Icilenga Ukuti Balecita Ulukaakala

Iminshipendwa ya bana balacendwa, ukupumwa, nelyo ukwipailwa mu mwabo, kabili mu mayanda e cimo ica fifulo fyabeshamo ulukaakala!

UMWANA wa ku malaiti uwa myeshi mupepi na 7 alifyelwe mu Denver, ku citungu ca Colorado, ku Amerika. Kalume alipuswike, kabili pa numa ya kuba mu cipatala pa myeshi itatu, atwelwe ku ng’anda ku bafyashi bakwe. Ilyo papitile imilungu itatu, alibwelele mu cipatala. Mulandu nshi? Aalicenenwe ububi kuli bongobongo pa mulandu wa kumupukunya kuli bawishi. Bawishi batile ni pa mulandu wa bucililalila. Kakalume kalipofwile no kulemanikwa. Umuti wa cipatala walimupuswishe ilyo afyelwe imyeshi tailakumana lelo tawamupuswishe ku bukali bwa kwa wishi.

Iminshipendwa ya bana balacendwa, ukupumwa, nelyo ukwipailwa mu mwabo, kabili mu mayanda e cimo ica fifulo fyabeshamo ulukaakala! Bamo bapimo kuti abana ukufika kuli 5,000 mu United States mweka fye balepaiwa ku bafyashi babo! Te bana beka bapumwa. Ukulingana na magazini wa World Health, “ukupumwa ku balume e cikalamba icilenga abanakashi ukucenwa” mu United States. Ni shani mu fyalo fimbi? “Abanakashi mupepi na hafu abaipushiwe [mu fyalo ifipiina] basosele ukuti balapumwa ku balume.” Cine cine, ulukaakala lulebipilako, maka maka mu ndupwa.

Abalume na bakashi abengi pa kupwishe fikansa kano balwa. Mu fyalo fimo, abafyashi na bakafundisha bapwishisha icifukushi pa bana no kubapuma. Mu musamwe, ifyooposhi filulunkanya abashakwata maka no kubapuma. Cinshi cilenga abantu ukuba aba lubuli ifi?

Icilenga Abantu Ukuba no Lukaakala

Bamo batila abantunse bafyalwa fye no lukaakala. Nangu cingati ulukaakala nalucepanako ku United States, abacaice abengi balecita ulukaakala. Kabili abantu baletemenwako fye ulukaakala. Imilabasa ya televishoni itatu yalifusha amafilimu ya bumpulamafunde. Cine cine, bumpulamafunde bulatwala amakwebo pa ntanshi! Karl Menninger, uwasambilila amalwele ya muntontonkanya atile: “Tulasuminisha ulukaakala no kululemba pa mabula ya pa ntanshi mu manyunshipepala. Ifiputulwa fyafulilako ifya mafilimu pa televishoni filangisha ulukaakala ku kusekesha abana besu. Tulasuminisha ulukaakala kabili tulaipakisha ukulumona.”

Ukusambilila kwa fya sayansi ukwa nomba line kulangililo kuti bongobongo no ko twikala filalenga sana abantunse ukucita ulukaakala. Dokota Markus J. Kruesi uwa pa Yuniversiti wa Illinois Institute for Juvenile Research atila: “Natutendeka ukusondwelelo kuti ifintu fyabipa ifingi ifyo abana balemona uko bekala filelenga ulukaakala ukufulilako icine cine. Ifilecitika fintu tulemona filelenga bongobongo ukwaluka na bantu ukuba abakamuka icibi.” Icitabo ca Inside the Brain (Ifyaba muli Bongobongo) cisoso kuti ifintu pamo nga “ukubongoloka kwa ndupwa, ukufula kwa bafyashi abashimbe, ubupiina bushipwa, ukubomfye miti ikola ukwa mutatakuya kuti fyalenga bongobongo ukukongamina ku kucita ulukaakala, kabili tatwatalile atutontonkanye fyo ici kuti cacitika.”

Calitunganishiwa ukuti ukwaluka muli bongobongo kusanshamo ukucefya ifya menshi menshi ifyaba muli bongobongo ifilenga umuntu ukukanaba no lukaakala. Ukufwailisha kulangilile fyo ubwalwa kuti bwacefya serotonin muli bongobongo, ne ci cishininkisha fintu sayansi yaishiba pa nshita yalepa kuti ukukolwakolwa kulalengo muntu ukucita ulukaakala.

Lelo kwalibako na cimbi icilenga ulukaakala ukubipilako ilelo. Baibolo, icitabo cashintililwapo ica kusesema, citila: “Ibukisho kuti mu nshiku sha kulekelesha mukesaba inshita ishayafya. Abantu bakaba abaitemwa, abafunuka, aba mataki, aba miiya, . . . ababule cikuuku no luse, aba lwambo, aba lukaakala, abankalwe; bakaba abashatemwa busuma; bashikamfutu, aba mulekelesha; abatuumikwa . . . Ku babe fi talukako.” (2 Timote 3:1-5, Today’s English Version) Cine cine, ulukaakala tulemona ilelo luli kufikilisha kwa kusesema kwa Baibolo ukwa “nshiku sha kulekelesha.”

Lelo kuliko na cimbi icilenga ukuti ino nshita ibe iya lukaakala nga nshi. Baibolo itila: “Kalanda kuli imwe, mwe calo na bemba! pa kuti Kaseebanya naikila pali imwe, ali ne cipyu cikalamba, pa kwishibo kuti ali ne nshita inono fye.” (Ukusokolola 12:12) Kaseebanya alipooswa ukufuma mu muulu ne fibanda fyakwe kabili pali nomba balecito lukaakala lwabipisha ku bantunse. Pamo nga “kateka wa bucibinda bwa mu lwelele,” Kaseebanya alebomfya “umupashi uulebomba nomba mu bana ba bucintomfwa,” no kulenge calo ukuba ubwikashi bwaisulamo ulukaakala nga nshi.—Abena Efese 2:2.

Finshi twingacitapo pa lwa lukaakala ululi mu calo ilelo? Kuti twapwisha shani ifikansa ukwabulo lubuli?