Ubwafya bwa Kucula kwa Bantunse

“CINSHI MWE LESA CABELE FI?” Uyu mutwe uwali mu filembo ifikulu wali pe bula lya kubalilapo ilya nyushipepala bashitisha mu ncende ishingi pa numa ya cinkukuma caonawile ifintu mu Asia Minor. Pali ili bula pali ne cikope ca mwaume wapeshiwe amano uwaleshula umwana wakwe umwanakashi mu ng’anda yabo iyabongolweke.

Inkondo, ifipowe, ifikuko, na masanso yalengwa ne fyabumbwa pe sonde fyalilenga ukukalipwa kwabipisha, ifilamba, ne mfwa ishingi nga nshi. Kabili kwaba na bambi abacula pa mulandu wa kubapatikisha ukulala na bo ku maka, ukucenda abana, ne misoka imbi. Tontonkanyeni pa bantu abengi abacenwa no kufwa mu masanso. Na kabili kwaba abantu iminshipendwa ababa no bulanda pa mulandu wa kulwala, ukukota, ne mfwa ya bantu batemwa.

Mu mwanda wa myaka uwalenga 20 mwali ukucula ukushatala akucitikapo. Ukufuma mu 1914 ukufika mu 1918, abashilika mupepi na mamilioni 10 balifwile mu Nkondo ya Calo iya Kubalilapo. Abasoma ilyashi lya kale bamo batila impendwa imo ine iya bekala calo e bafwile muli ilya inkondo. Mu Nkondo ya Calo iya Cibili, abashilika na bekala calo amamilioni 50 balipaiwe, ne minshipendwa ya banakashi, abana, na baume abakote abashacingililwe. Mu mwanda wa myaka uwapita, abantu abengi bali finakabupalu fya kwipayaula abantu, ukufumyapo ubuteko ku maka, ulukaakala lwa mushobo, ifipowe, no bupiina. Icitabo ca Historical Atlas of the Twentieth Century citila nalimo abantu ukucila pa mamilioni 180 balifwile pa mulandu wa “bubifi bwakulisha” ubwa musango yo.

Icikuko ca Spanish influenza icawile mu 1918 na 1919 caipeye abantu amamilioni 20. Mu myaka 20 iyapita, abantu nalimo amamilioni 19 balifwile kuli AIDS, kabili amamilioni nalimo 35 balikwata akashishi akalenga ubu bulwele. Abana abengi bashala ukwabula abafyashi—abafyashi babo balifwa kuli AIDS. Kabili abana abengi balafwa kuli AIDS pantu bayambwile ubu bulwele ilyo bali mwi fumo.

Abana balecushiwa mu nshila na shimbi. Ilyo inyushipepala ya ku England iya Manchester Guardian Weekly yaambwile ifyebo fyapeelwe na United Nations Children’s Fund (UNICEF), ilyo umwaka wa 1995 walepwa, yatile: “Mu nkondo isho balelwa mu myaka 10 iyapita, abana amamilioni yabili balipaiwa, pa kati ka mamilioni yane ukufika kuli yasano balilemanikwa, amamilioni 12 bashala ababula ukwa kwikala, ukucila pali milioni umo bashala bana banshiwa nelyo ukupaatulwa ku bafyashi babo kabili amamilioni 10 balacula na matontonkanyo.” Ukulunda pali ifi kwaba ukuponya amafumo nalimo amamilioni 40 ukufika kuli 50 ukucitwa mu calo conse—cila mwaka!

Cinshi Cikacitika ku Ntanshi?

Abengi batontonkanya ukuti ku ntanshi kukacitika ifintu fyabipa. Ibumba lya basayantisti lyatile: “Imilimo ya bantunse . . . kuti yaalula isonde twikalamo ica kuti tayakabe na maka ya kusungo bumi mu nshila twaishiba.” Kabili bakonkenyepo ukusosa ati: “Nangu fye ni pali ino nshita, abantu amapesenti 20 bapiina bene bene abashakwata ifya kulya fya kumanina, kabili amapesenti 10 balilwala ubulwele bwa kondoloka ku nsala.” Basayantisti babomfeshe iyi nshita ku “kusoka abantu bonse pa fikacitika ku ntanshi” no kutila: “Ukwaluka kukalamba mu bakutungulula icalo no bumi bwabapo kulekabilwa, nga tulefwaya ukucefyako ukucula ukwafula pa bantunse kabili no kuti isonde lyesu likonaikilila.”

Mulandu nshi Lesa asuminishisha ukucula no bubifi ifyafulisha ifi? Ni shani fintu afwaya ukulungika ifi fintu? Ni lilali akalungika?

[Abatumtuminishe Ukubofya Ifikope Fili pe bula 3]

Pa muulu, incinga ya bantu balemana: UN/DPI Photo 186410C iyakopelwe na P.S. Sudhakaran; pa kati, abana abalecula ku nsala: WHO/OXFAM; pe samba, umwaume uwaondoloka: Icikope caba FAO/B. Imevbore