Cinshi Caba—Bumunshalulwa mu fya Mipepele?

BUSHE ni kwi kwatendekeele bumunshalulwa mu fya mipepele? Ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwalekelesheko, abasambilile ifya mipepele abashaumina kumo balitelwile ifisumino fyabo pa kuti cingawaminako bakalengulula ba Baibolo ne fisambilisho fya sayansi, pamo nga ica kusanguka. Pali uyu mulandu, ukucetekela uko abantu bacetekele muli Baibolo kwalicepeleko. Intungulushi sha fya mapepo ishakakatile ku fya cishawasha mu United States shayankwileko ukupitila mu kwimikako cintu baitile abati ifishinka fishaluka ifya citetekelo.a Ku kutendeka fye kwa mwanda wa myaka uwalenga 20, basabankenye ukulanshanya kwa ifi ifishinka fishaluka mu kukonkana kwa fitabo ifyali no mutwe wa kuti The Fundamentals: A Testimony to the Truth (Ifishinka Fishaluka: Ubunte ku Cishinka). Kuli uyu mutwe wa lyashi e kwafuma ishiwi lya ciNgeleshi “fundamentalism,” e mu kuti “bumunshalulwa.”

Mu myaka ya kubalilapo 50 iya mwanda wa myaka uwalenga 20, bumunshalulwa mu fya mipepele bwaleumfwika mu nshita mu nshita. Ku ca kumwenako, mu 1925, bamunshalulwa ba fya mipepele batwele kafundisha uwe shina lya John Scopes umwina Tennessee, U.S.A., ku cilye mu caishileishibikwa ngo kulubulula kwa kwa Scopes. Mulandu nshi acitile? Alesambilisha ukusanguka, kabili ico calipusene ne funde lya muli cilya citungu. Muli isho nshiku, bamo basumine ukuti bumunshalulwa mu fya mipepele bwali no kuba fye bwa pa kashita kanono. Mu 1926, magazini wa baProtestanti uwa Christian Century, atile bumunshalulwa mu fya mipepele bwali “ubwabulamo akantu kabili ubwa cimbepa” kabili “ubwabulisha imibele yafikapo iingapwishishisha icili conse nelyo ukutwalilila ukubako.” Uko kupimununa kwena kwali ukwalubana!

Ukutula muli ba 1970, bumunshalulwa mu fya mipepele bwalyumfwika libili libili. Profesa Miroslav Volf, uwa pa Fuller Theological Seminary, California, U.S.A., atila: “Bumunshalulwa bwa mu fya mipepele tabwatwalilila fye ukubako, lelo na kabili bwalitemfuma.” Ilelo, ishiwi “bumunshalulwa” lilabomfiwa te ku tubungwe fye twa muli buProtestanti mweka lelo na ku twaba mu mipepele imbi, pamo nga muli buKatolika, mu buShilamu, mu buYuda, no buHindu.

Bukonka mu Filecitika Pali ino Nshita

Mulandu nshi bumunshalulwa mu fya mipepele bwananine? Ababubeebeeta batila icilelenga, ukulandako fye panono, cili kukanashikatala kwa mibele isuma ne mipepele ukwa pali ino nshita. Mu myaka yabangilileko amekalo ayengi yashingulwikwe ne mibele yashininkishiwa iyashimpilwe pa fisumino fya fishilano. Nomba ifyo fisumino balefisuusha nelyo ukufikaana. Abantu abengi abalamuka balikosapo abati Lesa takwaba no kuti umuntu aba fye eka mu bubumbo ubushamupoosako na mano. Basayantisti abengi basambilisho kuti umutundu wa muntu wafumine fye ku kusanguka kwa mankumanya, te ku kubombelapo kwa kwa Kalenga wa kutemwa. Ukutontonkanya kwa cimpelesha kuletwalilila. Icalo nacipamwa pa mulandu wa kulufya ifyakatamikwa ifya mibele isuma mu bantu ba misango fye yonse.—2 Timote 3:4, 5, 13.

Bamunshalulwa ba mu fya mipepele bafwaisha sana sana imibele ya kale, e lyo bamo pali bene balatukuta ukulenga ififulo nelyo ifyalo bekalamo ukuti fibwelele ku fyo bayumfwa ukuti e nshila yalinga iya mibele isuma kabili apengashimpwa ifisumino. Balabombesha na maka yabo yonse ukupatikisha bambi ukwikala ukulingana no mutande “walungama” uwa mibele ne mitantikile ya fisumino ifingalafundwa. Munshalulwa wa mu fya mipepele alashininwa mu kukosa ukuti wene e walungika e lyo bambi baliluba. Profesa James Barr, mu citabo cakwe ica Fundamentalism atila bumunshalulwa “ilingi line ni numbwilo iyumfwika nge ya bunkalwe kabili iya musaalula, iitubulula ukukaanaumfwa kuli bambi, bumano kuikwatila, ukufimbilikishe cishinka no kuipaatula kuli bambi.”

Apantu takwaba nangu umo uwingatemwa ukwitwa ngo ushumfwa kuli bambi, mano kuikwatila, nelyo uwaipaatula kuli bambi, te bonse basuminishanya pa fyo munshalulwa aba na fintu ashaba. Kwalibako, nangu cibe fyo, imbali shimo umo munshalulwa mu fya mipepele engeshibikilwa.

Ukwishiba Munshalulwa wa mu fya Mipepele

Bumunshalulwa mu fya mipepele ilingi line buba kwesha ukusungilila icasuminwa ukuti e cishilano ca kale na kale nelyo ifisumino fya mipepele ifya mu lutambi e lyo no kukaanya icilemonwa ngo mupashi wa calo uwa fya mubili. Ico tacilolele mu kuti bamunshalulwa ba fya mipepele balakaana fye fyonse ifya muno nshiku. Bamo balabomfya ifya kumfwaninamo fya muno nshiku bwino bwino nga nshi ku kutwala pa ntanshi imimwene yabo. Lelo balalwisha ukukaanayalwila ubwikashi ku fintu fya ku mubili.b

Bamunshalulwa bamo tabapampamina fye pa kusungilila abene beka ifisumino ifyo icishilano caimika nelyo inshila ya bumi lelo balafikakatisha na pali bambi, ukwalula fintu ubwikashi bwaimika pa kuti fingomfwana ne fisumino fya bamunshalulwa ba fya mipepele. Munshalulwa wa ciKatolika, kanshi, te kuti apeleshe fye ukukaana ukuponya mafumo ku mwine eka. Kuti afwaya ukupamfya bakapanga ba mafunde aba mu calo cakwe ukutwala pa ntanshi amafunde ya kufumyapo ukuponya mafumo. Mu Poland, ukulingana ne nyunshipepala ya La Repubblica, pa kuti ifunde lingasuminishiwa ilya kulwisho kuponya mafumo, Icalici lya ciKatolika lyatungulwile “‘ubulwi’ ubo lyasalangenyemo amaka ya liko no kusonga konse ukwa liko.” Mu kucite fyo, abalashi be calici balipalile sana bamunshalulwa. Ba Christian Coalition aba ciProtestanti aba ku United States balalwisha “imbuli” shapalako.

Icilekanyako bamunshalulwa pali fyonse caba kushininwa kwabo ukwa fya mipepele uko bashikamamo. Muli fyo, munshalulwa wa fya mipepele uwa ciProtestanti kuti aba uwashininwa mu kwafwilisha ukwilula Baibolo nga fintu fye yalembwa, cilemoneke fyo cisanshamo ne cisumino ca kuti isonde lyalengelwe mu nshiku 6 isha cine cine. Munshalulwa wa ciKatolika wene tatwishika pa cisumino ca kuti papa taluba.

Cili icaumfwika, kanshi, umulandu inumbwilo ya kuti “munshalulwa” iletelako ukwelenganya ulwa bumpelwa mano bwabulo kupelulula no mulandu abo bashaba bamunshalulwa bashiyumfwila bwino lintu bamona bumunshalulwa mu fya mipepele uko buleanana. Pamo nga abantu umo umo, pambi tatwingasuminishanya na bamunshalulwa kabili kuti twatulumushiwa pa fyo basonga ifya mashiwi ya calo ne fyo limo limo bacito lukaakala. Mu cituntulu, bamunshalulwa aba mu mipepele imo kuti batiinishiwa ilyo bamona ifyo aba mipepele imbi balecita! Nalyo line, abantu abengi abatontonkanyapo balasakamikwa pa lwa fintu ifibalamuna ukwaanana kwa bumunshalulwa—umuleketela ulekulilako mu mibele, ukulufyo busumino, no kukaana bumupashi ukwa mu mikalile ya nomba.

Bushe bumunshalulwa e nshila fye yeka iya kubombelamo pa nshila ifintu fileendelamo? Nga te fyo, ni nshila nshi imbi?

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 5]

Mu 1926 magazini wa baProtestanti alondolwele bumunshalulwa nga “ubwabulamo akantu kabili ubwa cimbepa” kabili “ubwabulisha imibele yafikapo iingapwishishisha icili conse nelyo ukutwalilila ukubako”