Inkondo Yaipayaulula Abana
UBWAICE bufwile ukuba ni nshita ya kusangalala. Inshita ya kutemwikwa, no kucingililwa. Inshita ya kukanaishiba ifingi. Incito ya baice iba fye kwangala, ukusambilila, no kulundulula imibele iili no kubaafwa ku kuba abakalamba abengashintililwapo. Abana tabafwile ukwipaiwa, e lyo na bo bene tabafwile ukwipaya. Nangu cibe fyo, mu nshita sha nkondo, ifingi filacitika ifishifwile ukucitika.
Ku ca bulanda, inkondo shaba fye sonde lyonse, kabili shilepayaulula abacaice, ukucululusha abaice na bana kukula. Mu 1993, imbuli shikalamba shalilwiwe mu fyalo 42 ilintu ulukaakala lwa bupolitiki lwalibalamwikeko mu fyalo fimbi 37. Muli ifi fyonse ifyalo 79 mwali na bana.
Abacaice abengi ilelo tabamonapo umutende. Ilyo umwaka wa 1995 walepwa, mu Angola baali nabalwa pa myaka ukucila 30, mu Afghanistan imyaka 17, mu Sri Lanka pa myaka 11, na mu Somalia, imyaka 7. Mu ncende shalekanalekana, bapolitishani mu kuicetekela balandile ulwa “mibombele ya mutende,” lelo imibombele yabulo kucilimwa iya nkondo yatwalilile ukonaula abantunse.
Inkondo lyonse yalyambukila abana, lelo ukwaluka kwa nkondo mu nshita sha nomba kulengele abekala mushi abashaifulila ukufwilamo, umulesansha na bana. Mu mbuli sha mu mwanda wa myaka uwalenga 18 no walenga 19 na ku kutampa fye kwa uno mwanda wa myaka, mupepi fye na hafu uwa finakabupalu fya nkondo e baleba bekala mushi. Mu Nkondo ya Calo iya 2, iyatendeke mu 1939 no kupwa mu 1945, imfwa sha bekala mushi shalingilishiweko ukufika kuli babili pa bantu abali bonse batatu, napamo cimo icalengele cali kuponya amabomba pa misumba ukwafulileko.
Ilyo ba 1980 balepwa, abekala calo bafwile mu nkondo balifikile ku maperesenti mupepi na 90! Umulandu umo uwalengele ci ni co inkondo nashicilapo kupikana. Abashilika balileka ukulwila ku fibansa fya nkondo. Imbuli ishingi ilelo shilwiwa mu kati ka calo cine, mu cifulo ca kulalwishanya ne calo cimbi. Ukulundapo, uko balwila imbuli shabo ni mu mishi nelyo mu misumba, pa mbali ya kuba abakatu kabili aba mutunganya, bakepaya tabalekanya abalwani na ba kaele.
Abana abaipaiwa cani ca ku mutenge. Catunganishiwa ukuti mu myaka fye 10 iyapitapo, ukulingana na kabungwe ka United Nations Children’s Fund, inkondo shalipayaulula abana amamilioni yabili no kulemanika bambi amamilioni yane ukufika kuli yasano. Inkondo shalenga milioni umo uwa bana ukushala abana ba nshiiwa no kusha amamilioni 12 ababula amayanda. Pa mulandu wa nkondo, abana mupepi na mamilioni 10 tabakatale abalaba ifyabacitikila.
Mu malaibrare mwaisula ifitabo fyalekanalekana ifilanda pa lwa nkondo. Filanda ifyo inkondo shalelwiwa ne calelenga; filondolola ifyanso ne micenjelo ifyabomfiwe; filacindikisha bamushika abatungulwile ukwipayaulula. Amafilimu yebekesha ubuseko bwaba mu nkondo no kukanalanga sana ubucushi bufumamo. Ifitabo fya musango yo na mafilimu tafilanda sana pa lwa finakabupalu fya kaele. Ifipande fikonkelepo fyalalanguluka ifyo abana babomfiwa bubi bubi nga bakalwa, fintu baba ifinakabupalu fyaculisha, no mulandu tusosela ukuti abana aba pali lelo kuti baisaipakisha inshita ya ku ntanshi iishaiwamina.