Ukwingilishiwako kwa Mbila sha Bulanda
BUSHE walimono kuti imitwe iibilisha imbila sha bulanda ilabimbula ubuseko bwa babelenga ukucila pa mitwe iipeela imbila nsuma? Nampo nga uli mutwe wa lyashi uwa busanso ubulengwa ne fyabumbwa pe sonde nelyo ulwambo lwa kucincimusha ulwandatile inkupo ya kubalilapo iya pali magazini wa kucebusha, cimoneka ukuti imbila sha bulanda shilashitwapo sana ukucila imbila nsuma.
Ilelo imbila sha bulanda nashifulisha. Lelo umo kuti pambi atwishika nampo nga abasalanganya no kulembe lyashi bakanshiwa fye ukufwaye lyashi lyabipa no kulisokolola—ukufumyamo ilyashi lyonse ilisuma.
E Lyafula mu Fyacitika Ukutula ku Kale
Mu cituntulu, ilyashi lyabipa lyalifula ukupulinkana mu myanda ya myaka, ukucila ilyashi ilisuma ilili lyonse. Mu kutantika ifyacitika mu lyashi lya kale, ifipimo fyasulukila ukulola ku kucula kwa buntunse, ukulengwe nsoni, no kupelelwa, ifyaba e cipendwilo ca mutundu wa muntu.
Natulangulukepo fye ifya kumwenako finono. Icitabo ca Chronicle of the World, icaelenganishiwe na Jacques Legrand, citantika amalyashi yafulilako, limo limo ukulembwa pa bushiku bwine apo lyacitikiile lelo ukulilemba kwati lileshimikwa na kalemba wa lyashi uwa muno nshiku e uleshimika ico ca kucitika. Ukufuma kuli aya malipoti yasapikwa bwino, kuti twamona bwino ilyashi lyabipa ilyasalangana konse lintu umuntu aumfwa ukupulinkana inshita intu aikalako pali uno planeti we Sonde.
Ica kubalilapo, languluka ili lyashi lya kale ukufuma ku Greece mu 429 B.C.E. Lyalelanda pa nkondo iyalelwikwa pali yo nshita pa kati ka Atena na Sparta ukuti: “Umusumba waikwatilo bufumu uwa Potidaea naupatikishiwa ukucimba ku bena Atena abaushingile pa numa ya kuulenga ukuponenwa ne nsala ica kuti abantu balelya ifitumbi fya bafwa babo.” Imbila ya bulanda icine cine!
Ukuselela ukufika ku mwanda wa myaka uwa pa ntanshi ya Nshita Yaishibikwa twasanga ilyashi lyamonekesha ilya mfwa ya kwa Julius Kaisare, ilyalembelwe ku Rome, pa March 15, 44 B.C. “Julius Kaisare naipaiwa. Bacimulashile mfwila lintu acilaya ku kwikala pa cipuna mu Cilye Cikalamba ilelo pa bushiku bwa March 15 kwi bumba lya baumene akapi, bamo aba bene ifibusa fyapalamisha.”
Mu myanda ya myaka iyakonkelepo, imbila sha bulanda shatwalilile ukulafulilako. Ica kumwenako cimo ica kutulumusha cili ni ili lyashi ukufuma ku Mexico mu 1487: “Mu ca kucitika cacishapo kucincimusha pali fyonse ifyamonwapo mu musumba ukalamba uwa baAztec, uwa Tenochtitlan, abantu 20,000 nababafumyamo imitima ukuipeela kuli Huitzilopochtli, lesa wa nkondo.”
Te buluku fye bwa muntu ubulenga ukuti kulebako imbila sha bulanda lelo no mulekelesha wakwe walilundako ifintu ifileta amafya. Umulilo ukalamba uwaocele London umoneka ukuba ni kamo aka uto tuyofi twa mulandu wa mulekelesha. Ilyashi ukufuma ku London, England, ilyalembelwe pa September 5, 1666, libelengwo kuti: “Pa numa ya nshiku shine, umulilo uuleoca London nabasuka nabaushimya kuli kanabesa wa citungu ca York, uwaleteleko amabumba ya bashilika ba pa menshi ukwisabomfya amaluti ku kubongolola ifikuulwa ifyali umwalepito mulilo. Mupepi na mahekita 160 nayakungululwa mu kuba na macalici 87 na mayanda ukucila pali 13,000 ukonaulwa. Mu cipesha mano, bantu fye 9 e bafwile.”
Tufwile ukulundako kuli ifi fya kumwenako fya mbila sha bulanda ifikuko ifilesumbana mu fyalo fikalamba ifingi—ku ca kumwenako, icikuko ca kolera ica mu kutendeka kwa ba 1830. Umutwe wa lyashi uwapulintilwe uwashimike ulwa ici watile: “Isakamika lya kolera lyalolosha Ubulaya.” Ilyashi lya cine cine ilyakonkapo lilelanga imbila sha bulanda mu musango wacishapo kutiinya ukuti: “Kolera, uushaishibikwe mu Bulaya mpaka fye mu 1817, aleya alasalanganina ku masamba ukufuma ku Asia. Kale kale icakaniko cikalamba ica bekashi ba mu misumba ya mu Russia pamo nga Moscow na St. Petersburg nabaloba—icinabwingi ca bafwile bali bapiina ba mu ncende sha mu matauni.”
Ukwanana mu Myaka ya Nomba Line
E co ilintu cili ca cine ukuti imbila sha bulanda shalibako lyonse mu fyalembwa fya fyacitike kale, amakumi ya myaka aya nomba line aya uno mwanda wa myaka uwalenga 20 yaleshininkisho kuti imbila sha bulanda shileingilishiwako, mu cituntulu shileyanana lubilo lubilo.
Ukwabulo kutwishika, ilyashi lya nkondo lyaba e lyashi lyabipisha mu malyashi yabipa ayaumfwika muli uno mwanda wesu uwa myaka uo tulimo. Inkondo shakulisha shibili mu fyacitika fya kale—mu kulingisha shaitilwe Inkondo ya Calo iya I ne Nkondo ya Calo iya II—mu kushininkisha e mwali ilyashi lyabipa ilyashimikwe pa cipimo ca kulengo munsokwe. Lelo ico caba fye cinono ica lyashi lyabipa lintu uno mwanda wa myaka wapeela.
Languluka imitwe ya malyashi fye inono iyatoolawilwemo:
September 1, 1923: Icinkukuma cakungulula Tokyo—abafwile, 300,000; September 20, 1931: Ubwafya—Britain abwesesha pa nshi amaka ya paundi; June 25, 1950: North Korea aingilila South Korea; October 26, 1956: Abena Hungary basangukila ukuteka kwa Soviet; November 22, 1963: John Kennedy aipaiwa ku mfuti mu Dallas; August 21, 1968: Ba tanka ba bena Russia baisa ku kufwanta ukwimino buteko ukwa bena Prague; September 12, 1970: Indeke sha jet shaibilwe bashipuushisha mu ciswebebe; December 25, 1974: Icikuuku ca Tracy calebela umusumba wa Darwin—66 bafwa; April 17, 1975: Cambodia bamucimfya ku milalo ya baKomyunisimu; November 18, 1978: Amabumba yayipaya ayene mu Guyana; October 31, 1984: Mrs. Gandhi aipaiwa ku mfuti; January 28, 1986: Roketi wa mu lwelele apuulika pa kwima; April 26, 1986: Icicilikila itanki lya bena Soviet umusungilwa amaka ya nyukiliya capya; October 19, 1987: Ubukwebo bwa fipe bwabongoloka; March 25, 1989: Amafuta yaitikila mu Alaska; June 4, 1989: Imilalo yaipaulula aba kuilishanya mu Tiananmen Square.
Ee, ifyacitika fyonse filango kuti imbila sha bulanda e shafula, ilintu imbila nsuma mu kulinganyako inono. Ilyo amalyashi yabipa yaleanana mu makumi ya myaka aya nomba line, imbila nsuma yalicepelako ilyo umwaka umo na umo ulepita.
Mulandu nshi ici cingabele fyo? Bushe ifyo fine e fyo cakulaba lyonse?
Icipande cikonkelepo cili no kulanda pali ifi fipusho fibili.
[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]
WHO/League of Red Cross