Ifimfungwa fya Muli Bemba Wafwa Ni Finshi?

Ukucila pa myaka 50 iyapitapo, ilibwe ilyo umucemi wa mu ciswebebe apoosele mu lucengo lyalengele kwaba ico bamo beta ukuti ukusanga ifyashulwa mu mushili ukwacila konse mu mwanda wa myaka uwalenga 20. Uyu mucemi wa mu ciswebebe aumfwile umutondo watobeka ku libwe asukwise. Pa numa ya kufwailisha, asangile icimfungwa ca ntanshi pa fimfungwa cinelubali icaishileishibikwa ukuti Icimfungwa ca muli Bemba Wafwa (Dead Sea).

MU FYA masomo na mu fya kusabankanya balalandapo no kubikishanye fikansa pali ifi fimfungwa. Icintubwingi balifulunganishiwa no kukanaebwa icishinka. Amang’umfung’umfu yalisabankana pa lwa kufisa kwacitwa, ukutiina ukuti ifimfungwa fisokolola ifishinka ifinganenuna icitetekelo ca Bena Kristu na baYuda. Lelo ni shani ifyo ifi ifimfungwa fyacindama? Pa numa ya myaka 50, bushe ifishinka kuti fyaishibikwa?

Finshi Fyaba Ifimfungwa fya Muli Bemba Wafwa?

Ifimfungwa fya muli Bemba Wafwa fyaba ma manyuskripiti ya ciYuda wa pa kale, ayengi yalembelwe mu ciHebere, na yambi mu iciAramaiki, kabili ayanono mu ciGriki. Ubwingi bwa ifi fimfungwa ne fiputusha fya fiko fyalikala ukucila pa myaka 2,000, ukufuma ku nshita ilyo Yesu ashilafyalwa. Pa fimfungwa fya kubalilapo ifyapokelwe ku bacemi ba mu ciswebebe pali bamanyuskripiti abatali cinelubali abaonaike. Ilyo bafwailishe mu ncengo na shimbi, basangilemo ifimfungwa ne fiputusha na fimbi ifingi. Mu myaka ya ba 1947 ukushinta muli ba 1956, basangile ifimfungwa 11 mu ncengo shali mupepi ne cifulo ca Qumran, ica muli Bemba Wafwa.

Pa numa ya kusobolola ifimfungwa ne fiputusha fyonse, bapendele bamanyuskripiti ukufika kuli 800. Bamanyuskripiti nalimo 200 nelyo ukucilapo, bali malembo ya mu Baibolo aya ciHebere. Bamanyuskripiti bambi bakwete ifyalembwa fya kale ifya ciYuda ifishaba mu Baibolo ifya Apocrypha na Pseudepigrapha.a

Ifimfungwa ifyo abasoma Baibolo ne mipepele batemenwe tafyaishibikwe ifyo fyalembelwe ku numa. Ifi fisanshamo ukwilula imilandu ye funde lya ciYuda, amafunde ya mu kulungatika aya bwikashi aya cakaniko ca mu Qumran, inshintu na mapepo mu kupepa kwabo ukwa lyonse, pamo ne fya kucitika fisokolola ukutontonkanya pa lwa kufikilishiwa kwa masesemo ya Baibolo ne nshiku sha kulekelesha. Kabili mwaliba no kulandapo ukwaibela pali Baibolo, ukwa cikomo ca mu Baibolo cimo cimo ica basoma aba ku kale, uko nabalanda pali Baibolo ndakai bakonkamo fye.

Ni Bani Balembele Ifimfungwa fya Muli Bemba Wafwa?

Inshila ishingi isha kupiminamo imyaka ya fyalembwa fya kale shilangilila ukuti ifi ifimfungwa fyakopolwelwe atemwa fyalembelwe mu kati ka mwanda wa myaka walenga butatu B.C.E no mwanda wa myaka walenga umo C.E. Abasoma bamo batubulula ukuti ifimfungwa fyafishilwe mu ncengo na baYuda abafumine ku Yerusalemu ilyo itempele talilaonaulwa mu 70 C.E. Lelo, ubwingi ubwa basoma abasapika ifimfungwa basango ukuti uku kutontonkanya kwalipusana ne fyebo ifisangwa mu fimfungwa ifine. Mu fimfungwa ifingi mwaliba imimwene ne myata iyapusana no kutontonkanya kwa ntungulushi sha mipepele mu Yerusalemu. Ifimfungwa fisokolola ukuti kwali abantu abasumine ukuti Lesa alikene bashimapepo ne mibombele ye tempele iya mu Yerusalemu no kuti amwene imipepele ya cakaniko cabo iya mu ciswebebe ukuti yali ya kupyanika pa mibombele ye tempele. Tacimoneka ukuti bashimapepo be tempele lya mu Yerusalemu kuti bafisa ifyalembwa ifyo balonganike ifyalimo ne fimfungwa fya musango yo.

Nangu ca kuti akalibumba ka balekopolola ifyalembwa pa Qumran kafwile eko kali, nalimo balonganike ifi ifimfungwa ifingi ukufuma kumbi kabili fyaletelwe kulya na basuminemo. Kanshi kuti twatila, Ifimfungwa fya muli Bemba Wafwa fyali ni laibrare umukalamba sana. Nge fyo caba kuli laibrare onse, ifitabo ifisungwa mu kati filapusanapusana, te fyonse ifikwata imimwene ya mipepele iya bakabelenga. Lelo, ukwabulo kutwishika ifitabo ififula e fyo abengi batemwa kabili e fyo basuminamo sana.

Bushe Abekashi ba mu Qumran e Bena Essene?

Nga ifi fimfungwa fyali fya mu laibrare ya mu Qumran, nga abekashi bali ni bani? Profesa Eleazar Sukenik, uwapokele ifimfungwa fitatu no kufitwala ku Hebrew University uwa mu Jerusalem mu 1947, aali e wa kubalilapo ukutubulula ukuti abene ba fimfungwa bali bena Essene.

Abena Essene bali cakaniko ca ciYuda icalumbulwa na bakalemba ba mu mwanda wa kubalilapo, Josephus, Philo wa ku Alekesandria, na Pliny Mukalamba. Intuntuko ya cine iya bena Essene tayaishibikwa, lelo bamoneka ukuti baaliko pa numa ya nshita ya fimfulunganya fya kupondoka kwa baMakabe mu mwanda wa myaka walenga bubili B.C.E.b Josephus ashimike ukubapo kwabo pali ilya nshita lintu alondolwele imipepele yabo ukuti yalipusene ne ya baFarise na baSaduke. Pliny ashimike ukuti icifulo ca bena Essene cali pa kati ka Yeriko na En-gedi mupepi na Bemba Wafwa.

Profesa James VanderKam, uwasoma pa lwa fimfungwa fya Bemba Wafwa, atubulwile ukuti “Abena Essene abaleikala pa Qumran bali fye lubali lunono lwa cakaniko cikalamba ica bena Essene,” abo Josephus atungenye ukuti bali ubwingi napamo 4,000. Nangu ca kuti ubulondoloshi bonse tabwalingile, imibele iyalondololwa mu fyalembwa fya ku Qumran imoneka ukulinga abena Essene ukucila ibumba ilili lyonse ilya baYuda ba pali ilya nshita.

Bamo batungo ukuti ubuKristu bwatendekele pa Qumran. Nangu cibe fyo, paliba sana ubupusano pa kati ka mipepele ya cakaniko ca Qumran na Bena Kristu ba mu kubangilila. Ifyalembwa fya Qumran filanda sana pa mafunde ye Sabata no kubaka mu kusakamanishisha icishilano ca kusamba pa kusanguluka. (Mateo 15:1-20; Luka 6:1-11) E cingasoswa na pa kufwaya ubutukami bwa bena Essene, ukusumina kwabo mu kulingilwa kabela na muli bumunshifwa bwa mweo, na mu kukomaila kwabo pa kwikala umushimbe no kutontonkanya pa fya malele ilyo balepepa pamo na bamalaika. Ici cilelanga ukuti balipusene ne fisambilisho fya kwa Yesu na Bena Kristu ba mu kubangilila.—Mateo 5:14-16; Yohane 11:23, 24; Abena Kolose 2:18; 1 Timote 4:1-3.

Takwaba Ifimfungwa fya Kubepekesha ne Fyafiswa

Mu myaka iyakonkele pa numa ya kusanga Ifimfungwa fya muli Bemba Wafwa, impapulo shalekanalekana shalilembelwe pa kwangusha ukufwailisha kwa kubalilapo ukwa bakasoma aba mu calo conse. Lelo, ifiputusha fya fimfungwa ifingi ukufuma mu lucengo lumo, ulwaishibikwe ukuti Ulucengo 4, fyali ifyayafya. Ifi fiputusha fyalelolekeshiwapo na kalibumba aka basoma aka mu calo conse akatendeke mu East Jerusalem (lilya yali mu Jordan) mu Ng’anda ya babenye ya fyashulwa mu Palestine. Abasoma abaYuda na bena Israel tabali muli ili bumba.

Ili bumba lyatendeke inshila ya kubombelamo ifintu iya kukanasuminisha abantu ukumona ifimfungwa ukufikila basabankanya ifyo basapike. Impendwa ye bumba lya basoma yalipiminwe. Nga umo mwi bumba afwa, balepyanikishapo fye umo uwasoma. Umulimo walepatikisha ibumba likalamba, kabili mu milandu imo, walefwaya abalamuka nga nshi mu lulimi lwa ciHebere ne ciAramaiki ca kale. James VanderKam alondolwele muli iyi nshila: “Ifiputusha ifya fimfungwa fyalifulisha ku ncenshi 8, te mulandu no kulamuka kwabo.”

Ilyo Nkondo ya Nshiku Mutanda mu 1967 yacitike, East Jerusalem ne fimfungwa fyalimo fyapeelwe mu maka ya bena Israel, lelo inshila sha kubombelamo ifimfungwa ne bumba lya kusapika tashayalwike. Ilyo ukusabankanya kwa fimfungwa ukufuma mu Lucengo 4 kwakokwele ukushinta ku makumi ya myaka, abasoma abengi batampile ukulailishanya. Mu 1977, Profesa Geza Vermes uwa ku Oxford University atile uku ukuilishanya kuli museebanya wa cine cine uwa masomo uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 20. Amang’umfung’umfu yatendeke ukusalangana ukuti uku kwali kubepekesha kwa mufulo ukwa baKatolika ukwa kufise fyebo fya mu fimfungwa ifingonaula ubuKristu.

Mu kulekelesha muli ba 1980, ibumba lya bakasoma lyalikulile ukufika kuli 20. Lyena mu 1990, ukupitila mu wasontelwe ukuba kalemba mukalamba umupya, uwa pa sukulu likalamba ilya Hebrew University mu Jerusalem, Emanuel Tov, ibumba lyalilundilweko na kabili ukucila pali bakasoma 50. Ukutantika kwakosa kwalicitilwe ukwa kusabankanya ifimfungwa fyonse ifya bamanyuskripti abashele.

Ukulunduluka kwine kwine kwamoneke mu kupumikisha mu 1991. Intanshi, icitabo beta ati A Preliminary Edition of the Unpublished Dead Sea Scrolls calisabankanishiwe. Ici citabo icashimpilwe pali konkordansi uwe bumba lya bakasoma caliteyanishiwe mu kwafwilishiwa na kompyuta. Mu kukonkapo, muli Laibrare wa ku Huntington mu San Marino, uwa ku California, cabilishiwe ukuti bakapayanishisha onse uwasoma ifikope fya fimfungwa fyonse. Ilyo tapalalepa, icitabo icitila A Facsimile Edition of the Dead Sea Scrolls, cafumishe ifikope fya fimfungwa ifyo bashasabankenye ku numa.

E co mu myaka 10 iyapitapo, Ifimfungwa fya muli Bemba Wafwa fyonse e ko fyaba ku wingatemwa ukufwailishamo. Ifi fyonse filangilila ukuti takwali ukubepekesha ukwa fimfungwa; kabili takwali ifyafishilwe. Ilintu ifimfungwa ifya kulekelesha ifyapokelelwa filesabankanishiwa, ino e nshita ukubebeta kwine kwine kwingacitwa. Ibumba ilipya ilya bakasoma ba Fimfungwa fya muli Bemba Wafwa lyalimako. Lelo ni shani ifyo uku kusapika kwacindama ku basambi ba Baibolo?

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 3]

Ishi ncengo shaba pa kati ka ncengo ishabela mupepi na Bemba Wafwa umo basangile ifimfungwa fya kale

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 3]

Ifiputusha fya cimfungwa: Amabula 3, 4 na 6: Ukusuminishiwa na ba Israel Antiquities Authority

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 5]

Ukusuminishiwa na Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem