ben Asher, na mu kupelako, Aaron Ben Moses Ben Asher uwa mu mwanda wa myaka walenga 10 C.E.a Aba baume baali e basolwesolwe ku kuwamya ifishibilo fyalembwa ifingalumbulula bwino bwino cintu baishibe nge mishimbwile yalungama iya filembo fya mu Baibolo wa ciHebere. Pa kuti bengawamya ifi fishibilo, baali no kwishiba apashimpwa grama wa ciHebere. Takwali umuyano washininkishiwa uwa mafunde ya grama wa ciHebere uwatalile aulembwapo. Muli fyo, umo kuti asoso kuti aba baMasora baali pa kati ka bakasambilila ba grama wa ciHebere aba kubalilapo.

Aaron, Masora wa kulekelesha mu bukonkani bwa lupwa lwa bena Ben Asher, e wali uwa kubalilapo ukulemba no kupekanya ifi fyebo. Acitile fi mu citabo ce shina lya kuti “Sefer Dikdukei ha-Te‘amim,” icitabo ca kubalilapo ica mafunde ya grama wa ciHebere. Ici citabo casangwike e shinte lya fitabo fimbi pa lwa grama wa ciHebere mu myanda ya myaka iyali no kukonkapo. Lelo uyu wali mulimo fye wa pa mbali ya mulimo wakatamisha uwa baMasora. Wali mulimo nshi uyo?

Iciibukisho Cikalamba Calefwaikwa

Ukwangwako kukalamba ukwa baMasora kwali kukopolola ishiwi limo na limo mu kulungika, ne cilembo cimo na cimo, ica mu filembo fya mu Baibolo. Pa kushininkisha ukuti nafilungama, baMasora baleshukila incende sha mu mbali ye bula limo na limo ku kulembamo ifyebo ifyali no kulangilila ukwaluka ukuli konse ukwa malembo ukwa bakakopolola ba pa kale ukwa mu cilubo nelyo ukwa ku mumbo. Muli ifi balelemba mu mbali ye bula, baMasora na kabili balelembamo imisango ya mashiwi iishabeleshiwa no kupuminkanya kwa yako, ukushila ku kulangilila imiku yalemoneka muli ilyo ibuuku nelyo mu Amalembo ya ciHebere yonse. Ifi fyebo fyalelembwa mu musango wa fishibilo fyaipifiwa nga nshi, apantu incende yali iinono. Pamo nge ca kwafwaako ukulinganya icalundwapo, baleconga ishiwi lya pa kati ne cilembo mu mabuuku yamo yamo. Bafikile fye na ku kupende filembo fyonse ifya mu Baibolo ku kushininkisha ukuti ukukopolola kuli ukwalungika.

Pa ncende sha pa muulu na pe samba ishe bula, baMasora balembelepo ifyebo fyashikako ukukuma ku lwa fyalembelwe mu kwipifya mu ncende sha mu mbali.b Ifi fyali fya kwaafwa mu kulinganya umulimo wabo. Apantu ifikomo pali iyo nshita fyali tafilabikwamo amanambala kabili takwali bakonkodansi ba Baibolo, ni shani fintu baMasora balelosha ku mbali shimbi isha Baibolo ku kulinganyako? Mu ncende sha pa muulu ne sha pe samba, baletantikamo icikomo caumfwanako ku kubacinkulako apo ishiwi nelyo amashiwi yalangililwe yalesangwa muli Baibolo. Pa mulandu wa kubulisha incende, ilingi line balelemba fye ishiwi lya mpikwe ku kubacinkulako ulwa cikomo caumfwanako cimo na cimo. Pa kuti ifi fyalelembwa mu mbali fibe ifya mulimo usuma, aba bakakopolola ni cikanga basungile fye Baibolo wa mu ciHebere onse ku mutwe.

Ifyalembwa ifyalepeshe ica kuti tafingalembwa mu ncende sha mu mbali ye bula fyaletwalwa ku ciputulwa cimbi ica manyuskripiti. Ku ca kumwenapo, icalembwa ca Masora mu ncende ya mu mbali ye bula icilanda pa Ukutendeka 18:3 cilangilila ifilembo fya ciHebere fitatu קלד. Ifi filembo fyalingana ne mpendwa ya mu ciHebere 134. Mu ciputulwa cimbi ica manyuskripiti, paliba amashiwi yalangilila ififulo 134 apo bakakopolola batangilile baMasora ku mumbo bafumishepo ishina Yehova mu malembo ya ciHebere, ukulipyanikapo ne shiwi “Shikulu.”c Nangula ca kuti baali abaibukila pa lwa uku kwalula, baMasora bayumfwile fyo tabakwete maka ya kwalula amalembo ayapeelwe kuli bene. Mu cifulo ca ico, balangilile uku kwalula mu fintu balelemba mu ncende sha mu mbali ye bula. Lelo mulandu nshi baMasora basakamanishishe umusango yo ukukanayalula amalembo ilintu bakakopolola babatangilile balyalwile? Bushe ubuYuda bwabo bwali ubwapusanako ku bwa babatangilile?

Cinshi Basuminemo?

Mu kati ka ciputulwa ca kulunduluka kwa baMasora, ubuYuda bwali nabushikama mu bulwi bwa mfundo sha mano ya buntunse. Ukutula mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E., ubuYuda bwa barabi bwalekusha ukulama kwa buko. Mu kuba no kulembwa kwa Talmud no kwilula kwa barabi, ifyalembwa fya mu Baibolo fyaleisa mu cifulo ca bubili pa numa ya kwilula kwa barabi ukwe funde lya pa kanwa. Muli fyo, ukubakililwa kwasakamanisha ukwa malembo ya mu Baibolo nga kwalilufishe ubucindami bwa kuko.

Mu mwanda wa myaka uwalenga 8, ibumba lyaishibikwe nga baKaraite lyalipondokele ici cibelesho. Pa kuti bengakomaila pa bucindami bwa kusambilila Baibolo ukwa muntu pa lwakwe, balikeene ubulashi no kwilula kwa barabi na Talmud. Bapokelele amalembo ya mu Baibolo epela ngo bulashi bwabo. Ici caingilisheko ukukabila kwa kulemba ayo malembo mu kulungika, kabili ukusambilila ifya buMasora kwaliluminishiwe cipya cipya.

Kufika ku cipimo nshi ifisumino fya burabi nelyo ifya baKaraite fyayambukile baMasora? M. H. Goshen-Gottstein, incenshi mu fya bamanyuskripiti ba Baibolo aba mu ciHebere, alondolola ukuti: “BaMasora bali abashininwa . . . ukuti baletwalilila ne cishilano ca kale, kabili kuli bene ukucicilima ku mufulo cali no kuba musoka wabipisha nga nshi.”

BaMasora balemona ukukopolola kwalungama ukwa malembo ya mu Baibolo ngo mulimo wa mushilo. Nangula ca kuti ngo muntu umo umo napamo balikuntilwe ne fya kusangwilako fimbi ifya mipepele, cilemoneka kwati umulimo wine uwa baMasora tawayambukilwe ne fya kusangwilako fya musango yo. Ifyalelembwa mu mbali ye bula ifya kulungatika tafyalepeela ishuko lya kupaashanishishapo. Ifyalembwa fiine ifya mu Baibolo fyali e kwangwako kwabo kukalamba; tabaali na kwangalilako.

Ukunonkelamo mu Mulimo Wabo

Nangula ca kuti Israele wa cifyalilwa taali na kabili abantu basalwa aba kwa Lesa, aba bakakopolola ba ciYuda bali abaipeelesha umupwilapo ku kubakilila mu kulungika Icebo ca kwa Lesa. (Mateo 21:42-44; 23:37, 38) Ukutunguluka kwa lupwa lwa bena Ben Asher na baMasora bambi kwasupulwa mu kulinga kuli Robert Gordis, uwalembele ukuti: “Balya bakabomba bashangila lelo abaicefya . . . babombele mu bumfisolo umulimo wabo uukalamba uwayafya uwa kubakilila Amalembo ya mu Baibolo ku kukanaluba nelyo ukwalulwa.” (The Biblical Text in the Making) Nge ca kufumamo, lintu Abakwaluka ba mu mwanda wa myaka walenga 16 pamo nga Luther na Tyndale basuulile ubulashi bwe calici no kutendeka ukupilibwila Baibolo mu ndimi shaseeka pa kuti abantu bonse bengabelenga, balikwete amalembo ya ciHebere ayabakililwa bwino apa kushimpa umulimo wabo.

Umulimo wa baMasora ulatwalilila ukutunonsha nangu fye ni lelo. Amalembo yabo aya ciHebere e shinte lya Amalembo ya ciHebere aya muli New World Translation of the Holy Scriptures. Ubu bupilibulo bwalitwalilila ukupilibwilwa mu ndimi ishingi mu kuba no mupashi umo wine uwa kuipeela no kwangwako ku kulungika ukwalangishiwe na baMasora ba pa kale. Kuti cawama nga twingalangisha umupashi wapalako ukupitila mu kwangwa Icebo ca kwa Yehova Lesa.—2 Petro 1:19.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 28]

Imishimbwile ya Lulimi lwa ciHebere

UKUSAPIKA kwa kufwaya inshila yawamisha iya kulembelamo ifishibilo fya mavawelo no mwa kubenda kwalipooseele baMasora imyanda ya myaka iingi. E co, te ca kupapa ukusanga ukulunduluka kwatwalilila ku nkulo ne nkulo iya lupwa lwa bena Ben Asher. Bamanyuskripiti babapo balangisha imilembele ne nshila sha baMasora ba kupelelekeshako babili aba mu lupwa lwa bena Ben Asher, Moses na Aaron.d Ukulinganya aba bamanyuskripiti kulangisha ukuti Aaron apangile amafunde pa fishinka fimo ifinono ifya mishimbwile ne milembele ifyo fyapuseneko ne fya kwa wishi, Moses.

Ben Naphtali aliko pa nshita imo ine na Aaron Ben Asher. Cairo Codex iya kwa Moses Ben Asher yabamo ukwilula ukwingi uko casoswa ukuti kwa kwa Ben Naphtali. Muli fyo, atemwa Ben Naphtali umwine asambilishiwe na Moses Ben Asher nelyo bonse babili babakilile icishilano ca kale nga nshi. Abasoma abengi balanda pa lwa bupusano pa kati ka nshila sha kwa Ben Asher na Ben Naphtali, lelo Goshen-Gottstein alembo kuti: “Napamo kuti twalungika ukulanda pa lwa ishi nshila shibili ishalingana mu lupwa lwa bena Ben Asher no kwita ubupusano mu mibelengelwe ati: Ben Asher aleshokana na Ben Asher.” E co kuti caba kuluba ukulanda pa lwa nshila imo iya bena Ben Asher. Inshila sha kwa Aaron Ben Asher tashapokelelwe mu kupelako pa mulandu wa kuti shali e shawamapo mu cifyalilwa. Ifyalembwa fya kwa Aaron Ben Asher fyasalilwe fye pa mulandu wa kuti uwasoma Talmud uwa mu mwanda wa myaka walenga 12 Moses Maimonides e fyo atashishe.

[Artwork—Hebrew characters]

Ulubali lwa Ukufuma 6:2 ulukwete ifishinka fya mavawelo ne fishibilo fyaishibikwa bwino na lumbi ulushikwete

[Futunoti]

[Icikope pe bula 26]

Tiberi, icifulo ca mibombele ya baMasora ukufuma mu mwanda wa myaka walenga 8 ukufika ku walenga 10

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.