Cipilibula Nshi Ukuba Uwa Bucishinka?
ABAYUDA bali mu cakaniko cacishishemo ukukonka amalango no kukanya ubuHela, mu 200 B.C.E. baleitunga ukuba aba bucishinka sana. Ishina lyabo lyafuma kwi shiwi lya ciHebere ilya cha·sidh,ʹ ilipilibula “bucishinka.” Ili nalyo lyafuma kwi shiwi lya cheʹsedh, ilyo ilingi lipilibulwa ukuti “icikuuku cabamo kutemwa,” “ukutemwa kwa cishinka,” “icikuuku” “ubusuma,” “inkumbu.” Icitabo ca Theological Dictionary of the Old Testament citila, ishiwi lya cheʹsedh lipilibula “ukucitapo fimo, bucibusa, no kushipikisha kabili lilosha ku mibele ya muntu na ku fyo imibele yakwe imulenga ukucita. Ni cimo icicitwa ku kubakilila no kutungilila ubumi. Bwafwilisho tupeela abalecula na bali mu kumanama. Cilangililo ca bucibusa.”
Kwena mu ndimi ishingi tamwaba ishiwi limo fye ililondolola bwino bwino umo ili shiwi lya ciHebere ilyabomfiwa mu Baibolo lyalola. Nalyo line, bucishinka nga fintu bwalandwapo mu Baibolo tabupilibula fye ukukakatila ku fipangano. Busanshamo na bucibusa bwabamo ukutemwa pamo no kucitapo fimo ifisuma ku kunonsha bambi. Pa kuti tumfwikishe icaba bucishinka bwine bwine, natumone ifyo Yehova abulangile kuli Abrahamu, Mose, Davidi, ku luko lwa Israele, na ku bantunse bonse.
Yehova Alangile Bucishinka
Yehoba aebele cibusa wakwe Abrahamu ati: “Ine ndi nkwela yobe.” (Ukutendeka 15:1; Esaya 41:8) Ilyo Yehova alandile aya mashiwi alicitilepo fimo umwabela amashiwi yakwe. Acingilile Abrahamu na ba mu ng’anda yakwe kuli Farao na kuli Abimeleki. Ayafwile Abrahamu ukupususha Loti ku shamfumu shine ishaumene akapi. Yehova abweseshe ubufyashi kuli Abrahamu uwali ne myaka 100 na Sara uwali ne myaka 90 pa kuti muli bene mukafume Ulubuto lwalaiwe. Yehova lyonse alelanda na Abrahamu ukupitila mu fimonwa, ifiloto, na mu nkombe sha bumalaika. Na kuba, Yehova alangile bucishinka kuli Abrahamu ilyo ali uwa mweo na pa numa ya mfwa yakwe. Pa myaka iingi, Yehova atwalilile uwa bucishinka ku ntuntuko sha kwa Abrahamu, uluko lwa Israele, nangu line lwalemupondokela. Bucibusa bwa kwa Yehova na Abrahamu bwali cilangililo ca bucishinka bwine bwine—ukutemwa ukulangwa ukupitila mu micitile.—Ukutendeka, ifipandwa 12 ukufika ku 25.
Casoselwe ukuti ‘Yehova alelanda na Mose baleloshanya na menso, nge fyo umuntu alanda no munankwe.’ (Ukufuma 33:11) Ca cine, Mose e wali cibusa wa kwa Yehova uwapalamishe pali bakasesema bonse abaliko ilyo Yesu Kristu ashilaisa pe sonde. Bushe Yehova alangile shani bucishinka kuli Mose?
Ilyo ali ne myaka 40 kabili uwa maka, Mose aliituntumbile no kufwaya ukuti alubule abantu bakwe. Lelo inshita yali tailafika. Akabile ukubutuka pa kuti apusushe umweo wakwe. Pa myaka 40, aleceme mpaanga mu Midiani. (Imilimo 7:23-30) Nalyo line, Yehova tamulekeleshe. Ilyo inshita yalinga yafikile, Mose aitilwe ku kutungulula Israele ukufuma mu Egupti.
Yehova alangile bucishinka na kuli Davidi imfumu ya lulumbi iya Israele. Ilyo Davidi ali umwaice, Yehova aebele kasesema Samwele ukuti: “Ima, umusube; pantu e uyu.” Ukutule lyo, Yehova atwalilile ukucingilila Davidi ilyo alekula ku kwisaba imfumu ya ku ntanshi iya bena Israele. Yehova alimupokolwele “ku maala ya nkalamo na ku maala ya kwa bere” na mu minwe ye paka Galyati umuPelishiti. Imiku iingi alyafwile Davidi ukucimfya abalwani ba kwa Israele, kabili Yehova apokolwele Davidi ku lupanga lwaimishe Sauli wa kalumwa, uwamupatile.—1 Samwele 16:12; 17:37; 18:11; 19:10.
Kwena Davidi tali uwapwililika. Na kuba alibembwike icabipisha. Yehova tamulekeleshe, lelo, amulangile ukutemwa kwa bucishinka ilyo alapile icine cine. Mu bumi bwa kwa Davidi bonse, Yehova libili libili alecita fimo ku kubakilila no kutungilila ubumi. Aleafwa uwali mu kumanama. Cine cine cali cikuuku cabamo kutemwa!—2 Samwele 11:1–12:25; 24:1-17.
Uluko lwa Israele lonse lwaingile muli bucibusa bwaibela na Yehova ilyo basumine ukukonke cipingo ce Funde ica kwa Mose pa Lupili lwa Sinai. (Ukufuma 19:3-8) E co, Israele alemonwa ngo “mukashi” wa kwa Yehova. Kuli Israele casoselwe ati: “Yehova akwita ngo mukashi.” Kabili Yehova atile kuli wene: “Ku luse lwa muyayaya nkakucite nkumbu.” (Esaya 54:6, 8) Bushe Yehova alangile shani bucishinka muli ubu bucibusa bwaibela?
Yehova aliitendekeleko ukupeela abena Israele ifyo balekabila no kukosha bucibusa bwabo na wene. Alibapokolwele ukufuma ku Egupti, abateyenye ukuba uluko, no kubaleta mu “calo icilefumfumune shiba no buci.” (Ukufuma 3:8) Alebatungulula lwa ku mupashi lyonse ukupitila muli bashimapepo, abena Lebi, na bakasesema ne nkombe shalekonkana ukwisa. (2 Imilandu 17:7-9; Nehemia 8:7-9; Yeremia 7:25) Uluko nga lwayalukila ku kubombele milungu imbi, Yehova alelulungika. Nga lwalapila, alelubelela uluse. Ukulanda fye icishinka, uluko lwa bena Israele lwali mukashi uwayafya. Lelo, Yehova talulekele bwangu bwangu. Pa mulandu wa malayo yakwe kuli Abrahamu, atwalilile ukukakatila ku bena Israele ukufikila lintu ubufwayo Bwakwe ukukuma kuli bene bwafikilishiwe. (Amalango 7:7-9) Mwandini ici ca kumwenako cishaiwamina ku baupana pali lelo!
Yehova na kabili alanga bucishinka ku bantunse bonse mu kuti apeela bonse ifikabilwa mu bumi, abalungama na bashalungama. (Mateo 5:45; Imilimo 17:25) Ne cacilapo, apeela icilubula ca Mwana wakwe pa kuti abantunse bonse bengakwata ishuko lya kulubulwa ku lubembu ne mfwa no kuipakisha ubumi bushaiwamina ubo atulaya ubwapwililika, kabili ubwa muyayaya muli Paradise. (Mateo 20:28; Yohane 3:16) Icilubula atupeele, cintu icikalamba ico acitile ku kubakilila no kutungilila ubumi. “Cine cine kwali kwafwa uwalecula nelyo ukumanama.”
Citeni Ifisuma ku Kushininkisha Bucishinka Bwenu
Apo bucishinka bwalipalana ne cikuuku ca kutemwa, busanshamo ukucita ifisuma fimo pa fyo bambi batucitila. Nga ca kuti icikuuku ca kutemwa calangwa kuli imwe, na imwe mukenekelwa ukucita cimo cine. Bucishinka bupeelwa ukulingana ne capeelwa. Icilangilila ukuti Davidi alyumfwikishe umwalola ishiwi lya cheʹsedh mashiwi yakwe aya kuti: “Ndeshinshimuna ukulola kwi tempele lyenu lya mushilo, no kutootele shina lyenu.” Mulandu nshi? “Pa luse lwenu na pa cishinka cenu; Pantu mwakushe cebo cenu ukucile fye shina lyenu fyonse.” (Amalumbo 138:2) Nga umo uo Yehova alangile icikuuku ca kutemwa, Davidi afwile alicincishiwe ukumupepa no kumulumbanya. E co, ilyo tuletontonkanya pa fyo Yehova atulanga icikuuku ca kutemwa, bushe tulacincishiwa ukucitapo fimo? Ku ca kumwenako, nga ca kuti ishina lya kwa Yehova lyasebanishiwa, bushe ukwangwako kwenu kwi shina lyakwe kulamucincisha ukumulandilako?
E fyacitile Umwina Kristu umo umupya no mukashi wakwe ilyo basangilwe ku cililo ca kwa lupwa wabo uwafwile mu busanso bwa pa musebo. Kuli ici cililo takwali fya mapepo, kabili abasangilweko balisuminishiwe ukulandapo fimo pa muyashi. Kalanda umo atile Lesa e walengele imfwa ya ulya mulumendo iyabulo kwenekela, pa kutunga ukuti, ‘Lesa alemufwaya ku muulu, e co amusendele.’ Munyinefwe uwa Bwina Kristu alifilwa ukutalalapo fye. Aninine pa cisebele, nangu line takwete Baibolo nelyo ifyebo ifyalembwa. Aipwishe ati, “Bushe muletontonkanya ukuti Lesa wa maka yonse, uwa cikuuku ne cililishi alasuminisha ifya musango yu ukucitika?” Lyene atwalilile ukulande lyashi lya kupumikisha pa maminiti 10 uku aleyambula na Malembo no kulondolola umulandu tufwila, ico Lesa acita ku kupususha umuntunse ku mfwa, ne subilo lishaiwamina ilya kubushiwa ku mweo wa muyayaya muli paradise pe sonde. Abantu ukucila pali 100 abasangilwe ku cililo batwalilile ukutota pa nshita ntali. Pa numa, munyinefwe aibukishe ukuti: “Nalisekelele lwa nkati ifyo nsekelela kale. Natashishe Yehova pa kunsambilisha mu mano yakwe no kumpeela inshita ya kulandilako ishina lyakwe.”
Bucishinka kuli Yehova busanshamo ukuba na bucishinka ku Cebo cakwe, Baibolo. Mulandu nshi? Pantu Yehova atusambilisha ifya kwikala ukupitila muli Baibolo. Amafunde ne fishinte ifyalembwamo fisuma nga nshi kabili filafwa sana mu mikalile yesu. (Esaya 48:17) Te kwesha ukuleka amafya nelyo ubunake bwenu ukumupumbula ku kukakatila ku mafunde ya kwa Yehova. Twalilileni aba bucishinka ku Cebo ca kwa Lesa.
Bucishinka kuli Lesa na kabili busanshamo ukuba na bucishinka ku kuteyanya kwakwe. Pa myaka iingi, calilinga ukuti balungike no kwalulako ifyo twaishibe amalembo yamo yamo. Icishinka ca kuti takwaba abalishiwa bwino lwa ku mupashi nga ifwe. (Mateo 24:45-47) Ukwabulo kutwishika, Yehova alitwalilila ukutungilila ukuteyanya kwakwe ukwa muno nshiku. Bushe te kuti tucite cimo cine? E fyo ba A. H. Macmillan bacitile. Ilyo fye bashilafwa, batile: “Nalimona ifyo ukuteyanya kwa kwa Yehova kwakula ukufuma ku mpendwa ya bantu iinono fye lintu kwatendeke, ilyo naipeele kuli Lesa ninshi ndi ne myaka 23 mu September 1900, ukufika ku kuteyanya kwa mwi sonde lyonse ukwapangwa na bantu ba nsansa abapimpila ukubilisha icine. . . . Nalishininwa icine cine, ilyo ndemona ukuti ndeyandepwisha umulimo wandi kuli Lesa uwa pano isonde, ukuti Yehova alitungulula abantu bakwe no kubapeela filya fine fye bafwaya pa nshita yalinga.” Munyinefwe Macmillan abombele muli bucishinka mupepi ne myaka 66, mpake mfwa yakwe pa August 26, 1966. Ali ca kumwenako cisuma ica bucishinka ku kuteyanya kwa kwa Lesa ukumoneka.
Ukusansha pa kuba aba bucishinka ku kuteyanya kwa kwa Yehova, bushe tukaba aba bucishinka kuli umo no munankwe? Nga kwaba ukupakaswa kwabipisha, bushe tukatwalilila aba bucishinka kuli bamunyinefwe ne nkashi? Mu Nkondo ya Calo iya Cibili, bamunyinefwe ku Netherlands batwimikile ica kumwenako cishaiwamina ica bucishinka. Eluda ukufuma ku cilonganino ca Groningen, Klaas de Vries, alilubulushiwe mu lucu kabili ukwabulo luse kuli ba Nazi Gestapo ilyo ali mu cifungo eka pa nshiku 12. Pali isho nshiku alelya fye umukate no kunwa amenshi, kabili pa numa na kabili balimulubulwishe. Bamupeele baminiti babili ukuti asokolole ukwali bamunyina baletungulula, no kusokolola ifyebo fimbi ifyacindama ninshi nabamusonta imfuti kabili balemutiinya ukuti alafwa. Ico ba Klaas balesosa fye ca kuti: “Nshamwebe nangu cimo. . . . Nshabe shikamfutu.” Babatinishe ne mfuti imiku itatu. Kuli pele pele ba Gestapo balekele ukulubulwisha ba Klaas kabili babatwele ku cifungo cimbi. Tababalile abafutuka bamunyinabo.
Bushe tukaba aba bucishinka na kuli balupwa besu abapalamisha, e kuti abena mwesu? Nga fintu Yehova akakatile ku cipingo cakwe no luko lwa bena Israele, bushe na ifwe tukakatila ku milapo yesu iya cupo? Mufwile ukukatila ku milapo ya cupo no kulundulula bucibusa bwakosa na bena mwenu. Itendekeleniko ukuwamya icupo cenu. Muleba capamo, mulelanshanya ukufuma ku mutima, muleyafwana no kukoseleshanya, mulekutika ilyo umo alelanda, sekeleni capamo, lilileni pamo, angalileni pamo, bombeleni pamo pa kupwishishisha ubuyo mwaimika capamo, muleitemuna, beni ifibusa. Cenjeleni ukuti mwilundulula icintemwa kuli bambi. Nangu line caliba fye bwino kabili cisuma ukwishibana no kulundulula fye bucibusa bwakosa na bashili bena mwenu, mufwile ukuba fye ne cintemwa ku bena mwenu. Te kwesha ukuleka umbi ukuba pa kati kenu na bena mwenu.—Amapinda 5:15-20.
Twalilileni aba bucishinka kuli baNte banenu na ku lupwa. Mu kupita kwa nshita te kwesha ukubalaba iyo. Mulelanshanya na bo, mulebalembela, mulebatuminako foni, no kubatandalila. Te mulandu ne fyo imikalile yenu yaba, esheni ukukanabomfwishe nsoni. Lekeni balesansamuka pa kwishiba ukuti ni balupwa wenu. Ukuba na bucishinka kuli bene kukalenga mukapampamine pa kucite calungama kabili mukalakoseleshiwa.—Estere 4:6-16.
Cine cine bucishinka bushiteluka busanshamo ukucita fimo ifingabakilila bucibusa. Bombesheni ukulingana na papelele amaka yenu ukubwesesha Yehova ukutemwa kwa cikuuku. Pashanyeni bucishinka bwa kwa Yehova mu fyo mucita mu cilonganino ca Bwina Kristu, ku bena mwenu, ku lupwa lwenu, na ku fibusa. Twalilileni ukubilisha ubusuma bwa kwa Yehova ku bena mupalamano benu. Kemba wa malumbo alondolwele ici bwino ilyo atile: “Ifya luse fya kwa Yehova nkembila umuyayaya: ku kanwa kandi nkalenge cishinka cenu ukwishibwa ku nkulo ne nkulo.” (Amalumbo 89:1) Bushe tatucincishiwa ukutemwa Lesa wa musango yo? Cine cine, “lwa muyayaya uluse lwakwe.”—Amalumbo 100:5.
[Icikope pe bula 23]
A. H. Macmillan