Icebo ca kwa Yehova ca Mweo
Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mwi Buuku lya Kubalilapo Ilya Ishamfumu
“PA KUFULA kwa balungami, abantu balasamwa; pa kuteka kwa mbifi abantu balateta.” (Amapinda 29:2) Ibuuku lya mu Baibolo ilya 1 Ishamfumu lishininkisha bwino bwino ukuti ili pinda lya cine. Lishimika ifyali imikalile ya kwa Solomone, uo mu nshita aali imfumu, abena Israele ba pa kale bali ne cuma sana kabili bali abacingililwa bwino. Ibuuku lya Kubalilapo ilya Ishamfumu lilanda na pa fyo uluko lwayakanikene ilyo Solomone afwile, lilanda na pa shamfumu 14 ishakonkelepo, shimo ishali mu Israele e lyo shimbi mu Yuda. Ni mfumu fye shibili pali ishi e shatwalilile ne cishinka kuli Yehova. Kabinge, ili buuku lishimika na pa milimo ya bakasesema 6, ukubikapo na Eliya.
Ili buuku lyalembeelwe mu Yerusalemu na mu Yuda, kabili lyalembelwe na kasesema Yeremia. Lilanda pa fyacitike pa ciputulwa ca nshita ica myaka nakalimo 129—ukufuma mu 1040 B.C. E ukufika mu 911 B.C.E. Ilyo alelonganika ili buuku, Yeremia afwile amwene na mu fyalembwa fya kale pamo nga “ibuuku lya milandu ya kwa Solomone.” Ili buuku lya milandu ya kwa Solomone ne fyalembwa fimbi, tafyabako pali ino nshita.—1 Ishamfumu 11:41; 14:19; 15:7.
IMFUMU YA MANO YALETA UMUTENDE NE CUMA
Ibuuku lya Kubalilapo ilya Ishamfumu litendeka ne lyashi lya kucincimusha ilya kwa Adoniya, umwana mwaume uwa Mfumu Davidi, uwalefwaya ukupoka ubufumu bwa kwa wishi. Ifyo kasesema Natani acita mu kwangufyanya fyafulunganya aya mapange, kabili Solomone mwana Davidi e wabe mfumu. Yehova atemwa sana pa fyo iyi mfumu ipya yalomba kabili aipeela “umutima wa mano, kabili uwa mucetekanya,” pamo ne “fyuma no bukata.” (1 Ishamfumu 3:12, 13) Tapali umuntu uwingalingana amano ne mfumu kabili ne cuma ikwete takuli uwingafikako. Muli iyi myaka, abena Israele baba no mutende ne cuma.
Solomone apwisha ukukuula itempele lya kwa Yehova ne fikuulwa fya buteko ifyalekanalekana. Yehova aeba Solomone ukuti: “Nkapampamike cipuna ca bufumu bobe pali Israele umuyayaya,” cikulu fye atwalilila uwa cumfwila. (1 Ishamfumu 9:4, 5) Na kabili, Lesa wa cine asoka Solomone pa fili no kucitika nga abulwa icumfwila. Nangula ni fyo, Solomone aupa abanakashi abasenshi abengi. Pa mulandu wa bakashi bakwe, atendeka ukupepa balesa ba bufi ilyo akota. Yehova asesema ukuti ubufumu bwa kwa Solomone buli no kwakanikana. Mu 997 B.C.E., Solomone afwa, kabili no kuteka kwakwe ukwa myaka 40 e po kwapwila. Umwana wakwe umwaume Rehoboamu e wabe mfumu.
Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:
1:5—Mulandu nshi Adoniya alefwaila ukupoka ubufumu nangu ca kuti Davidi aali talafwa? Baibolo tayalanda umulandu. Lelo, kuti twatila ico Adoniya aletontonkanishisha ukuti e wakwete nsambu sha kuba pa bufumu ni co bamunyina abakalamba, Amnone na Abishalomu balifwile, kabili cimoneka kwati na Kiliabu mwana Davidi na o ninshi alifwa kale pali iyi nshita, kanshi e washelepo fye umukalamba pali ba mwana Davidi. (2 Samwele 3:2-4; 13:28, 29; 18:14-17) Apo alikwete aba kumutungilila, e kutila, mushika wa maka Yoabu na shimapepo mukalamba uwacindikwa Abiatari, Adoniya afwile alicetekele ukuti aali no kupoka ubufumu. Baibolo tailanda nga ca kuti Adoniya alishibe ukuti Davidi alefwaya ukubika Solomone pa bufumu. Adoniya taitileko Solomone na bambi abali aba cishinka kuli Davidi ilyo acitile umutebeto no kwipaya “impaanga ne ng’ombe no tuombe.” (1 Ishamfumu 1:9, 10) Ici cilangilila ukuti alemona Solomone ukuti mulwani wakwe.
1:49-53; 2:13-25—Cinshi Solomone aipaile Adoniya pa numa ya kumwelela? Nangu ca kuti Bati-sheba tailwike ico Adoniya alombeele ukuti imfumu imupeele Abishagi abe umukashi wakwe, Solomone ena alilwike ico alombeele ici. Nangula Davidi tatalile akumana no yu mwanakashi wayemba, Abishagi alemonwa ukuti ali ni kanakashi wa kwa Davidi. Ukulingana no mwata waliko pali ilya nshita, Abishagi ali no kuupwa fye ku muntu uwakwete insambu sha kupyana Davidi pa bufumu. Adoniya napamo aletontonkanya ukuti nga aupa Abishagi, na kabili kuti aeshako ukupoka ubufumu. Ilyo Solomone ailwike ukuti Adoniya na kabili alefwaya ubufumu, alimwipeye nangu ca kutila alimubelele uluse umuku wa kubalilapo.
6:37–8:2—Ni lilali itempele lyapeelwe? Itempele lyapwishishiwe mu mweshi walenga 8 mu mwaka wa 1027 B.C.E., umwaka walenga 11 uwa kuteka kwa kwa Solomone. Cimoneka kwati casendele imyeshi 11 pa kuletelamo ifipe e lyo no kupekanya fyonse bwino bwino. Ukupeelwa kwe tempele kufwile kwacitike mu mweshi walenga 7 mu mwaka wa 1026 B.C.E. Napamo ico ili buuku lilandila intanshi pa makuule yambi ayacitike pa numa ya kupwisha ukukuula itempele ilyo lishilalanda pa kupeelwa, mulandu wa kufwaya ukulondolola fyonse ifya makuule pali ilya nshita.—2 Imilandu 5:1-3.
9:10-13—Bushe filya Solomone apeele imishi 20 iya mu calo ca Galili ku Mfumu ya Turi, Hiramu, cali fye bwino ukulingana ne Funde lya kwa Mose? Ifunde lyaba pa Ubwina Lebi 25:23, 24 lifwile lyalelosha fye ku mishi yaleikalamo abena Israele. Napamo imishi Solomone apeele Hiramu e yaleikalamo abashali bena Israele, nangu ca kuti yali ku mupaka wa Calo Calaiwe. (Ukufuma 23:31) Na kabili, ifi Solomone acitile fifwile fyalelanga ifyo afililwe ukumfwila Ifunde, nga filya cali ilyo ‘afushishe bakabalwe’ no kuupa abanakashi abengi. (Amalango 17:16, 17) Te mulandu na fintu cali, Hiramu tatemenwe bulya bupe. Limbi ni pa mulandu wa kuti imishi tayasungilwe bwino na bekashi abasenshi, nelyo uko yabelele takwaweme.
11:4—Bushe bukote bwalengele ukuti Solomone abulwe icishinka? Te kukota kwalengele. Solomone ali umwaice ilyo atendeke ukuteka, kabili nangu atekele imyaka 40, takotele sana. Kabinge, talekele ukupepa Yehova umupwilapo. Cimoneka kwati aleesha ukuba mu kupepa kwa cine no kwa bufi pa nshita imo ine.
Ifyo Twingasambililako:
2:26, 27, 35. Ifyo Yehova alanda lyonse filacitika. Ukutamfiwa kwa kwa Abiatari pali bushimapepo, uwali wa mu lupwa lwa kwa Eli, kwafishishepo “ishiwi lya kwa Yehova ilyo asoseele ulwa ng’anda ya kwa Eli.” Sadoke, uwali wa mu mukowa wa kwa Finehasi apyene Abiatari, ne ci cafikilishe ifyaba pa Impendwa 25:10-13.—Ukufuma 6:25; 1 Samwele 2:31; 3:12; 1 Imilandu 24:3.
2:37, 41-46. Calilubana sana ukutontonkanya ukuti umuntu kuti apula mu mafunde ya kwa Lesa ukwabulo kukandwa! Abapaasuka pa ‘musebo uwafyenenkana uutwala ku bumi’ ku mufulo fye, bakaculilapo pa kulufyanya kwabo.—Mateo 7:14.
3:9, 12-14. Yehova alasuka amapepo ya babomfi bakwe aya kufuma pa nshi ya mutima ayo bapepela amano, ukwishiba no butungulushi pa kuti bafishepo umulimo wakwe.—Yakobo 1:5.
8:22-53. Solomone atasha Yehova no mweo onse—Lesa wa luse, Uufishapo ifyo alaya kabili Komfwa we pepo! Ukutontonkanya pa mashiwi ya mwi pepo lya kwa Solomone aya kupeela itempele kukatulenga ukutasha sana pali iyi mibele e lyo ne mibele imbi iya kwa Lesa.
11:9-14, 23, 26. Lintu Solomone alekele ukuba ne cumfwila mu nshiku sha bukote, Yehova aimishe aba kumulwisha. Umutumwa Petro atila: “Lesa acincintila aba matutumuko, lelo apeela icikuuku ca bupe fye ku baiceefya.”—1 Petro 5:5.
11:30-40. Imfumu Solomone yalefwaya ukwipaya Yeroboamu pa mulandu wa fyo Ahiya aseseme ulwa kwa Yeroboamu. Fintu ici capusene ne fyo yacitile imyaka 40 mu kubangilila, ilyo yakene ukulandula pali filya fyacitile Adoniya na balemutungilila! (1 Ishamfumu 1:50-53) Icalengele, mulandu wa kuti Solomone alilekele ukubombela Yehova no mutima onse.
UBUFUMU UBWAIKATENE, BWAYAKANIKANA
Yeroboamu na bantu bambi baisa ku Mfumu Rehoboamu ukumulomba ukuti angusheko ikoli ilyo wishi Solomone abikile pali bena. Mu cifulo ca kwangusha ikoli, Rehoboamu abatiinya ukuti ali no kulilenga ukufininako. Aba mu mikowa 10 bapondoka kabili babika Yeroboamu pa bufumu. Ubufumu bwayakanikana. Rehoboamu ateka pa bufumu bwa ku kapinda ka ku kulyo, ubwa mikowa ya kwa Yuda na Benyamini, kabili Yeroboamu ateka pa bufumu bwa mikowa 10 ubwa ku kapinda ka ku kuso aka Israele.
Pa kuti abantu belaya ku Yerusalemu ku kupepa, Yeroboamu acita imitepa ya golde ibili iya ng’ombe—umo aubika ku Dani e lyo umbi aubika ku Betele. Imfumu shatekele mu Israele pa numa ya kwa Yeroboamu ni Nadabu, Baasha, Ela, Simri, Tibni, Omri, Ahabu na Ahasia. Abiya, Asa, Yehoshafati na Yehoramu e bapyana Rehoboamu mu Yuda. Abali bakasesema lintu ishi mfumu shaleteka ni Ahiya, Shemaya no muntu wa kwa Lesa uushaishibikwa ishina, e lyo na Yehu, Eliya na Mikaya.
Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:
18:21—Cinshi abantu batalalile fye tondolo ilyo Eliya abebele ukusalapo ukukonka Yehova atemwa Baali? Napamo ni co balishibe ukuti tabaipeeleshe kuli Yehova fye eka, ne ci cabalengele baimona ukuti bali no mulandu. Nelyo limbi bakampingu babo balikunkwime ica kuti balemona kwati cali fye bwino ukupepa Baali kabili pa nshita imo ine ukuitunga ukuba bakapepa ba kwa Yehova. Ilyo bamwene amaka ya kwa Yehova e lintu basosele abati: “Yehova e Lesa, Yehova e Lesa.”—1 Ishamfumu 18:39.
20:34—Ilyo Yehova alengele Ahabu ukucimfya abena Aramu nelyo abena Suria, mulandu nshi Ahabu ashaipaile Ben-hadadi, imfumu yabo? Ahabu taipeye Ben-hadadi, lelo apingene nankwe icipingo ca kuti imisebo ya mu Damaseke, umusumba ukalamba uwa mu Suria, upeelwe kuli Ahabu, pa kuti bakuule amatuuka nelyo imishiika muli ulya musebo. Kale, wishi kwa Ben-hadadi aliikwatile imisebo mu Samaria iyo alecitamo amakwebo. Kanshi, Ahabu taipeye Ben-hadadi pa kuti akatendeke ukucita amakwebo mu Damaseke.
Ifyo Twingasambililako:
12:13, 14. Ilyo tulepingula pa fyacindama, tulingile ukulomba ukupandwa amano ku bantu abakosoka, abaishiba bwino Amalembo kabili abacindika ifishinte fya mafunde ya kwa Lesa.
13:11-24. Ukupanda amano uko tushishininkishe sana, nangu kwingafuma ku wasumina munensu uwa kuti alefwaya ukutwafwa icine cine, tufwile twatala twatontonkanyapo sana no kumona nga ca cine nakulingana ne Cebo ca kwa Lesa.—1 Yohane 4:1.
14:13. Yehova alatuceeceeta ukufwayamo ubusuma muli ifwe. Nangu ubusuma bwingacepa shani, alabukusha ilyo tuleesha ukumubombela na maka yesu yonse.
15:10-13. Tufwile mu kushipa ukukaana ubusangu lelo ukutwala pa ntanshi ukupepa kwa cine.
17:10-16. Mukamfwilwa wa ku Sarefati alishibe ukuti Eliya aali ni kasesema kabili amupokelele filya fine aali no kupokelela kasesema, na Yehova alimupaalile pa milimo yakwe iya citetekelo. Na muno nshiku mwine, Yehova alamona imilimo yesu iya citetekelo, kabili alalambula bonse abatungilila umulimo wa Bufumu mu nshila shalekanalekana.—Mateo 6:33; 10:41, 42; AbaHebere 6:10.
19:1-8. Ilyo tulecula pa mulandu wa kukaanya kwabipa, tufwile ukucetekela ukuti Yehova akatwafwa.—2 Abena Korinti 4:7-9.
19:10, 14, 18. Bakapepa ba cine tabaaba beka. Baaba pamo na Yehova na bamunyinabo aba mwi sonde lyonse.
19:11-13. Yehova te maka fye ayashaishibikwa na bwino bwino.
20:11. Ilyo Ben-hadadi aleitakisha pa konaula Samaria, imfumu ya mu Israele yamwaswike ati: “Uulefwale filwilo [ilyo aleya ku bulwi] etakisha ngo ulefuula” ifya kufwala fya bulwi pa numa ya kucimfya. Ilyo twapeelwa umulimo upya, tatufwile ukuicetekela nga filya ficita abaituntumba.—Amapinda 27:1; Yakobo 4:13-16.
Ili Buuku Lyalicindama nga Nshi
Ilyo Mose alelanda pa kupeelwa kwe Funde ku bana ba kwa Israele pa Lupili lwa Sinai, atile: “Moneni ndebika ku cinso cenu lelo ipaalo ne citiipu: ipaalo nga mwaumfwa ku mafunde ya kwa Yehova Lesa wenu, ayo ndemweba lelo; ne citiipu nga tamuumfwile ku mafunde ya kwa Yehova Lesa wenu, lelo mwaaluka mu mibele iyo ndemweba lelo.”—Amalango 11:26-28.
Fintu ici cishinka cacindama calandwapo bwino bwino mwi buuku lya Kubalilapo ilya Ishamfumu! Nga fintu twamona, ili buuku lilatusambilisha na masambililo yambi ayacindama. Ubukombe bwabamo, cine cine bwa mweo kabili bwa maka.—AbaHebere 4:12.
[Icikope pe bula 29]
Itempele ne fikuulwa fimbi ifyo Solomone akuulile
[Icikope pe bula 30, 31]
Ilyo abantu bamwene amaka ya kwa Yehova, bapundile abati: “Yehova e Lesa”