Ulukaakala Luli Mpanga Yonse
NAMUTEKENYA naiminina alelolela ukuti iroboti limupeele inshila, mu kupumikisha amona ipaka lileisa ukulola uko ali, liletukane nsele no kusunshe kofi. Bwangu bwangu namutekenya akome fiibi fya motoka no kwisala amawindo, lelo ipaka lyatwalilile ukwisa. Lintu uyu mwaume afikile, asunkenye motoka no kwesha ukwisula iciibi. Mu kupelako, pa mulandu wa kufulushiwa aimishe ikofi lyakwe no kutoba pe glasi lya ku ntanshi, ukulitobaula.
Bushe ici ca kucitika ca mu filimu? Iyo! Uku kwali kukansana kwa pa musebo pa cishi ca Oahu, Hawaii, icaishibikwa bwino ku mutalalila wa ciko, ne mibele ya cibote.
Tacili ca kupapa. Baloko ku fiibi, inshimbi sha kucingilila mu mawindo, bamalonda pa fikuulwa, nelyo fye fishibilo pali ba basi ifya kuti “Namutekenya tasenda ndalama”—fyonse fishibisha fye icintu cimo: Ulukaakala luli mpanga yonse!
Ulukaakala pa Ŋanda
Pa ŋanda palitemwikwa pa nshita ntali nge cifulo ca muntu icacingililwa. Nangu cibe fyo, uyu musango wa mikalile ulealuka mu kwangufyanya. Ulukaakala lwa mu lupwa, ulusanshamo ukucenda abana, ukupuma abena mwabo, no bukomi, e fileba imitwe ya malyashi icalo conse.
Ku ca kumwenako, Manchester Guardian Weekly yasosele ukuti “mupepi na bana 750,000 mu Britain pambi bakacula ku kucenwa kwa mu nkuntu ukwa pa nshita ntali pa mulandu wa kuti balisansalikwa ku lukaakala lwa pa ŋanda.” Ili lyashi lyashimpilwe pa kufwailisha uko na kabili kwasangile ukuti “mu banakashi bane abaipushiwe batatu batile abana babo balimonapo ulukaakala, kabili amabumba ya bana yabili muli yatatu balimonako uko banyinabo balepumwa.” Mu kupalako, ukulingana na U.S.News & World Report, Akabungwe Kalolekesha pa Kucenda Abana no Kulekeleshiwa aka mu United States katunganya ukuti “abana 2,000, ubwingi bwabo ababa pe samba lya myaka 4, balepaiwa cila mwaka ku bafyashi nelyo abaleshi.” Ilyashi lyatila iyi mpendwa yacila pali iyo iilengwa na masanso ya pa musebo, ukunwena, nelyo ukupona.
Ulukaakala lwa pa ŋanda na kabili lulundako ukucena abena mwabo, ukutendekela ku kusunkwa nelyo ukutalansulwa ukuya ku kutobwo lupi, ukupantwa, ukukamwa pa mukoshi, ukupumwa, ukutiinishiwa ku mwele nelyo imfuti, nelyo fye ukwipaiwa. Kabili ilelo uyu musango wa lukaakala ulabomfiwa ku banakashi na baume. Ukufwailisha kumo kwashimike ukuti pa kati ka lukaakala lwa baume na banakashi abaupana, iciputulwa ca muli fine ica milandu ibalamunwa na baume, iciputulwa na cimbi ica muli fine ibalamunwa na banakashi, kabili iciputulwa cashalako kuti calondololwa ngo kuumana uko bonse abaume nelyo abanakashi e balenga.
Ulukaakala pa Cifulo ca Ncito
Ukulingana ne cibelesho ca kale na kale icifulo ca pa ncito e ko umuntu alesanga umuyano no mucinshi ukucila pa ŋanda. Lelo ico cilemoneka kwati te fyo caba pali ino nshita. Ku ca kumwenako, ifipendo fyabilishiwe na Dipartimenti wa Bupingushi uwa mu United States filangilila ukuti cila mwaka ukucila pa bantu 970,000 baba finakabupalu fya misoka ya pa cifulo ca ncito. Ukucilumbulwila mu nshila imbi, ukulingana ne lyashi lya muli Professional Safety—Journal of the American Society of Safety Engineers “pa cifulo ca ncito umubomfi umo mu babomfi bane kuti akumanya ubusanso bwa kuba icinakabupalu ca musango umo uwa lukaakala.”
Icilesakamika ca kutila ulukaakala lwa pa ncito talwapeleshiwa fye ku kuwowota ne milandile ya nsele. “Ulukaakala ululungatikwa ku bengisha incito na babomfi ululengwa na babomfi bambi lulekulilako lubilo lubilo ku kuba ubukomi mu United States,” e fishimika ilyashi limo line. Mu 1992, ukucena kwabipisha ukwa pa ncito kumo mu bantu 6 kwali kwa bukomi; ku banakashi icipendo cali mupepi na umo muli babili. Takuli ukutwishika kwa kuti ukufulisha kwa lukaakala kuleanana mu cali kale icifulo ca ncito icabamo umuyano.
Ulukaakala mu Mangalo na mu Fya Kusekesha
Amangalo ne fya kusekesha fyalikonkelelwa nge nshila ya kulafyalafya nelyo ukukokoloka ku kupembesula umuntu ku kubomba ifintu fyakatama ifya mu bumi. Ilelo ubukwebo bwa fya kusekesha buletako ukucila amabilioni ya madola. Pa kunonka icibwesha cakulisha ukufika pantu bengapela muli ubu bukwebo bwakulisha, abapayanya ifya kusekesha tababipilwa ilyo babomfya inshila iili yonse iingalenga ubukwebo ukutunguluka. Kabili inshila imo iyo babomfya lukaakala.
Ku ca kumwenako, magazini ya bukwebo Forbes, yashimike ukuti bakapanga ba fyangalo fya pa vidio nabakwata icangalo calumbuka ica nkondo umo kalwa alepaula umutwe no mongololo wa mulwani ilintu abaletambako bapunda abati, “Mupwishishishe! Mupwishishishe!” Nangu cibe fyo, umusango umo wine uwa cangalo uushalimo ukwipayana wapangilwe akampani kalecimfyanya, akashakwete uyo mucincisho. Cinshi cali ica kufumamo? Umusango wa cangalo uwa lukaakala wacilile aba kucimfyanya na bo mu cakaniko ca fitatu muli fibili. Kabili ici cipilibula indalama ishingi. Ilintu umusango wa ifi fyangalo uwa kubomfya mu mayanda wafikile pa mushiika, amakampani yapangile amamilioni amadola 65 pa milungu fye ibili ukushitisha na mu fyalo fimbi! Lintu icibwesha cabimbwamo, ulukaakala lulabomfiwa ku kukoba bakashita.
Ulukaakala mu mangalo mulandu na umbi. Bakangala mu cangalo ilingi line balacankilwa mu kucena ukuli konse uko bengaletako. Ku ca kumwenako, pa cangalo cimo ica hockey mu 1990, kwaliko ama penalty 86, impendwa yasumbuka ukucilapo. Icangalo calipumfyanishiwe pa maawala yatatu na citika ku kucenaula kwa ku mufulo. Kateya wa hockey umo balimundepe pa mulandu we fupa lyalepwike, ifikwebululwa pali cornea (pa linso), ne cilonda cabipisha. Mulandu nshi kwabelele ulukaakala lwa musango yo? Kateya umo alondolwele ukuti: “Nga ca kuti wacimfya icangalo ca fyongo, mu kuba no kulwa nga nshi, lintu waya ku ŋanda uyumfwa uwapalamisha kubo uteya nabo. Natontonkenye ukuti imbuli shalengele icangalo ukuba icapuutwamo mu cine cine.” Mu mangalo ya lelo ayengi, ulukaakala, talwaba ni nshila ya kucimfishamo fye epela lelo e lufwaikwa.
Ulukaakala pa Sukulu
Pa nshita ntali isukulu lyamonwa nge cubo uko abaice bashisakamikwa ku fintu fimbi lelo uko batontomesha pa kulundulula imintontonkanya yabo ne mibili. Nangu cibe fyo, ilelo isukulu talyaba cifulo cacingililwa kabili talyaba na mutelelwe. Ukusapika kwa Gallup ukwa mu 1994 kwasangile ukuti ulukaakala na mabumba ya ntalamisoka e bwafya bwa kubalilapo mu masukulu ya cintubwingi aya mu United States, ukucisha ubwafya bwa ndalama ubwali e bwafya bwa kubalilapo umwaka wapwile. Bushe imibele ibipile shani?
Ukulosha ku cipusho ca kuti, “Bushe walitala aukumanyapo ulukaakala pa sukulu?” mupepi na umo mu basambi bane muli uku kufwailisha alisumine. Kuli bakafundisha kwena ukucila pali umo muli 10 alisumine. Ukufwailisha kumo kwine kwasangile ukuti amaperesenti 13 aya basambi, abalumendo na bakashana, balisumine ukuti pa kashita kamo balisendapo icanso ku sukulu. Ubwingi bwabo batungile ukuti ico basendele kufwaya fye ukucebusha bambi nelyo ukuicingilila. Lelo umusambi umo uwa myaka 17 apikile kafundisha wakwe pa cifuba lintu kafundisha aeseshe ukumupokolola imfuti.
Inkulo ya Lukaakala
Tacingakaanwa ukuti ulukaakala luli mpanga yonse ilelo. Mu ŋanda, pa ncito, pa sukulu, kabili na mu fya kusekesha, tulelolenkana ne nkulo ya lukaakala. Pa kusansalikwa kuli lwene cila bushiku, kwalilenga abengi ukulupokelela ngo lwa lyonse—ukufikila balulunkanishiwa. Lyene bepusha ukuti, Bushe lukatala alupwa? Bushe na iwe kuti watemwa ukwishiba icasuko? Lyene twapaapaata belenga icipande cakonkapo.