Bushe ni “Yehova” Nelyo ni “Yawe”?

PA KULANDA pa lwe shina Yehova, AbaHebere basoma Baibolo batile: “Lya kuipangila fye, bufi ubwafiita fititi kabili ni bucipena.” Cinshi calengele aba basoma ukusuusha nga nshi ili shina? Ifikansa fyali pa mulandu wa kufwaya ukwishiba nga ca kuti “Yehova” e kushimbula kwine kwine ukwe shina lya kwa Lesa mu ciNgeleshi. Kwaliba ukubikana ifikansa fyaluma pa lwa kushimbulwa kwa ili shina pa myaka ukucila pali 100 nomba. Pali ndakai, cilemoneka ukuti abasoma abengi baleti ukushimbula kwalungama kwaba ni “Yawe.” Lelo bushe ukushimbula ukuti “Yehova” cine cine ni “bucipena”?

Apaimiine Ifikansa

Ukulingana na Baibolo, Lesa umwine alisokolwele ishina lyakwe ku bantunse. (Ukufuma 3:15) Ifishinka fyaba mu Malembo filanga ukuti ababomfi ba kwa Lesa aba ku kale balebomfya ishina lyakwe apo balefwaila. (Ukutendeka 12:8; Ruti 2:4) Inko shimbi na sho shiine shalishibe ishina lya kwa Lesa. (Yoshua 2:9) Ilyo babilishe nga nshi ili shina ku nko ni lintu abaYuda babwelele ukufuma muli bunkole ku Babele. (Ilumbo 96:2-10; Esaya 12:4; Malaki 1:11) The Interpreter’s Dictionary of the Bible atila: “Kwena ifishinka e ko fyaba ifilanga ukuti lintu abaYuda babwelele ukufuma muli bunkole, bambi bambi batendeke ukupepela capamo na bene.” Lelo, ilyo umwanda wa myaka uwa kubalilapo walefika, ninshi kale kale abantu balitendeka ukutiine mipashi pa lwe shina lya kwa Lesa. AbaYuda balisukile baleka no kubomfya ishina lya kwa Lesa pa lwalaala, kabili bamo balebinda fye na bantu ukulishimbula. Bushe cine cine ukushimbulwa kwa ili shina kwalilabilwe?

Filembo Nshi Fyaba mwi Shina?

Mu ciHebere, ishina lya kwa Lesa lilembwa ifi יהוה. Ifi filembo fine ifibelengwa ukufuma ku kulyo ukuya ku kuso, abengi bafishiba ukuti Tetragrammaton. Mu mashina ya bantu ne fifulo ifingi ifya mu Baibolo mulasangwa ifilembo ifyaba mwi shina lya kwa Lesa. Bushe aya mashina kuti yatwaafwa ukwishiba imishimbwile ye shina lya kwa Lesa?

George Buchanan, profesa wapoka penshoni pa Wesley Theological Seminary, Washington, D.C., U.S.A., ena atila kuti yatwaafwa. Alondolola ukuti: “Ku kale abantu balitemenwe ukwinika abana amashina ya balesa babo. E kutila bafwile baleshimbula amashina ya bana filya fiine baleshimbula aya balesa babo. Tetragrammaton balemubomfya mu mashina ya bantu, kabili icilembo ca pa kati lyonse tacaleshala.”

Natulandepo pa mashina yamo yamo aya mu Baibolo umwaba ifilembo fimo ifyaba mwi shina lya kwa Lesa. Ishina Yonatani, muli Baibolo wa ciHebere lyaba ukuti Yoh·na·tanʹi nelyo Yehoh·na·tanʹi lyalola mu kuti “Yaho nelyo Yahowah napeela,” e fisosa Profesa Buchanan. Ishina lya kwa kasesema Eliya mu ciHebere ni ʼE·li·yahʹ nelyo ʼE·li·yaʹhu. Ukulingana na Profesa Buchanan, ili shina lyalola mu kuti, “Lesa wandi ni Yahoo nelyo Yahoo-wah.” Ukupalako, ishina Yehoshafati mu ciHebere ni Yehoh-sha·phatʹ, ilyalola mu kuti “Yaho napingula.”

Ukulumbula fye ifilembo fya muli Tetragrammaton ukuti “Yawe” kulashako ukulumbula o uwaba mwi shina lya kwa Lesa. Lelo mu mashina ayengi aya mu Baibolo ayabamo ifilembo fyaba mwi shina lya kwa Lesa, ukushimbula o kulasangwa mu mashina yonse, mu mashina ayene yene na mu yaipifiwa mwine, ifili nga muli Yehonatani na Yonatani. E calenga Profesa Buchanan ukulanda pa lwe shina lya kwa Lesa ukuti: “Ukushimbulwa kwa oo nelyo oh lyonse fye takushala. Inshita shimo balelemba mu kwipifya ukuti ‘Ya,’ lelo tabatalile abalemba ukuti ‘Ya-weh.’ . . . Ilyo baleipifya Tetragrammaton baleshimbula ukuti ‘Yah’ nelyo ‘Yo.’ Nga kulefyako ukushimbula ninshi ni ‘Yahowah’ nelyo ‘Yahoowah.’ Abalipifya ukushako fye ifilembo fine, nga bashileko ‘Yaho.’” E fisosa ulupapulo lwa Biblical Archaeology Review.

Uku kulandapo kulatulenga ukwishiba umwaloseshe Gesenius, umuHebere wasoma uwa mwanda wa myaka uwalenga 19, mu lupapulo lwakwe ulwa Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament Scriptures, atile: “Abatila ifilembo fya יְהוָֹה [Ye-ho-wah] e kwali ukushimbula kwine kwine ukwe shina [lya kwa Lesa], na bo bene balishiba apo baiminina, kanshi teti mubalengulule. Pa kushimbula ishina ukuti Ye-ho-wah, e nshila fye yeka iingabomba ku kulondolola bwino ifilembo fyaba mu mashina ayengi aya mu Baibolo, ifili nga יְהוֹ [Ye-ho] na יוֹ [Yo].”

Lelo kwena, mu mashiwi ya kutendekelako aya mu citabo apilibwile nomba line ica The Five Books of Moses, Everett Fox, alondolola ukuti: “Ukwesha konse ukwa kale no kupya ku kufwaya ukusanga ukushimbula ‘kwine kwine’ ukwe shina [lya kwa Lesa] kwalifilwa; tapaba ico twingatila e cine pali filya tumfwa bamo batila ‘Yehova’ nelyo fye ni filya abasoma abengi basuminishanya abati ni ‘Yawe.’”

Ukwabula ukutwishika, abasoma bacili baletwalilila ukubikana ifikansa. AbaYuda balekele ukushimbula ishina lya kwa Lesa wa cine libe baMasora tabalapanga umusango wa milembele uyu tubomfya pali lelo. Kanshi takwaba inshila ine ine iya kwishibilamo ifya kushimbula ifi filembo YHWH (יהוה). Lelo kwena, pa mulandu wa kuti kwaliba amashina ya mu Baibolo ayo twaishiba fintu yaleshimbulwa pantu tabalekele ukuyashimbula, yalatulanga bwino ifishinka fyashintililwapo fintu twingabomfya na pa kushimbula ishina lya kwa Lesa. Pa mulandu wa ifi fishinka, abasoma bamo balasumina ukushimbula ukuti “Yehova” pantu kwena te “bucipena” nga fintu bamo batontonkanya.

[Ifikope pe bula 31]

“Yehova” e kushimbula ishina lya kwa Lesa ukwaseeka nga nshi