Mulandu Nshi Imisoka ya Bukatu Ifulile fi?
IMISOKA yonse apo yapela ibi, lelo imisoka ya bukatu yalyafya ukwishiba umulandu icitikila. Pa mulandu wa kuti ilingi line tapaba umulandu wine wine uulenga ukucite ci, abafwailisha balapeshiwa amano. Pa mulandu wa kufula kwa milabasa na manyunshipepala, calyanguka nomba ku mintapendwa ya bantu ukwishiba bwangu imisoka ya bukatu iicitike mu ma-awala fye aya kupenda. Ilyashi lyasabankanishiwe na kabungwe ka World Health Organization lyatile “ulukaakala lwaba fye mpanga yonse.”
Na mu ncende umwalemoneka umwacingililwa bwino ku myaka ya ku numa muli ulukaakala lwa bukatu ulwingi. Ku ca kumwenako, ku Japan takwali sana imisoka ya bukatu. Lelo, mu June 2001, mu Ikeda, umwaume wasendele umwele uukalamba aingile pa sukulu no kutendeka ukulasa no kuteeta abantu. Mu maminiti fye 15 aipeye abana 8 no kusha bambi 15 impondo. Nga ca kuti twasansha ku malipoti yambi aya ku Japan, pamo nga yalya ayo abacaice baipeye abapita nshila ku musamwe fye, umuntu kuti amona ukuti ifintu nafibipa.
Nangu ni mu fyalo umo imisoka yafula, fimo ifya bukatu ificitwa filalenga icinabwingi ukubipilwa icibi. E fyo cali pa numa ya September 11, 2001, ilyo kwali ukusansa kwa World Trade Center mu New York. Uwasambilila ifya muntontonkanya wa bantu ne misango yabo Gerard Bailes alandile ati: “Icacitike [pa September 11] calenga icalo ukuba icishaishibikwa bwino, icifulo ca busanso ica kuti te kuti twishibe icalaswa cicitike.”
Mulandu Nshi Balucitila?
Takwaba umulandu wine wine uulenga ulukaakala lwa bukatu. Icilenga imisoka imo ukwafya ukwishiba bwino ico yacitikila mulandu wa bukatu bwabipisha. Ku ca kumwenako, calyafya ukumfwikisha umulandu umuntu engemina fye no kutendeka ukulasaula umupita nshila fye imyele mpaka fye ukumwipaya nelyo umulandu umuntu engapita na motoka pa ng’anda ya mwine no kupika abantu imfuti icipikepike.
Bamo batila ulukaakala mu bantu cifuma nda. Bambi na bo balasuusha ati te kuti tutile imisoka ya bukatu ya cifuma nda.—Moneni umukululo uletila “Bushe Ulukaakala lwa Kufyalwa Na Lo?”
Incenshi ishingi shasumina ukuti kwaba ifintu ifingi ne mibele ilenga abantu ukufwaisha ukutala imisoka ya bukatu. Lipoti yasabankanishiwe ne Sukulu lya bakapokola baibela aba FBI (Federal Bureau of Investigation) mu United States yatile: “Ubukomi tabufuma ku muntu umutuntulu fye bwino bwino.” Abantu bamo te kuti basuminishe ifyo balanda pano. Lelo, abengi balasuminina umwalola ayo mashiwi. Pali cimo icalubana ku mitontonkanya ya ntalamisoka sha bukatu. Paba cimo icalufyanya imitima yabo icilenga ukuti balecita icishicitwa. Finshi fimo ifilenga abantu ukucita ifyo fintu? Natumone fimo ifingalenga ifyo incenshi shalandapo.
Ukonaika kwa Ndupwa
Uulemba Loleni! aipwishe umwiminishi wa ba National Bureau of Investigation mu calo ca Philippines, Marianito Panganiban, pa cikulilo ca bantu bacita imisoka ya bukatu. Atile: “Bafuma ku ndupwa shabongoloka. Tabasakamanwa kabili tabatemwikwa. Tabakwata mibele isuma pa mulandu wa kuti takwaba wa kubatungulula ne ci cibalenga ukuluba.” Abafwailisha abengi batila abatala imisoka ya bukatu bafuma mu ndupwa shabongoloka na mu mayanda umwafula ukupumana.
Lipoti yafumine ku U.S. National Center for the Analysis of Violent Crime yafumishe umutande wa fingeshibisha abacaice abengacita imisoka ya bukatu mu sukulu. Ifyakonkapo ifya mu ndupwa e fyasanshiwemo: abafyashi ukukanaumfwana na bana babo, abafyashi abafilwa ukwishiba amafya ya bana babo, ukukanapalama ku bana, abafyashi abashibika fibindo nelyo ababika ifibindo finono fye pa myendele ya mwana, na bana abacishamo ukufishilisha, abacita fimbi nga bali beka no kumoneka aba kaele nga bali pa bafyashi.
Ilelo abana abengi baba mu ndupwa shaonaika. Bambi bakwata abafyashi abashakwata nshita iya kuba na bana. Abengi bakulila mu ndupwa umo bashibasambilisha imikalile ya mu lupwa ne mibele isuma. Incenshi shimo shitontonkanya ukuti amayanda yabe fyo kuti yalenga abana ukukanaishiba ifya kumfwana bwino na bambi, ne co kuti calenga abana ukwangukilwa ukutala imisoka ya bukatu.
Amabumba ya Lupato ne Mipepele Imbi Imbi
Kwaba ubushinino bwa kuti amabumba yamo aya lupato nelyo imipepele ya fisumino fimbi fimbi yalisonga sana imisoka imo imo iyacitwa. Mu Indiana, U.S.A., umulumendo wafiita uwa myaka ya kufyalwa 19 aleya ku ng’anda ukufuma pa matuuka. Mu nshita fye inono, alambalikwe pa nshi ku mbali ya musebo ne cipolopolo mu mutwe. Bamupikile kuli cilumendo ushamwishibe no kumwishiba. Mulandu nshi? Caumfwikike ukuti iyi ntalamisoka yalefwaya ukuba mu kabungwe ka basungu akaleyumfwa ukuba pa muulu na pa kuti bamukwebulule icishibilo ca tandabube ica kwishibisha ukuti alipayapo umuntu wafiita.
Mu 1995 kwali ukusansa ukubomfya sumu mu nyanji yapita pa nshi mu Tokyo; abantu abengi bali-ipeye pa muku umo mu Jonestown mu Guyana; kabili abantu 69 pa kusongwa ne mipepele iya Order of the Solar Temple balifwile mu Switzerland, Canada, na mu France. Ifi fya kumwenako filelangilila ifyo amabumba yamo yengasonga ukutontonkanya kwa bantu bamo. Intungulushi sha congolo shalilenga abantu ukucita ifintu “ifishalolamo” kulila fye babalaya ubunonshi bumo.
Ifyo Ifya Kusabankanishishamo Amalyashi Fya-ampana no Lukaakala
Bamo batila inshila ya kumfwaninamo iya muno nshiku kuti yalenga ulukaakala ukuluminako. Ukutamba lyonse ulukaakala pa televishoni, mu mafilimu, amangalo ya pa vidio, na pa Intaneti e co batila cilenga umutima ukukunkuma no kuluminisha ulukaakala lwa bukatu. Dokota Daniel Borenstein, presidenti wa kabungwe ka American Psychiatric Association, atile: “Pali ino nshita kwaba ukufwailisha 1,000 ukwashimpwa pa kufwailisha kwa myaka 30 pa kwampana kwaba pa lukaakala lwa pa televishoni, mu mafilimu, na mu mavidio no bunkalwe mu bana.” Dokota Borenstein alandile pa ntanshi ya U.S. Senate committee ati: “Twalishininwa ukuti ukutamba ulukaakala libili libili cilalenga abantu ukubipa.”—Moneni umukululo uleti “Ifyo Dokota Umo Amona Ulukaakala Lwaba mu Fyangalo fya pa Kompyuta.”
Kwaba imilandu batila e ishinina ukuti ici ca cine. Pali ulya mulandu tulandilepo mu cipande ca kubalilapo uwa mwaume wapikile abaupana ku lulamba lwa bemba abaletamba ukutula kwa kasuba apabula no mulandu, bashimilandu bapeele ubushinino bwa kuti icalengele kulya ukwipaya kwa musamwe mulandu wa kutamba filimu ya lukaakala libili libili. Pa kupika kwacitike pa sukulu umwafwile abana 15, cashimikwe ukuti abana be sukulu babili abacitile ci baleteya ifyangalo fya lukaakala pa vidio pa ma-awala ayengi cila bushiku. Kabinge, ilingi line baletamba amafilimu yalumbilisha ulukaakala no kwipaya.
Imiti Ikola
Mu United States, ubukomi bulengwa na bapungwe nabusanduluka imiku itatu ukucila filya bwali imyaka 8 iyapita. Cinshi abalashi batila e cimo icalenga? Amabumba ya bampulamafunde, no kucilisha amabumba ya bapeepa imiti ikola iya cocaine. Ukucila pa bukomi 500 ubwacitika nomba line mu Los Angeles, California, “bakapokola batile mupepi na 375 bwalengelwe na mabumba ya bumpulamafunde.”
Lipoti yasabankanishiwa ne Sukulu lya ba FBI itila: “Icilenga ubukomi sana kubomfya imiti ikola.” Abantu bamo abafulunganishiwa ne miti ikola balepaya ilyo bacili nabakolwa iyi ine miti. Bambi abashitisha imiti ikola balaicingilila pa kucito lukaakala. Nacimoneka fye apabuuta ukuti imiti ikola e cimo icikalamba icilenga abantu ukucita ifintu fishaibipila.
Ukwanguka Ukukwata Ifyanso
Nge fyo tulandilepo kale mu cipande cafumako, cenda eka uwa mfuti mu Tasmania, Australia, aipeye abantu 35. Ashile bambi 19 impondo. Uyu muntu ali ne mfuti yapikana iibomfiwa na bashilika. Ici calengele abengi ukusondwelela ukuti ukwanguka ukukwata ifyanso e mulandu na umbi uulenga kube imisoka ya bukatu.
Lipoti imo ilangilila ukuti kwali ubukomi bwa ku mfuti 32 mu Japan mu mwaka wa 1995, ilingi mabumba ya bampulamafunde baleipayana. Lelo mu United States mwena mwali ubukomi bwa ku mfuti 15,000. Cinshi fyapusanina? Bamo batila icalengele mafunde yakosa ayaba ku Japan pa kukwata imfuti.
Abantu Balepeshiwa Amano ku Mafya
Abantu bamo nga baumfwa pa misoka ya bukatu limbi kuti batila, ‘Uyo muntu afwile alipena!’ Lelo, te bonse abantu abacita iyo misoka abapena. Lelo abengi balikwata ubwafya mu bwikalo. Incenshi shalilondolola ifingalenga umuntu ukucita ifintu ifya bukatu. Pa fingalenga paba ifyakonkapo: ubwafya bwa kusambilila no kufilwa ukwangalila pamo na bambi; ifitumbuka mu kusungwa bubi bubi nelyo ukucendwa; ukukanafwaya ukwangalila pamo na bambi; ukupata ibumba lya bantu bamo, pamo nga banakashi; ukukanabipilwa pa kucita icalubana; no kufwaisha ukutungulula bambi ukubomfya ubucenjeshi.
Bamo balangwa sana ku bwafya bakwata ica kuti imitontonkanishishe yabo ilaluka, ne ci kuti catungulula ku kucita ifintu fyabipisha. Ica kumwenako twingalandapo ca kwa nasi uwalefwaisha ukuti balemusakamana . Alashile abana nshindano ya kubapwisha amaka iyalengele baleka ukupeema. Lyene aishilelumbuka nga filya fine alefwaisha ukuti cibe ilyo “alepuupuutula” amwana umo umo. Ku ca bulanda, te bonse apuupuutwile. Bamupeele umulandu wa kwipaya.
Kanshi twamona ku fyo twalandapo ukuti fingi ifilenga abantu ukufwaya ukutale misoka ya bukatu. Lelo, ilyashi te kuti lipwe ukwabula ukulanda pa cintu cimo icacindama nga nshi.
Ico Baibolo Ilanda
Baibolo itwafwa ukumfwikisha ubupilibulo bwa filecitika nomba no mulandu abantu balecitila ifintu mu bukatu ifi. Ilalungika pa kulondolola imibele yaseeka lelo iyo tumona. Ku ca kumwenako, umutande waba pali 2 Timote 3:3, 4 ulanda ukuti abantu bakaba “abashaba na citemwishi” kabili bakaba “abashailama, abakali, abashatemwa busuma,” kabili “bamunshebwa.” Mwi buuku limbi ilya mu Baibolo, balembamo ifyalandile Yesu ati: “Ukutemwa kwa bengi kukafuubalila.”—Mateo 24:12.
Baibolo itila: “Mu nshiku sha kulekelesha mukesaba inshita shaibela ishayafya.” (2 Timote 3:1) Kanshi, ifyo tulemona bushinino bwa kuti tuli ku mpela ya bwikashi. Imibele ya fintu ne mibele ya bantu kumo, filebipilako. Bushe kuti twaenekela icingapwisha ubwafya nomba line? Baibolo yasuka ati: “Ababifi kabili abafutika bakaya balebipilako fye, bakulalufya kabili bakulalufiwa.”—2 Timote 3:13.
Bushe ci calola mu kuti abantunse bakatwalilila fye ukuponenwa no lukaakala ne misoka ya bukatu? Katulande pali co cipusho mu cipande cikonkelepo.
[Akabokoshi pe bula 6]
BUSHE ULUKAKALA LWA KUFYALWA NA LO?
Abantu bamo batila ukufwaisha kwa bantu ukucita ulukaakala nelyo ukwipaya, kwa cifuma nda mu bantunse. Abasumina mu kusanguka batila twafumine ku nama mpanga kabili twapyene fye imibele ya bunama. Ukutontonkanya kwa musango yo kulangilila ukuti twalishama, ulukaakala lukatwalilila fye ukwabula ukupwa.
Lelo kwaba ubushinino ubwingi ubulangilila ifyapusanako. Ifyasumina bamo ifilandilwepo kale tafilondolola ico mu mekashi yamo ulukakala lwafulila ukucila mumbi ne co imisango ya luko ipusanina mu mekashi yalekanalekana. Tayalondolola umulandu aba mu ntambi shimo bacitila ulukaakala, ilintu mu mekashi yambi tamwaba sana ulukaakala, ica kuti ubukomi kuti twatila fye takwaba. Uwasoma pa mitontonkanishishe ya bantu ne mibele Erich Fromm asansalike ubunake bwa cisambilisho ca kuti tupyana ubunkalwe ukufuma kuli fikolwe pa kulangilila icishinka ca kuti nangu line fimo fyaliba no lukaakala pa mulandu wa mibele nelyo ku bufwayo bwa kuicingilila, abantunse fye beka e baishibikilwa ku kwipaila fye umusamwe.
Ibuuku lyalemba ba Profesa babili James Alan Fox na Jack Levin ilyakwata umutwe utila The Will to Kill—Making Sense of Senseless Murder lyatila: “Abantu bamo balafwaisha ukucita ulukaakala ukucila bambi, lelo balikwata amaka ya kuitemenwa ukucita ifintu. Nangu ca kuti ifilenga ukufwaya ukwipaya fingi, umuntunse kuti asalapo no kupingulapo nga alefwaya, kabili ici e cilenga kube ukulubulula no kupeelwa umulandu.”
[Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]
IFYO DOKOTA UMO AMONA ULUKAAKALA LWABA MU FYANGALO FYA PA KOMPYUTA
Dokota Richard F. Corlin, uwali umukalamba wa kabungwe ka American Medical Association kale, alandile ilyashi kwi bumba lya badokota abalepwisha amasambililo yabo mu Philadelphia, Pennsylvania, ku U.S.A. Alandile pa mangalo ya pa kompyuta ayakoselesha ulukaakala. Pa kukwata amatoni pa kwangala amangalo yamo, ufwile wasumya umulopa, nga walasa imfuti mu mubili ninshi walakwata amatoni ayengi ukucila ukulasa apali ponse, lelo nga walasa ku mutwe ninshi wacilika yonse amatoni. Umulopa ulasabuka, na bongobongo ilasalangana ku nse.
Dokota Corlin alandilepo ati abana tabasuminishiwa ukwensha motoka, ukunwo bwalwa, no kupeepa ilyo bali abanono. Lyene atile: “Lelo tulabaleka ukusambilishiwa ukupika imfuti pa mushinku uunono ilyo tabalasambilila ukuilama nangu kukosoka nelyo kusalapuka mu kubomfya ifyanso baleangala na fyo. . . . Tulekabila ukusambilisha abana besu ukufuma pa kutendeka ukuti lyonse fye mu lukaakala mufuma ifyabipa—ifyabipa nga nshi.”
Ku ca bulanda, ukucila ukusambilisha ukuti mu misoka mufuma ifyabipa, ilingi line abana e bakumwa ku misoka ya bukatu. Ifipendo filangilila ukuti cila bushiku abana 10 balafwa ku mfuti mu United States. Dokota Corlin atila: “Icalo ca United States e caba pa ntanshi ku mpendwa ya bana bafwa ku mfuti.” Cinshi asondwelele? Atile: “Ulukaakala lwa mfuti ca kutiinya ku cinabwingi mu calo cesu. Ici cishinka.”
[Akabokoshi pe bula 9]
IFILENGA IMISOKA YA BUKATU
Incenshi ishingi shitila ifilenga imisoka ya bukatu ni fi:
Ulupwa lwaonaika
Amabumba ya lupato, inkosamitwe
Imipepele imbi imbi iya busanso
Ifya kusekesha ifya lukaakala
Ukutamba uko ulukaakala lulecitika
Ukubomfya imiti ikola
Ukupeshiwa amano ku mafya
Ukusanga bwangu ifyanso fya kwipailako
Amalwele yamo yamo aya muntontonkanya
[Icikope pe bula 8]
Ibomba limo pali yasano ayapulike ilyaipeye abantu mupepi na 12 no kusha bambi ukucila 80 impondo, mu Musumba wa Quezon, ku Philippines
[Abatusuminishe]
AP Photo/Aaron Favila December 30, 2000
[Icikope pe bula 8]
Abana be sukulu babili baipaya kafundisha umo, na bana be sukulu banabo 12, na bene baipaya pa Columbine High School, Colorado, U.S.A.
[Abatusuminishe]
AP Photo/Jefferson County Sheriff’s Department April 20,1999
[Icikope pe bula 8, 9]
Ibomba muli motoka lyaipaya abantu mupepi na 182 no kusha bambi 132 impondo mu cikuulwa ca mu musumba wa Bali, Indonesia
[Abatusuminishe]
Maldonado Roberto/GAMMA October 12, 2002