“Mu Masanso Kuli Bemba”

MU MFIFI ya bushiku, ubwato ubulimo abantu 276 bulepalama ku cishi pali bemba wa Mediterranean. Aba bwato na balendo nabanaka ku kululunkanishiwa ku matamba pa nshiku 14. Cilya bamona icishi akacelocelo, baesha ukoobela ubwato kuli lulya lulamba. Lelo icisolo ca ku ntanshi caishiimpa na ndi, no bwato bwafilililwa fye ukwenda, kabili amatamba yalepaula icisolo ca ku numa tupimfya tupimfya. Bonse bafumamo kabili bapusuka ukufika ku mulundu ku lulamba lwa Melita, bamo baowa fye abene, bambi baeleela pa fipampa fya bwato ne fipe fimbi. Abanakuka kabili abapomponteka ku mpepo, baipususha ukufuma muli bemba walulunkana. Pa balendo pali no mutumwa wa Bwina Kristu Paulo. Balemutwala ku Roma ku kumulubulwisha.—Imilimo 27:27-44.

Paulo ena ukubunda pa Melita te muku wa kubalilapo ukupusukapo mu busanso bwa pali bemba. Imyaka imo ku numa, alembele ukuti: “Imiku itatu nalibunshiwe, ubushiku bumo na kasuba nasensenwininwe mwi tenga lya bemba.” Alundilepo ukuti aliponenwe na “masanso kuli bemba.” (2 Abena Korinti 11:25-27) Inyendo sha pali bemba shalengele Paulo ukubomba umulimo Lesa amupeele uwa kuba ‘umutumwa wa Bena fyalo.’—Abena Roma 11:13.

Bushe ukwenda na mato kwaseekele shani mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo? Kwayafwile shani ukwananya ubuKristu? Abaleenda pali bemba balecingililwa shani? Mato ya musango nshi balebomfya? Kabili abalendo baletangatwa shani?

Ico Abena Roma Balekabilila Amakwebo ya Kwenda na Mato

Abena Roma baleita bemba wa Mediterranean abati Mare Nostrum e kuti Bemba Wesu. E balelolekesha pa mpito sha pali bemba pantu e mwalepita ifita, lelo shalicindeme na ku milimo imbi. Imisumba iingi iya buteko bwa Roma yali fyabu, imbi nayo e mwalefikila ifipe fyaleishila mu mato. Ku ca kumwenako, umusumba wa Roma walebomfya icabu capalemeko ica Ostia, ilintu umusumba wa Korinti walebomfya ifyabu fya Lechaeum na Kenkerea, e lyo ifipe fya ku Antioke wa ku Suria fyalefikila pa Selukia. Bemba musuma uwa kwendamo na mato pa kati ka ifi fyabu, alyangwishe imyendele ya kuya ku misumba iikalamba, e calengele buteko bwa Roma ukulama bwino ifitungu fyonse fintu baleteka.

Ifya kulya fya bena Roma na fyo fiine fyalesendwa na mato. Apo mu Roma mwali abantu napamo milioni umo, balekabila ifya kulya ifingi nga nshi, napamo amatani 250,000 nelyo ukufika ku 400,000 cila mwaka. Bushe fyonse ifyo balefifumya kwi? Flavius Josephus alembele ukuti Herode Agrippa II atile pa myeshi 8, abena Roma balelya ifyalefuma ku kapinda ka kuso aka Afrika, lyena pa myeshi imbi ine, balelya ifyalefuma ku Egupti. Amato ayapusanapusana yaletwala ifya kulya ku Roma.

Pa kuti abena Roma abaikele mu kucibondola balesekelamo, amato yaletwala ifipe ifyalekanalekana. Ulubwe lwapusanapusana, pamo pene no lwa marbele lwalefuma ku Kupro, ku Greece, na ku Egupti, imbao shalefuma ku Lebanone. Umwangashi walefuma ku Smurna, imbuto shalefuma ku Damaseke, ne fisabo fya tuncindu ku Palestine. Amafuta ya kusuba ne mipila fyalefuma ku Kilikia, amasako ya mpaanga ku Milete na Laodikea, ifya nsalunsalu ku Suria na Lebanone, ne nsalu shakashikila ku Turi na Sidone. Imiti yakwalula insalu ku Tuatira, e lyo amaglasi ku Alekesandria na Sidone. Silika, ubutonge, ameno ya nsofu, ne fya cena cisuma ukufuma ku China na ku India.

Finshi twingalandapo pa bwato bwalimo Paulo ubwabundile pa Melita? Bwali bwato bwalesenda ifya kulya, ubwa “mu Alekesandria ubwaleya ku Italia.” (Imilimo 27:6) Abene ba mato yalesenda ifya kulya bali baGriki, abena Foinike na bena Suria, e balepingula pa mibombele yonse iya mato no kupekanya. Lelo ubuteko bwa ciRoma bwaleyashimako amato. Kalemba wa lyashi lya kale William M. Ramsay atila: “Kwati ni pa kupoka imituulo, ubuteko bwalimwene ukuti calyangwikepo ukulemba bambi incito ukucila ukuifwaila abantu ne fipe fimbi ifya kubomfya muli ulya mulimo wakaakaata.”

Ubwato bwafishishe Paulo ku Roma bwali ne ciishibilo icaleti “Bampundu Baume.” Na bo bwali bwa ku Alekesandria. Bwaileshiika pa Puteoli mu Cisumbu ca Naples, e cabu calefikililapo imilongo ya mato ayalesenda ifya kulya. (Imilimo 28:11-13) Ukufuma ku Puteoli, ilelo ni Pozzuoli, balepatwila ifipe ku mulundu nelyo balefilonga mu tumato tumbi no kutwala ku kapinda ka kuso pa mumana wa Tiberi ukufingisha mu kati ka Roma.

Bushe Abalendo Baleendela mu Mato ya Fipe?

Mulandu nshi Paulo ne fita fyalemulinda baninine ubwato bwa fipe? Pa kwasuka ico cipusho, tufwile ukwishiba ifyali imyendele ya balendo mu mato lilya.

Mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo C.E, takwali amato ayalesenda abantu beka beka. Abalendo baleendela mu mato ya fipe fya makwebo. Kabili abantu ba misango yonse bafwile baleendelamo, abalashi ba Buteko, abasoma, bakashimikila, aba manga, incenshi mu fya kupangapanga, aba fyangalo, aba makwebo, abatandashi, na bamululumba ba mu fyalo.

Kwena kwali no tumato twalesenda abantu ne fipe utwalekonka ululamba. Paulo afwile aendeele mu kabwato ka musango yo pa ‘kwabukila ku Makedonia’ ukufuma ku Troa. Afwile aleendela mu tumato ilingi fye pa kuya no kufuma ku Atena. Kabili napamo apateme mu kabwato pa kufuma ku Troa ukuya ku Patara, ukulalanya ifishi ukuyafika mupepi na ku Asia Minor. (Imilimo 16:8-11; 17:14, 15; 20:1-6, 13-15; 21:1) Utumato nangu line twaleendesha, baleenda fye na to ukukonka ululamba. Kanshi amato yantu Paulo apatememo pa kuya ku Kupro na ku Pamfulia, na yantu afumine nayo ku Efese ukuya ku Kaisarea no kufuma ku Patara ukuya ku Turi, yafwile yali ayakalambako. (Imilimo 13:4, 13; 18:21, 22; 21:1-3) Ubwato bwalimo Paulo lintu babundile pa Melita na bo bufwile bwali ubukalambako. Bushe ayo mato yali shani ubukulu?

Ukubelenga ifitabo fya basoma kwalengele incenshi imo ukusosa ukuti: “Ubwacepeshepo pa mato yantu abena kale balebomfya bwalesenda amatani 70 nelyo 80. Ayaseekele mu nkulo ya bena Hela, yalesenda amatani 130. Ayalesenda amatani 250, nangu line yafulile, yafwile yalikulishe. Mu nshita sha bena Roma, amato balesendelamo ifipe ukufuma mu fyalo baleteka yali ayakalamba ukucilanapo, ayaali bwino yantu yalesenda amatani 340. Ayakulishe yalesenda amatani ukufika kuli 1,300, napamo no kucilapo.” Ukulingana ne lyashi lyalembelwe mu mwanda wa myaka uwalenga ibili C.E., ubwato bwa fya kulya ubwa ku Alekesandria ubwaleitwa Isis, bwalicilile bamita 55 ukulepa, napamo bamita 14 mu bufumo no mwa kusendela ifipe umwanokele nalimo bamita 13, kabili napamo bwalesenda amatani ya fya kulya ukucila 1,000 ne myanda inono iya bantu.

Bushe abalendo baletangatwa shani mu mato yalesenda ifya kulya? Apo amato yali ya kusendelamo ifipe, abalendo tabaletangatwa sana. Tabalebapa ifya kulya, kano fye amenshi epela. Tamwaleba imiputule ya kusendamamo, kanshi napamo cilya bwaila, balepanga utuyanda utwaleba kwati matenti no kutupangulula cila lucelo. Nangu line napamo abalendo balebasuminisha ukwipikilako mu kicini, bafwile baleisendela fye ifipe fya kwipikilamo, ukuliilamo no kusambilamo, ifili nga bapani, impoto ne fya kufimbana.

Kwaleba Shani Ukucingililwa pa Kwenda Pali Bemba?

Apo takwali ifya kubatungulula fimbi, nelyo fye ni compass wine, abalendo ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo balepima fye impanga ku menso. E mulandu wine baleendela bwino ilyo kushaleba ifya kubapumfyanya ukumona, ilingi line pa kati ka May ukufika pa kati ka September. Imyeshi ibili libe iyi nshita tailafika nelyo ibili pa numa, inshita shimo aba makwebo baleshukilapo amato. Nomba mu nshita ya pa mwela, fuubefuube na makumbi fyalefisa ifishibilo fyabo ifya kupiminako impanga, intanda na kasuba na fyo fiine fyalekupikilwa. Ukufuma pa November 11 ukufika pa March 10 baleisala ukwenda na mato (mu ciLatini baleti mare clausum), kano fye nga kwaima ifyakakala. Abaleima ilyo inshita ya kwenda na mato yalepalama ku kupwa, baleibika mu bwafya bwa kuti inshita ya pa mwela kuti yabasanga ku fyabu fya bene.—Imilimo 27:12; 28:11.

Te mulandu na masanso no kwenda mu myeshi imo imo fye, bushe kwali ifyawememo ukucila ku mulundu? Ee, e ko fyali! Ulwendo lwa pali bemba talwalenasha sana, umutengo walinakile, kabili kwaleba ukwendesha. Umwela nga ulekuuka bwino, ubwato bwaleenda napamo bakilomita 150 mu bushiku bumo. Abengi lilya nga kwenda ne nkasa baleenda bakilomita 25 ukufika 30 mu bushiku bumo.

Ukubutuka kwa bwato kwashintilile sana pa kukuuka kwa mwela. Ubulendo bwa kufuma ku Egupti ukuya ku Italia bwaleba bwa kupililika umwela walefumina ukwalelola ubwato nangu fye ni mu nshita lintu ukwenda pali bemba kwalewamisha. Ilingi line inshila yaipipe ya kupita ku Rode nelyo ku Mura nelyo ku fyabu fimbi ifya ku Lukia mu Asia Minor. Pa numa ya kupumwa ku matamba no kuluba, ubwato bwa fya kulya ubwaleitwa Isis bwalisukile bwafika pa Piraeus, ninshi nabenda inshiku 70 ukufuma ku Alekesandria. Pa kubwelelamo ku Italia, apo kwali umwela walekuuka ukulola ukwaleya ubwato, napamo baendele fye inshiku 20 nelyo 25. Nga kupita ku mulundu, ubu bulendo kuti bwapoosa inshiku ukucila 150, imiceele nga ili bwino.

Imbila Nsuma Yafikile Ukutali Bushilya bwa Babemba

Paulo afwile alishibe amafya yengafuma mu kwenda inshita baleisala ukwenda na mato. Alisokelepo na pa kwima ku kupwa kwa September nelyo mupepi na ku kutampa kwa October. Atile: “Mukwai, ndemono kuti ulu lwendo lukabo lwa malwa no kulofya te kunono, te ku fisendo no bwato fyeka, lelo na ku myeo yesu.” (Imilimo 27:9, 10) Lelo mushika wa fita alisuulile aya mashiwi, e mulandu wine bailebundila pa Melita.

Mu mulimo wakwe onse uwa bumishonari, Paulo napamo abundilepo imiku ine. (Imilimo 27:41-44; 2 Abena Korinti 11:25) Lelo ukubunda takwatiinishe bakabila ba mbila nsuma aba ilya nshita ukuleka ukwenda na mato. Balishukiile imyendele yonse iyaliko ku kwananya ubukombe bwa Bufumu. Kabili ukukonka fye na fintu Yesu akambishe, ubunte bwalipeelwe ukufika ku mpela ya pano nse. (Mateo 28:19, 20; Imilimo 1:8) Pa mulandu no kupimpa kwabo, icitetekelo ca abo babapashanya ilelo, no butungulushi bwa mupashi wa mushilo uwa kwa Yehova, imbila nsuma naifika konse ukwaikala bantu, ku mpela ya pano nse.

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 31]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.