Imisoka ya Bukatu—Mulandu Nshi Ilebipilako?
FRANK na Gabriella baleololako amolu ku lulamba lwa bemba mu Oregon, U.S.A., ulucelocelo, baletamba ukutula kwa kasuba. Tabaishibe icali mupepi no kubaponena. Amaminiti yanono pa numa, balifwile bonse babili, bapikilwe imfuti mu mutwe. Bushe icalengele kufwaya ukulandula? Nelyo bushe kalumwa? Iyo te ifyo. Uwabepeye, umupita nshila fye, acitile ico apaangile limo ukucita—alefwaya ukwishiba ifyo cumfwika ukwipaya umuntu.
“Pa Mulungu pa 28 April 1996, Martin Bryant balimulandilepo sana ku Bulaya na ku Amerika pa kuipakisha kwakwe. Alepika fye onse uo akumanya mu musumba wa Port Arthur, pa cishi ca Tasmania, kabili ukucite ci kwamulengele ukucankwa icine cine, no kuyumfwa sana.” (A Study of Our Decline, icalembwa na Philip Atkinson) Aipeye abantu na bambi 35!
Shikulu bantu umo uwapoka penshoni, uwa myaka ya kufyalwa 65 uwa ku Canada aile alecofa incinga nga fintu alecita lyonse cila lucelo. Ilyo alecofa, namutekenya alimupunkile na motoka no kumusha impondo. Incinga yakwe baikululwile amamita 700 mu musebo. Pa kubala abalashi batontonkenye ukuti apunkilwe na namutekenya ashalefwaya ukwiminina pa numa ya kumupunka, lelo ilyo bafwailishe basangile ukuti apunkilwe na namutekenya uwale-ensha motoka ya kwiba, ninshi nasamwa no kusamwa. Cimoneka kwati ukupunka uyu uwa ncinga na ko kwali “musamwe.”
Bushe Musango Waibela uwa Bumpulamafunde?
Bumpulamafunde bwabako fye ukufuma na kale, lelo bumpulamafunde twalandapo bulenga abantu ukupapa ati: “Cinshi cilenga? Bushe umuntu kuti acita shani ica musango yu?” Nangu ca kuti bumpulamafunde ubwaseeka, pamo nga ukwiba nelyo ukufinsha, te kuti bulenge abantu abengi ukwangwako sana, kuli bumpulamafunde ubulelenga imilabasa na bakalemba ba manyunshipepala na bantu ukusosa ati, ‘Ubu bushilu! Bushe ni kwi icalo cileya?’
Ubu ni bumpulamfunde bwaibela. Ilingi line bulacilamo ukutiinya kabili buba bwa bukatu icine cine. Ukufuma ku fyo tulandilepo kale, abaculilamo ba kaele, abashaishiba na bantu balebasansa. Kabili, ilingi line tapaba no mulandu wine wine uwa kwipaila abantu mu bukatu. Abepaiwa mu bukatu bengi sana te kuti tukumemo ukulandapo.
Mu April 1999 mu Colorado, U.S.A., abana be sukulu babili baipeye banabo 12 na kafundisha umo no kuipaya abene pa numa. Umwaume alifwile mu 1982 mu California pa numa ya kunwa umuti ashitile mwi shitolo uo umuntu umo abikileko sumu. Mu 1993, bakalume babili aba myaka ya kufyalwa 10 basembeleke James Bulger uwa myaka ibili iya kufyalwa no kumufumya mwi tuuka umo banyina baleshita inama mu musumba wa Bootle, ku citungu ca Merseyside, England. Balimusendele ku nyanji no kuyamubobaula mpake mfwa.
Inshita shimo ulukaakala luteyanishiwa no tupondo, nga lulya ulwacitike mu Tokyo ilyo kwali ukufuuminisha sumu mu nyanji yapita pa nshi ya mushili mu 1995. Abantu mu Japan balitinine nga nshi mu 1995 ilyo bankosa mitwe ba mu mipepele imbi imbi fye bacitile ci, no kwipaya abantu 12 no kusha abengi abacenwa. Banono fye abengalaba ukonaulwa kwa fikuulwa fya ntunti ifya World Trade Center mu New York pa maofeshi yakalamba aya bashilika ba mu Amerika, mu Washington, D. C, apafwile abantu mupepi na 3,000, no kupuulika kwe bomba mu musumba wa Bali, ku Indonesia, uko abantu mupepi na 200 bafwile.
Nacimoneka fye apabuuta ukuti imisoka naifula. Ubwafya bwanene fye icalo conse, kabili bukumine ifyalo ifingi na bantu ba misango na misango.
Limo limo cimoneka kwati bampulamafunde balecimfyanya, ukwesha ukumona uwalacila abanankwe ku bukatu. Kabinge, imisoka ilelengwa no lupato ilefulilako na yo ine. Iyi ilecitwa mu bukatu bwabipisha ku bantu abo batila bakwata “umulandu” wa kuba aba mushobo umbi, aba mipepele imbi, nelyo aba luko lumbi—nga filya cali mu 1994 ilyo abaTutsi mupepi na 800,000 baipaiwe mu Rwanda.
Ifi fyonse filenga abantu ukutontonkanya ukuti: ‘Cinshi cilelenga? Bushe e fyo cali na kale? Cinshi cingalenga imisoka ya bukatu? Lisubilo nshi lyabako ilya kucefyako nelyo ukupwisha imisoka ya bukatu?’ Ifipande fikonkelepo fyalalanda pali aya mepusho.
Imisoka ya bukatu icitikila abantu abali bonse kabili ukwabula no mulandu waishibikwa bwino